Werken. Deel 2

[p. 193]

Voor: reden

Gelijck alle de wateren naer de see, soo keeren alle gaven naer Godt; uijt hem als uijt eenen oneijndigen, en ongrondeerbaren schat spruijten alle kennissen en wetenschappen: hij héftse den mensch medegedeelt uijt enckele goetheijd', niet om die te besitten als sijn eijgen goedt, maer om te gebruijken, tot meerderen roem, en heerelykheijd' van den gever.

Onder dese gaven en moet de kennis van de taele, en spraek niet voor de minste gerekent worden; want gelijk het den mensch onmogelijk was, d'inwendige gedachten zonder uijtwendige teeckenen bekent te maken, soo héft godt hem daertoe gegéven de kennis van de taele en spraek. De taele om woorden t'saemen te stellen, en de spraek, om te uijten.

Het was redelijk, dat den mensch soodanig weldaed sou erkennen met danckbaerheyd, ende om dit te betrachten, moest hij 't weldaed selfs gebruijken, niet om Godt, die door sijne gedachten kon voldaen sijn; maer om den évenmensch, die tot gelijcke erkentenis moest aengewakkert worden.

Ook en was Adam soo veerdigh niet geschapen, en voorsien met soodanige begaeftheden, ofte hij héft de taele en spraek t' saemen met de bewéginge sijns herten bestéd om sijnen Godt te loven, en dese plicht, selfs naer sijnen val, waergenomen. Want alhoewel de h: bladeren seggen van Enos, dat hij begost héft té aenroepen den naem des Heeren; hier uijt en volgt niet dat Adam over de 235 jaeren daer in

[p. 194]

soude te kort gebléven sijn: maer wel dat Enos is den eersten gewést, die dese aenroeping gedaen héft in 't openbaer, daertoe geschikt bijsonder plaetsen, en vergaderingen, en gebruickt héft ongemeene gebeden, en lofsangen, die waerschijnelijk op maet en rijm gestelt waeren, om dieper het geheugen ingedruckt, en behagelijker gesongen, en gesproken te worden. Dese gewoonte is van doen af gebléven in het geslacht van Seth, selfs gedeurende den algemeijnen watervloed; en daernaer wederom aengevat door de nakomelingen van Noe, voornamelijck door Abraham, Isaac, en Jacob, die niet alleen Artsvaders, maer ook priesters zijn gewést, ieder in sijn huijsgesin.

Wie d'eerste versen héft gemaekt, is moeijelijk om uyt te vinden: doch het is buijten alle twijfel dat Adam van Godt ontfangen hebbende een ingestorte kennis van alle wetenschappen, onder dese ook ontfangen héft de kennis van de taele en spraek, en tsaemen die van de dicht-konst, spruijtende uijt de kennis van de maet, stelling, ende geklank der lettergrepen. Waer sonder hij noch taele noch spraek grondelijk en konde verstaen noch gebruyken. Maer hier uyt en volgt niet dat hij de dichtkonst soude gëoeffent hebben: echter het is waerschijnelyk, dat hij, en sijne nakomelingen de selve hebben in 't werck gestelt tot lof en eere van haeren oorspronk, gelijck alreede is aengeteeckent.

Eindelinge komen wij tot Moijses, die voor soo véle ons schriftelijk bekent is, gewést héft den eersten dichter der weireld; immers het oudste rijmwerck tot ons gekomen is van hem, en behelst Godes lofsang over den wonderlijken doortocht door de roode zee, en de nederlaeg van Pharao, die met alle sijne ruijteren, en krijgsknechten is vergaen inde wateren.

[p. 195]

Hier verheft Moijses de grootdadigheden Godts met verhevene denkbélden, en uijtnémende uijtdruckingen, voorstellende aen 't geslacht van Israël het wonderbaer vermogen van hunnen verlosser, en dit rijmwerk behoort onder de helden-sangen, mits het eijgentlijk is, eene naerbootsing van die goddelyke werking.

Dit voorbéld van Moijses is gevolgt gewést door Josue Debora en alle de prophéten tot David toe; die bij de lofsangen gemaekt van hunne voorsaeten, noch andere hebben bygevoegt, om hunnen schepper te verheerlycken.

David, en Salomon sijnen soone hebben de uijtnémenste gewést, en door hen zyn de kerkelyke gezangen tot den goddelyken dienst inde Joodsche kerk op regel, en orden gestelt en zoo gebleven tot de nieuwe wet, die in 't selve h: gebruijk volherd tot den dag van heden, en volherden sal tot het eynde der weireld om de lofsangen Godes voor alle eeuwigheijt te hervatten in 't rijk der hemelen.

Daer sien wij den sekeren oorsprong, en voortgang, nevens het waerachtigh eynde, en voorworp der dicht konst uijt de h: h: bladeren, en het dagelijks gebruijk van kercke. Zien wij nu hoe deze onder de heydenen is angewassen en vervallen.

Onder de eerste dichters van het heijdendom word gerekent den geleerden Orpheus, die geléft héft omtrent de 300 jaeren naer Moijses. Het gemeijn gevoelen is, dat hij geboortig was van Tracien, en leerling van Linus, een man bij de aeloudheijd vernaemt om sijne uijtnementheijd in sedige, en goddelijcke leeringen onder sijne landsgenóten.

Orpheus is den eersten gewést, die eene wyse van godsdienst héft voorgestelt onder de Grieken, voorhoudende d'onsterffelykheyd van ziele, nevens de belooning der goede, en

[p. 196]

straffe der quade: om dus de menschen in te drucken eene liefde tot de deugt, en eenen schroom van de ondeugt. Hierneffens voegde hij verscheijde zédelessen gepast op den dagelykschen ommegang, en handeling der menschen; waer door sij gewaerschauwt wierden, hoe verscheyden sij waeren van de onredelijcke dieren, en hoe seer het hen betaemde in alle hunne wercken, en ondernemingen naer te volgen het licht van d'ingebooren redelijkheijd'.

Dese regelen van godsdienst en goede zeden stelde Orpheus voor in verssen en gedichten, om door bondige en soetvloeijende spreukwijsen sijne leeringen dieper te drukken inde herten, en geheugenissen: ende hier in syn hem véle van de oudste poëten naergevolgt; soo dat hunne rijmen eijgentlijk waeren grond-regelen van geschiktheijt, en wel léventheydt; en dat de stellingen van sterre-mét-konst, en andere wetenschappen, jae de eerste wetten selfs, uijtgegeven wierden in dichten, en gesangen. Siet hier over Plûtarchus Buccelinus, R. P Rapin, le Chevalier Temple &a

De konst dus aennémende wierd meer en meer gëoeffent ende volmaekt: zoo dat ontrent 300 jaeren naer Orpheus, die wonderbare en ongemeenen lof-weirdige rymwerken door Homerus wierden uijtgegéven; waer over alle de geleerde verstelt staen: waertoe noijt menschens begrijp héft konnen opstijgen, en waer in de grond-regelen van staet en zeden, op eene soo aerdige, als vernufte wijse den leser worden voorgehouden.

Het is uijt de schriften van desen Digter dat AEschijlus Euripides en Sophocles getrokken hebben den grond van hunne tonneelspelen, waer door sy verdient hebben de grootachting, tsaemen met de goedtkeuring van alle de nakomelingen. Het is met hem nae-te-volgen dat den prins der Roomsche

[p. 197]

dichters, Virgilius voorts gebracht héft in sijnen AEneidos het volmaekste werk, dat oijt door menschelyk verstand volkomentlyk is uytgevrocht.

Door dese beginselen en voortgank, is de rijmkonst gekomen in eene uijtnémende achtbaerheyt bij alle vorsten, en volkeren; en haere ijveraers zijn aengeprikkelt geworden door ongemeenen lof, en vergelding. Onder ontallyke voorbeelden zyn de naervolgen bemerkens weerdig:

Als de vertrouwelingen van Alexander den grooten in sijne tegenwoordigheyd onder den buijt van Darius ontdekt hadden eene gouden balsem-doos, bezet met dierbaere gesteenten, en peirlen, en dat sij dese schikten tot vélerhande gebruijk; bij Hercules, seijde hij, dat sij diene tot bewaernis van Homerus boeken, opdat het alderverhévenste werk van het menschelyk vernuft, in een alderkostelijkste werkstuk behouden worde.

Den selven noemt Achilles gelukkig, om dat hij soodanigen lofrédenaer als Homerus, voor sich bekomen hadde.

Platô den wijsten onder de philosophen, die ook den goddelijken wordt genoemt, heeft selfs de Digterie geoeffent, en onder d'instellingen van 'tgemeene best, de vertooning der treurspelen seer nuttig en noodig gëacht.

Aristoteles den schrandersten en verhévensten geest der weireld, héft niet alleen verssen gemaekt; maer daerenboven de dicht kunde in regels gestelt.

Scipio africanus, Julius, en Augustus, keijsers, hebben niet alleen de Digters gëeerd, gevierd en getoefd, maer selfs rijmwerken uijtgegeven. Den lesten was soodanigen konstminnaer, dat hij te midden in den last van der weirelds heerschappij, den tijdt vond om Virgilius synen sesden boek te hooren opseggen, en Octavia de keijserin déd aen den Digter voor ieder vers tellen tien sestercien, dat is ontrent

[p. 198]

78 guldens van onze munt. Siet over dese bemerkingen Plutarchus, Suetonius, Farnabius &a.

Maer terwijlen de rymkonst onder Grieken, en Latijnen op verscheijde tijden en plaetsen in soodanige grootachting en heerlykheyd is opgestégen, verviel sij ook onder de selve door de lafheijt, en pluijmstrijkerije van haere oeffenaers; en is eijndelyk soo vernédert, dat den naem van Digter schimpswijse en tot verachting gebruijkt wierd, ende gegeven aen eijgensinnige dwarsse, en onvoldoenelijke vijzerijken, en maenzuchtige loshoofden.

De lafheijt, en pluijmstrijkerij heeft véle eer- en-geldzuchtige dichters verleyd, om sommige overheden, en vorsten, onaengesien hunne ongeregeldheid, en dwingelandij, te vleijen ende te loftuijten: jae voor groote helden, en goden op te stellen tot perssing, overlast, weedom, en onderdrukking van goede, geleerde, eenvoudige, en gerechtige menschen: waer door de konst met haere ijveraers bij vélen is onteerd, en gelastert gewést.

Geen minder schandvlek is haer aengekomen door ontuchtige, en ongebonden rijmers, die door zoetvloeijende aerdigheden, en bekoorlijke spreukwijsen hunne lusten en begeerlijkheden ten toon stelden, en de suyvere digtkonst deden dienen tot lofreden van een schaemteloose, en oneerbaere Venus: Waer door sommige soo in hun oordeel verblind wierden, dat sij de poësij alleenelijk bequaem achteden om dertele aensoekingen, losse liefdestreken, streelende minne praetjens, verleijdende zendbrieven, en lust voedende 'tsaemen spraken uijt te vijnden, en voor te stellen.

De laetdunkentheijd van véle onwétende, en verwaende rijmerkens heeft de konst geen minder krak gegéven. Want dusdanige met eenige ongeschikte sinnen te paeren, en klin-

[p. 199]

kende woorden te doen huppelen, lieten sich voorstaen groote meesters geworden te syn, en waenden plaets te verdienen by de Musen. Het is van dese dat Horatius in sijnen tijd uijt-riep, dat het bij vélen genoeg scheen te mogen zeggen: ik make verssen: Jam satis est dixisse: ego pulchra poemata pango: d'onaerdige, mismaekte, en wanschapen werken, die diergelijcke schijnpoëten voortsbragten, waeren schandvlekken voor de konst. De welke ten lesten, om dese en meer ander misbruijken, van eijgen- en steursinnige geleerden, van vrekke, en onversadelyke gierigaerts; van ongeschaefde en vervremde menschen-haters, veracht, bespot wierd, en verstéken.

Maer qualijk legt men de konst te last de schuld van soo onwerdige en verfoeijelycke konst oeffenaers: sij blijft altijd, die sy was: en noch t'misbruijk van soo menige onechte leerkinderen, noch de zuijverheijd van onse godtsdienst, noch de strengigheyd van d'afgezonderde eenigheijd in t'kloosterlijk leven, noch de vervolging van Decien, en Diocletianen, noch de verheven bézigheijd der kerkelijke Leeraers, heeft belet, dat sij naer d'uijtroeijing van t'heijdens wan-geloof, in volle klaerblinkentheijt heeft uijt geschenen tot roem, grootachting, lof, en heerlykheijd vande noijt volprijselyke Christene godtsdienst.

Wij sien onder de martelaren Prosper, en Prudentius: onder de leeraers Gregorius, Bernardus, Thomas van Aquinen, Bonaventura, Petrus domianus &a onder de klooster-lieden ontelbare schrijvers, die de rijmkonst t'allen tijden loffelick gëoeffent hebben, tot eer, en roem van onsen Verlosser en Sijne naervolgers, tot glorie der kerke, tot verweksel der godtvruchtigheijd, tot onderhoud der eensaem lévende: tot suijvering der zeden: tot stichting van d'Evenmensch: en

[p. 200]

tot vermorseling van verharde, en versteende gemoederen.

Onder de mannen van staet sedert de vervalling der roomsche heerschappij, heeft buijten menig andere voornamentlyk uijtgeschénen Boëtius borgmeester van Roomen, geacht den geleertsten van sijnen tijd, in wetenschappen, en staetszaken; en naer hem Karel den grooten koning van Vrankrijk en eersten Keijser van 't westen, die de musen in sijn hof niet alleen met alle goedjonstigheijd, en teerheijd heeft gekoestert; maer daerenboven sich ten hoogsten behaegt, en verlustigt in d'oeffening van haere konst. Ziet Baronius, Rosweijdus, Mezeraij, Dictionhift: en meer andere.

Doch, waerom de voorgaende eeuwen met soo veel arbeydts te trekken tot getuijgenis, daer den tegenwoordigen tijdt ons gelegentheijd géft, om de rijmkonst in geheel haeren luijster, en heerelykheijd ten toon te stellen? Den soetvloeijenden Cats, en hoogdravenden van Vondels onder de Nederlanders: den hooggeleerden Corneille, d'hertroerenden Racine aerdigen Moliere, en schranderen Despréaux, onder de Franschen sijn (ontelbaere daer gelaeten) alleen bequaem, om de poësij te behouden in dese achtbaerheijd, die haer van alle lasteraers, en tegensprekers, zoo onredelijk als vruchteloos word misgunt, ende benyd.

Ende met 'er daed, al wat 'er inde tael behagelyk en nuttig is; of het word getrokken uijt de dichtkonst, of het wordt'er in begrepen.

De behagelykheijd van de tael bestaet

ten 1^en in de suijvering der woorden

ten 2^en in de schykking van den stijl.

Dat de woorden door de dichtkonst uijtnementlyk gesuijvert, ende verbetert worden, kan geenen mensch van goedt oordeel loochenen: want het is dese konst, die uijt de maet

[p. 201]

en luyding der lettergrépen regels geeft tot de rechte uijtspraek der woorden. Prosodia est, quae ex syllabarum accentu et quantitate rectam vocium pronuntiationem docet. alvar: in prosodia. Om dit uijt te werken, bewijst sij waer in bestaet de verheffing, en den val der lettergrepen; leert d'overtollige letteren weiren, en toont hoe men mijden moet den aenstoot van sommige gelijk luijdende klinkers, en méde klinkers; en hoe de woorden konnen gekort, verlangt, ende geschaeft worden, op dat 'er niet en sij, dat d'ooren mishage door ongeschiktheijd, en hardigheijd.

De goede schikking van den stijl is mede een werk van de dichtkonst, en is voor de stelling, gelijk de suijvering voor de woorden. Het is de dichtkonst, die de rede-zinnen leert stellen in eenen vloeijenden omloop, en eijndigen in eenen aengenamen val. Want de redenkonstenaers selfs moeten de maet, en luijding van hunne uijtspraek leeren uijt de regelen van de rijmen. Voorders gelijk den dichter de maet, soo moet hij ook den stijl stiptelijk waernemen, ende, hoe schoon sijne verssen luyden mogen, sij en sullen noijt behagelijk sijn sonder de welgeschiktheijd van den stijl: dit doet hem met meerder ijver betrachten, om beijde éven-wel uijt te werken, mits het hem onmogelyk is te behagen, als'er ook maer het alderminste in t'een oft' 't ander ontbreekt.

Aengaende de nuttigheijd van de tael, sij is tweederleij.

ten 1^en d'uijtdrukking van gedachten

ten 2^en d'uytdrukking van gevoelen

Want gelijk de tael ons gegeven is, om anderen onse gedachten kenbaer te maken; soo diend sij ook van gelyken, om anderen door gewelt van redening onse gevoelens in te drukken: ende gelijk de twee voornaemste krachten vanziele, zijn het verstand, en den wille; zoo zijn de voornaem-

[p. 202]

ste eijgendommen vande taele daerin gelegen, dat zij kan t'verstant verlichten, en den wille bewégen, om aldus geheel de ziele van den mensch t'overmeesteren.

D'uijtdrukking van t'gedacht word door de poësij uijtnémentlijk uijtgevrocht, als daer toe zoo wel gebruykende de maet, als den sin der woorden: de maet der woorden om te kennen te gèven d'uijtwendigheijd vande werking: den zin der woorden, om aen t'gedacht te verbeelden de werking zelfs. Tot voorbeeld diene dit van Virgilius: procumbit humi bos. dat is, den osse valt ter aerden. De maet der letter grepen in procumbit humi bos, geeft door haeren op en nedergank gelykenis van een zware beest, die plotselings ter aerden valt en den zin der woorden stelt de werking naekt voor oogen. Dusdanige voorbeelden heeft men overvloediglyk in gemelden poëet en van Vondels heeft hem hier in niet qualijk nagevolgt.

d'Indrukking van gevoelens is noch meer eijgen aen de poësij om de selve redenen. En het schijnt dat zij bezonderlijk is ingestelt, om in de herten der lésers of aenschouwers in te drukken de hartstochten van de persoonaedjen, die spreken of sprekende ingebracht worden. Dit gevoelt men als men léest in het tweede boek van Virgilius den jammerlyken brand en verwoesting van Troijen, alwaer dese woorden niet tot het minste voorbeeld verstrekken, arma, viri, ferte arma:, dat is: geweir o mannen, brengt geweir. De maet, en den zin van dese woorden, arma, viri, ferte arma: met eenige volgende, drukken inde ziele van den leser d'onversaegtheijd, en grootmoedigheyd van den troijaenschen held, die in 't uijterste gevaer van sijn leven, en dat van sijn naeste bloed altijdt tegenwordig was aen sich selven.

Tegen 't geseijde sal men opwerpen, dat de redekonst

[p. 203]

vél bequamer is, dan de rijmkonst om de behagelykheijd, en nuttigheyd der tael uijt te werken; nadien sij sonder dwang in eenen ongebonden stijl, en dienvolgens vél klaerder de gedachten overzetten, en de gevoelens kan indrukken: doch wij hebben alrée bewésen, hoe noodig daer toe is d'ongelijke maete der lettergrépen: en wat de klaerheydt belangt, de verssen moeten daer in soo uijt schijnen, dat 'et onmogelijk zij den zin niet te verstaen: ende indien ons eenige duijsterheyd in 't lésen der grieksche, en latijnsche poëten bejegent, dit geschied bij gebrek van kennis hunner taelen: echter het is onwederleggelyk, dat t'er niet zoo klaer, noch verstaenbaer kan voorgestelt worden, als de werken van Corneille, Racine, Moliere, Despréaux en Cats, ende is 'er iet in Van Vondels, dat duijster schijnt, of voor duijster mag gerékent worden, men moet dat om zijn hoogdraventheyd verontschuldigen, alhoewel hij daer in niet te prijsen is, noch min naer te volgen.

t'En is dan geen wonder dat de konst, wiens instellyng goddelyk is; wiens uijtwerking zoo behagelyk en nuttig zijn; door helden is verheerlykt gewést, door groote mannen gevoed, door geleerde bemind, en door ontelbare ijveraers gëoeffend.

Is overig, dat wij desen haeren oorsprong, en uijtwerkingen bemerkt hebbende, de dicht konst voortaen doen dienen tot het einde, waertoe Sij geschikt is, daeraen sullen wij volkomen met rijmen en gesangen tsaemen te stellen

Ten 1^en tot lof des Alderhoogstens, die van den beginne tot heden in alle eeuwen dese konst Sich héft toegëeijgent, om door haer naer t'uijtwendigh met alle monden en talen gelooft, en gesegent te worden.

Ten 2^en tot stichting, en verheuging der menschen, met

[p. 204]

behagelijke, en uijtdrukkelyke voorstellingen van de schoonheijt der deugt, en mismaektheijd, der ondeugt; om aldus te vervoorderen de verbetering der zeden, en de gezétentheijd des herten.

Dat voortaen uijt de rilmscholen gebannen worden alle stokebranden van begeerlijkheijd: goddeloose vrijgeesten: overdadige brassers: wulpsche lustsoekers: laffe pluijmstrijkers, en vergiftige naem-schenders. Dat men de rijmkonst verheffe tot hear eerste instellinge: dan sal'er niemand gevonden zyn, die haere gunstelingen sal durven lasteren, noch tegenspreken.

t'Is met dit insicht, en in dese verwachting dat dit kort begrijp van haere regelen (:voornamentlijk getrokken uijt Aristoteles dichtkunde:) is tsaemen gestelt, en gepast op de hedendagsche oeffening der Nederduijtsche taele; een werk weerdig door eenige geleerder pen verbetert en volmaekt te worden.