De stille lach

[p. 5]

Oostwolde, Boekerode, Febr. 1943.
Aan Agnes van Eykestein,
Klaarbeek.

Mijn lieve dochter,

DIKWIJLS heb je er bij mij op aangedrongen, dat ik mijn memoires zou schrijven. Ik denk niet dat ik daartoe komen zal. Voor mijzelf hebben al de kleine feitjes en daadjes van mijn levensloop wel elk hun bijzondere waarde; mijn herinnering koestert ze alle in een zachten glans van verteedering, ook de eens droeve en smartelijke. Maar ik geloof niet meer dat het van wezenlijk belang is de wederwaardigheden van zelfs een ‘veelbewogen’ leven als het mijne te beschrijven. Ik heb het ónbeschrijflijke, dat hun oorsprong en stuwkracht was: mijn ontroeringen en gedachten, zoo goed het gaan wilde, tot uiting gebracht in mijn werken, en de schijnbaar boeiender realiteit eener biografie zou het dieper belang van dit innerlijke en meest werkelijke leven misschien maar verduisteren. ‘Niets is zoo belangrijk als de menschelijke ziel, maar niets is zoo onbelangrijk als het menschelijk lot.’

Maar iets wil ik je toch geven, dat je kan helpen om dit onbeschrijflijke, dat ‘hier nooit volbracht is’, beter te verstaan.

Toen ik jong was als jij, Agnes, hunkerde ik naar liefde. Ik dacht haar als hartstocht, brand, gloed, strijd tusschen de worstelende seksen. Ik noemde haar ‘passie’, en waarlijk, al wat zij mij bracht, was ook niets dan verward en woelend leed. Nu ben ik

[p. 6]

een oude vrouw en weet, dat liefde vreugd en vrede is; dat zij huist in ons eigen hart en dat wij haar nooit behoeven te ontberen. Glimlach niet, en denk niet: ‘heb je naar dié wijsheid zestig jaar moeten zoeken?’ Want ook toen ik vijfentwintig was, had al menig goed mensch, en bovendien mijn eigen slecht geweten, mij dat dikwijls genoeg voorgehouden. En tòch strekte ik telkens in wanhopend verlangen de armen uit in een wijde oneindigheid buiten mij, die altijd verder week, inplaats van mijn overgave te willen omvangen. Ik gaf mijn hartstocht, maar vond geen liefde. Nu zie ik met een glimlach op mijn leege handen, en met tranen van eindelijk geluk denk ik aan jou, mijn lieve dochter; en ik weet dat je mij er voor dankt, dat ik je eens doemde mijn leven van zoeken, onrust en verdriet voort te zetten.

Drie jaren voor je geboorte dacht ik, dat mijn verlangen dood was; verdord, in zichzelf verteerd. De man, die mij het liefst was geworden van allen die eens zeiden mij lief te hebben, was in eenzaamheid gestorven; ik had gewaand dat ik zelfs hèm niet liefhebben kon. Eens had hij gezegd: ‘het noodlot der kunstenaars is liefdeloosheid.’ Ik besefte dat hij gelijk had en vervloekte mijn hart en mijn kunst. Twee jaren leefde ik in een vreemde verdooving: ik voelde mij schuldig aan zijn dood, en toch kon ik mij niets verwijten; de herinnering aan hem gaf mij eindelijk zelfs een soort gelatenheid en berusting. Mijn geestkracht en werklust herstelden zich, mijn levensdurf kwam terug. Toen ontmoette ik opnieuw je vader, dien ik al vroeger op Boekerode had leeren kennen. En ik waagde eindelijk te grijpen naar het geluk, dat ik vroeger had laten voorbij gaan; ik durfde gelooven dat ik lief had. Het was mijn laatste

[p. 7]

illusie; gauw, al vóór je geboren was, had ik haar weer verloren.

Verloren? Agnes, hoe dikwijls, als ik denk aan zijn mannelijk en beminnelijk wezen, lijkt dit woord mij een frase. Maar tóén voelde ik het zoo; ik moet het bekennen; ik had je vader niet lief. Het troost mij nu dat dit een ‘bekentenis’ is, dat jij het nooit hebt kunnen merken, en dat hijzelf, God geve 't, er niet door heeft geleden. Want toen jij er eenmaal was, leek mijn verblinding geen verblinding, mijn misgreep geen misgreep meer. Met jou kwam de waarachtige liefde, die niet wijkt, noch wankelt, omdat zij geen eigenliefde meer is. De liefde die zich offert. Offert? Ook dit woord is niet juist; want door mijn liefde werd mijn offer tot een gave voor mijzelf, tot een stil geluk. Déze innerlijke liefde heeft het mij mogelijk gemaakt met je vader te blijven leven in die warme verstandhouding, die blijmoedige kameraadschap, die hij bovenal behoefde, en die - ondanks mijn heimelijk gemis - zíjn leven tevreden en jouw jeugd zonnig hebben gemaakt. Maar de man, wien ik haar in gulle overgave had kunnen schenken, was dood. Nú glimlach ik om dit bittere noodlot, zooals ik glimlach om al het verdriet, dat ik heb gehad; ja, om al het verdriet dat ik anderen heb aangedaan. Hij heeft mij zoo leeren glimlachen. Want hij had óok gezegd, dat het scheppen van den kunstenaar is de strijd tégen zijn liefdeloosheid, en ons einddoel de ontdekking der eeuwige Liefde in onszelf, en dan haar uitstraling over de menschheid. En aan die woorden heb ik voortaan gedacht bij al mijn verder werken.

Neen, Agnes, ik zal geen half-verdichte memoires schrijven. Maar ik wil jou, en later den menschen, geven het verhaal van ééne episode uit mijn leven,

[p. 8]

die voor mijn hart het belangrijkst was: mijn briefwisseling met Joost Vermeer, en de daarbij behoorende fragmenten uit ons beider dagboeken.

Ik heb je dikwijls van hem verteld. Het eerst, herinner ik mij, toen je zeven jaar was en toen we, na oom Edgar's dood, naar Boekerode trokken. Je zult nu begrijpen waarom ik toen het oude landgoed kocht, en waarom ik het nooit meer heb verlaten, Toen ik je voor den eersten keer naar de vroegere dorpsschool bracht, vertelde ik je van den schoolmeester, die daar eens voor de klasse gestaan had. En Anna van Dam, je eerste onderwijzeres, bij wier ouders hij inwoonde, en Leentje, ons ‘kameniertje’, die eens in diezelfde school van hem les kreeg, hebben je dikwijls genoeg over hem gesproken, Naar zijn portret boven mijn schrijftafel heb je vaak zitten kijken, als je naast me je lesjes leerde. Dan las ik je soms daarna een van zijn verhaaltjes voor. Later gaf ik je het kleine bundeltje gedichten dat hij heeft nagelaten. Misschien heb je wel vermoed, wat die ‘eenzelvige romanticus’, die ‘zijn tijd niet begreep’, zooals je Literatuurgeschiedenis doceert, voor mij heeft beteekend. Uit deze brieven en dagboekbladen zul je het ten volle beseffen. Je zult, in de mijne tenminste, veel vinden, van al wat jezelf op dit oogenblik vervult, beangst en verwart. Maar tòch geef ik ze je niet met de bedoeling dat jij er je aan zoudt spiegelen. Ik weet te goed, dat géén leven ooit een voorbeeld mag zijn voor éénig ander leven. Ik waarschuw je niet voor wat míjn fouten zijn geweest. Ik geloof niet, ik hoop zelfs niet, dat de lezing van dit levensrelaas je voor dwalingen zal behoeden en je eenig leed zal besparen. Jouw omstandigheden zijn anders dan de mijne waren; jij staat voor andere keuzen, met een ander

[p. 9]

hart. Ik hoop alleen, dat het je moed en vertrouwen zal geven om de mogelijkheden van je eigen lot sterker te vormen en geruster te aanvaarden. En dat is misschien wel het eenige, en zeker het allerbeste, wat menschen in liefde elkander geven kùnnen.

Je liefhebbende moeder

Elisabeth van Eykestein - van Rosande