P.C. Hooft en de ongeziene, eerste 'fontein' van Amsterdam

28. Slot

Van dit alles is nu natuurlijk bijna niets meer te zien. De zuidelijke helft van de Grimnessesluis werd in de negentiende eeuw afgebroken, maar die aan de andere kant van de Grimburgwal bleef behouden. Daarop zijn de steenhouwersmerken, de persoonlijke merken die steenhouwers aanbrachten op de door hen bewerkte steen, uit de tijd van de bouw in 1548 bewaard gebleven.²¹² Amsterdam bij de vroegere Grimnessesluis is aan die noordzijde altijd een beetje rommelig gebleven. Zo passeert men daar nu vanaf de hoek met het Rokin in wat toch waarachtig één straat lijkt achtereenvolgens de adressen Rokin 123, Langebrugsteeg 2-8, Nes 89 en Grimburgwal 24. Het Oudezijds Herenlogement (1647) aan de overzijde verwerd in de negentiende eeuw tot louter veilinglokaal en maakte met de aangrenzende pakhuizen Het Wapen van Amsterdam (1636) en St. Pieter (1623) zo'n honderdveertig jaar geleden plaats voor het ‘Vrouwenverband’ van het toen nieuwe Binnengasthuis. Dat gebouw, met sinds de jaren '90 van de afgelopen eeuw de ingang aan de achterzijde, Turfdraagsterpad 15-17, 1012 XT Amsterdam, staat als universiteitsgebouw

212 Gemeente Amsterdam, Erfgoed van de week, Het merk van de steenhouwer, 5 nov. 2015. www.amsterdam.nl/kunstencultuur/monumenten/nieuws-ma/erfgoed-week/erfgoed-week-merk

[p. 112]

BG 2 nog steeds tegenover de Sleutelbrug en maakte lange tijd een doodse indruk doordat het leegstond, maar zal, als de financiën van de vastgoedplannen van de Universiteit van Amsterdam het toelaten,²¹³ onderdeel gaan uitmaken van wat ‘de Binnenstadscampus’ van die universiteit moet gaan heten. Somber was het pand altijd, maar doordat de negentiende-eeuwse architecten ervan ‘een eigenzinnige interpretatie gaven aan het klassicistische erfgoed’, kreeg het ‘een eigen bezieling’ en ‘drukte als het ware respect af. Mede daardoor werd het eind twintigste eeuw niet gesloopt’ (De Haan & Haagsma 2000: 73-74, nr. 23). Het huis waar Luz' voorganger woonde, de Lichtenborch, was iets eerder dan het Herenlogement ten behoeve van de kraamkliniek van het nieuwe BG gesloopt. Ook die kraamkliniek stond lang leeg en oogde luguber, maar ook dat gebouw zal t.z.t. opgaan in die zogenaamde Binnenstadscampus. Het toegangspoortje dat we op de kaart uit 1625 zagen en dat in de gevel van het OZ Herenlogement behouden bleef, werd in de negentiende eeuw door de laatste eigenaar, een veilinghouder, meegenomen naar de nieuwe vestiging van zijn firma: Keizersgracht 365-367. Daar staat het nog. Het is dus waarschijnlijk dat de bewoners van dat yuppenpaleis hun huis betreden via het poortje van een oude lommerd. Verder kan men in het Deense nationaal museum voor kunst in Kopenhagen Bloemaerts levensgrote naakten bewonderen op het schilderij dat ooit in het huis van Luz hing (afb. ZZ).

Behalve P.C. Hooft is in Amsterdam iedereen de laatste vierhonderd jaar aan het huis van Sion Luz voorbijgegaan terwijl een gedeelte onderdeel was gaan uitmaken van het fameuze Oudezijds Herenlogement, de stedelijke herberg waar de stad zich steeds op heeft laten voorstaan. Dat negeren kan niet aan het huis zelf gelegen hebben, want dat was in de eerste helft van de zeventiende eeuw goed genoeg voor heel rijken van Amsterdam en Amalia van Solms verwaardigde zich er een paar dagen haar intrek te nemen.

Na ‘de eerste vergroting’ van Amsterdam vanaf 1585 woonden veel rijke kooplieden aan het Singel, onder anderen de koopman-regent C.P. Hooft (1547-1626), de vader van P.C. Hooft.²¹⁴ Daar verschenen toen ook de eerste dubbele grachtenpanden. De kavels die in 1613 aan de toekomstige Herengracht werden verkocht, waren vrijwel allemaal 30 bij 190 voet. Dat was naar Amsterdamse begrippen tamelijk breed. Veel van deze kavels werden twee aan twee verkocht om er ‘dubbelbrede woonhuizen’ te kunnen laten bouwen (Abrahamse 2010; 12b, 63b, 62a, 64a). Maar zo ver was het kort tevoren, in Sion Luz' tijd, nog niet.

213 Vgl. Het Parool, 15 mei, 19 juni en 20 juni 2015.

214 Aan het Singel hadden C.P. Hooft en zijn schoonmoeder samen twee huizen laten bouwen, die zij ‘omstreeks 1593’ betrokken (Van Eeghen 1963: 51; Dudok van Heel 1981c: 34).

[p. 113]

Afb. ZZ. ‘Niobe beweent haar kinderen’ (1591) door Abraham Bloemaert (1566-1651) (Statens Museum for Kunst - National Gallery of Denmark, Kopenhagen)

Luz' huizencomplex was gelegen in wat in de jaren nul van de zeventiende eeuw het chicste deel van Amsterdam was, aan de kop van de Fluwelen Burgwal. Zijn dwarse huis aan de Grimburgwal oogde bijzonder royaal vanwege de gigantische breedte van 24 meter - bijna drie bouwpercelen aan de latere Herengracht naast elkaar -, de bekroning door topgevels en de brug over de burgwal voor de deur; zijn andere huis, langs de sloot, was indrukwekkend door de diepte van 44 meter; in dat pand konden bezoekers zich vergapen aan een heuse galerij en aan een fontein bovendien. Beide weerspiegelden Luz' rijkdom. Al met al een heel indrukwekkend gebouwencomplex. Waarom is het dan vergeten?

Doordat vanwege de voortdurende crisis sinds de tweede helft van de zestiende eeuw de mogelijkheid van kopen op de kerfstok of anderszins op krediet was afgenomen, nam het belang van belenen toe. En alhoewel deze toestand tot halverwege de zeventiende eeuw voortduurde (Heyvaert 1975: 50), liet men zich met lombardiers niet in. Althans niet in het openbaar - of men

[p. 114]

moest, zoals Maurits en Elisabeth Stuart, van vorstelijken bloede zijn.²¹⁵ In de Middeleeuwen heersten er ‘strong social and religious prejudices’ tegen de lommerds en ‘most people loathed the pawnshop because of social prejudice or for reasons of face-saving’ (De Roover 1948: 117, 134). Volgens H.A.J. Maassen (1994: 85) lukte het halverwege de zestiende eeuw een houder van een bank van lening ‘nog wel enig aanzien te verwerven’ als hij én rijk, én ontwikkeld én eerlijk was. Aan die laatste voorwaarde voldeed Sion Luz niet altijd. Ook in de zeventiende eeuw bleef hun ‘het sociaal-religieuze stigma’ aankleven (Maassen 1994: 153). Lombardiers en hun beroep werden hooguit getolereerd (Voorthuysen 1989: 23; Koppenol 1998: 249). ‘In den aanvang der Spaansche beroerten, waren zy [de “Lomberdhouders”] nog zo zeer in de gemeene veragting, dat, by eene Synode der Gereformeerde Kerken, te Dordrecht, in 't jaar 1574, gehouden, beslooten werdt, hen niet tot de gemeenschap der geloovigen aan 's Heeren Tafel toe te laaten’ (Wagenaar II (1765): 35-36). Door deze straf werden zij ‘sociale paria's’ (Maassen 1994: 148). In hoeverre dit Luz zal hebben getroffen is de vraag, want alhoewel het gezin Luz volgens Annie Versprille (1957: 110) ‘de gereformeerde religie beleed’, is het naar de mening van Koppenol ‘niet helemaal ondenkbaar’ dat Luz ‘een joodse achtergrond had’ (Koppenol: 245n224).²¹⁶ In 1606 was een gereformeerde kerkvergadering van mening dat een vrouw, lidmaat, door ‘tegen de vermaninge der kercke’ een ‘lombaer-

215 De Spaanse aartshertogin Isabella (1566-1633) - zoals we in § 22 zagen, liet deze landvoogdes van de Zuidelijke Nederlanden rond de eeuwwisseling samen met haar echtgenoot Albrecht bij hun Brusselse paleis Coudenberg de fonteinen aanleggen - verkeerde in de jaren '20 o.a. door het beleg van Breda (1624-1625) en dat van 's-Hertogenbosch (1929) in zulke grote financiële moeilijkheden dat zij bij verschillende monts-de-piété panden in leen gaf (De Roover 1948: 130). Deze religieus geïnspireerde, ideële monts vervingen tussen 1618 en 1633 in de katholieke, Zuidelijke Nederlanden grotendeels de lombards in een poging de torenhoge renten terug te dringen (Maassen 1994: 83-84 - en 152-153). De monts rekenden 15% rente (De Roover 1948: 145n101, 150-151; Greilsammer 2009: 125-126) en Isabella betaalde slechts 12% interest. Maar zij beleende tussen 1625 en 1629 juwelen ter waarde van ca. fl. 700.000. Deze enorme lening kon zij slechts langzaam en moeizaam afbetalen. Uiteindelijke restte er nog een af te lossen som van fl. 336.864. In 1641, acht jaar na haar dood, was de rente opgelopen tot fl. 871.924, zodat haar totale schuld aan de monts fl. 1.208.788 beliep. Met toestemming van haar executeurs-testamentair werden de juwelen in 1643 verkocht, maar dat bracht niet meer dan fl. 360.398 op (De Decker 1844: 117-120, 139-141).

216 Dat Sion Luz zijn kinderen oudtestamentische namen gaf, zegt op zich niets want ook gereformeerden deden dat vaak. Maria Engels 1997: 136 plaatste er letterlijk een vraagteken bij toen zij schreef dat Luz ‘of presumed Spanish (Jewish?) origin’ was en volgens Eric Wijnroks 2003: 257 was Luz van ‘mogelijk oorspronkelijk Joodse afkomst’ (zie ook Venema 2010: 99). Dat Luz een Jood zou zijn geweest, is niet heel waarschijnlijk: in de Middeleeuwen kwamen er in het westen van Nederland geen Joodse houders van banken van lening voor en hun aantal bleef daar tijdens de Republiek gering. Joodse pandhouders vestigden zich toen wel in kleinere plaatsen in het oosten en het noorden van het land. En dus niet in Amsterdam. Wel kende bijvoorbeeld Naarden langere tijd een bank van lening die in bezit was van (Sefardische) Joden (Maassen 1994, §§ 2.7.4 en 3.5.4). Zie Van der Stroom 2010 voor de tolerantie van vader en zoon Hooft, toegespitst op de positie van de Joden.

[p. 115]

dier’ te trouwen ‘eene openbare schandael der kercke gegeven’ had (Reitsma/Van Veen 1894: 252). Zeventiende-eeuwse tafelhouders kampten ‘nog steeds met de restanten van een eeuwenlange traditie van maatschappelijke veroordeling van pandbelening’ (A. de Vries 2003: 86), die zowel van katholieke als van protestantse kant kwam. Daar kwam in het geval van Luz nog bij dat hij niet altijd heel betrouwbaar was gebleken.

Er is geopperd dat de lommerdhouders zelf ook geen hoge dunk van hun beroep hadden,²¹⁷ maar dat is nog niet overtuigend aangetoond. Voor hun klanten gold in elk geval dat hun gang naar een bank van lening hun aanzien in de gemeenschap schond. Luz' brug over de Grimburgwal naar zijn poortje was van 1600 tot 1614 in Amsterdam de ‘stoep der schande’. En men moest die zelf overgestoken zijn om Luz' galerij aan de binnenplaats en zijn binnenfontein te hebben kunnen bewonderen. Dat wilde niemand toegeven. Daardoor verdwenen Luz' gebouw met een heuse galerij en met een unieke fontein volledig uit het zicht. Nu zou men kunnen tegenwerpen dat niemand zich om Luz' gebouwen druk maakte omdat één ervan er al decennialang stond, maar dat was dan wel juist zonder galerij en zonder fontein. Hooft werd in de vroegste jaren van de zeventiende eeuw blijkbaar niet door drempelvrees gehinderd, maar hij vermeldde niet dat de ‘stof tot stadts eer’ die zijn stad volgens hem aan Luz te danken had, feitelijk de bank van lening was.

Door naar aanleiding van versjes die P.C. Hooft kort na 1600 dichtte feiten over Sion Luz in Amsterdamse kwijtscheldingsregisters te verzamelen, weten we nu exact waar Luz' timmerage aan de Grimburgwal stond. Door deze gegevens naast zes- en zeventiende-eeuwse kaarten van Amsterdam te leggen, weten we ook hoe dat gebouw er in vogelperspectief ooit uitzag. We zagen de noordgevel ervan afgebeeld op een contemporaine tekening in waterverf. Door ten slotte dit alles te combineren met een opmeting uit 1646/1647 kennen we ook de hele plattegrond van het huizencomplex dat eens van Luz was en weten we dat hij daar kort na 1600 behalve over een galerij inderdaad over een, voor Amsterdam toen unieke, fontein beschikte. Het was een huis een grand seigneur waardig.

217 Volgens Myriam Greilsammer lijkt het er namelijk op dat als (Vlaamse) lombards eenmaal in economisch opzicht geslaagd en sociaal geïntegreerd waren, zij ophielden lombard te zijn. Greilsammer formuleerde haar hypothese onlangs eloquent: ‘Une fois enrichis, ils ont abandonné leur métier tant décrié et accédé au but suprême: après avoir blanchi leur argent et leur âme, ils se sont éclipsés derrière leur blason’ (2009: 124-125). Dat was in de Middeleeuwen wellicht niet anders: De Roover 1948: 153 verhaalt over een Gentse lombard die nadat hij ‘wealth and social prestige’ verworven had, ‘probably became more eager to have people forget that he was a lombard’. Zie verder voor ‘Het zelfbeeld van de Lombarden’ en ‘De emancipatie van de bankhouders’ resp. § 2.7.3 en § 3.7.4 in Maassen 1994.