'Eene onafgewerkte teekening' van P. C. Hooft. De drost en zijn slot

[p. 69]

Bijlage - Hoofts lied ‘Hoogher Doris’ op het diploma met de schets van het Muiderslot
(zie p. 17)

De vraag is of het gedicht dat samen met de tekening op hetzelfde vel staat dat nu als omslag dient voor Hoofts Tweede rijmkladboek, een gegeven kan opleveren over het tijdstip waarop Hooft dit vel papier in gebruik nam. Het gaat daarbij om het enig bewaard gebleven handschrift van ‘Hoogher Doris’, gedicht nr. 134 (in T-vdS), dat in de paginering van ‘hs. A’ staat op blz. 383, de binnenkant van het verder onbeschreven gebleven achterste blad van het omslag-diploma.

Indien dit liedje daar naar een klad werd overgeschreven toen het diploma al omslag was om het eigenlijke Tweede rijmkladboek, zal dat zeker niet zijn gebeurd vóór 1615/1616. De zo joyeus met twee DIA-gedichten in dat kladboek zelf (blz. 333-382) begonnen openingsreeks van chronologisch opeenvolgende inschrijvingen in groot schrift, wijduit op het blad gezet, stokt iets over het midden van het katern in 1615/1616. Dan wordt de gedichtenbundel die het cahier tot dan toe was, definitief tot ‘archief’, en eerst dan is voorstelbaar, maar nog altijd onwaarschijnlijk, dat Hooft, met overslaan van een blanco deel, helemaal achterin het ‘Hoogher Doris’-lied (slordig, zonder rechte kantlijn) toevoegde.

Pas jaren na 1616 is Hooft de nog geheel blanco gebleven tweede helft van het cahier gaan gebruiken als vergaarbak voor afschriften van gedichten uit een periode van tien jaar in willekeurige volgorde. Het eerste gedateerde daarvan is uit 1619 (T-vdS nr. 150), het laatste uit 1613 (nr. 130), het jongste uit 1620 (nr. 162). Hooft heeft dus gedurende deze jaren bijwijlen losse, rondslingerende papieren met oude en nieuwere afschriften of kladden van gedichten naar gelang ze hem onder de hand kwamen overgeschreven en vervolgens opgeruimd. Als laatste vond hij zo de kleine gelegenheidsdichtjes waarmee hij de resterende nog open plaatsen vulde op blz. 379, 381 (1611) en 382 (1613), de laatste bladzijde van het eigenlijke Tweede rijmkladboek. Kwam hem toen tegelijkertijd het losse diploma weer onder ogen met ‘Hoogher Doris’, het distichon uit 1609 en de schets van het Muiderslot? En kwam hij eerst toen op het idee dat diploma als omslag te gebruiken voor het rijmkladboek waarin geen plaats meer was voor dat liedje? De inktvlekken die van een nog natte blz. 382 overkwamen op blz. 383 van het omslag met ‘Hoogher Doris’, terwijl er omgekeerd geen vlekken op blz. 382 van blz. 383 afkomstig zijn, spreken die veronderstelling niet tegen en eigenlijk is zo'n gang van zaken plausibeler dan de mogelijkheid dat blz. 383/384 al tevoren deel uitmaakte van het rijmkladboek.

In ‘Hoogher Doris’ is ‘in het hs. druk gewijzigd, zodat dit blad wel een echt klad lijkt’ (T-vdS II, add. 134). De nadruk ligt daarbij op lijkt, want in eerste instantie is het geheel zonder correcties of haperingen uitgeschreven, zij het, bij ontbreken van een margevouw, zonder inachtneming van de gebruikelijke en overal in het eigenlijke Tweede rijmkladboek (blz. 333-382) aangehouden marge van een kwart van de bladbreedte. Eerst naderhand is de tekst geheel herzien.

[p. 70]

Hoewel wij dus ook hier met een afschrift van doen hebben, en niet met een echt klad waarin de dichter als het ware in flagranti betrapt zou kunnen worden, toch onderscheidt het zich duidelijk van de voorafgaande reeks inschrijvingen in het ‘kladboek’. ‘Hoogher Doris’ is dan ook ongetwijfeld op blz. 383 overgeschreven toen het vel 331/2383/4 nog een los diploma was. Zulke dubbel- en enkelbladen met een of meer gedichten vormden de ‘tussenschakels’ tussen kladschrift en ‘poëtisch archief’. Enkele vroege heeft Hooft geïntegreerd in zijn Eerste rijmkladboek, vele zijn overgeleverd uit later tijd, toen Hooft na zijn derde geen vierde rijmkladboek meer aanlegde om zijn steeds schaarser geworden poëzie in te verzamelen en de losse handschriften dan weg te doen.¹¹⁴ De tweede helft van het latere omslag-diploma van het Tweede rijmkladboek was voor ‘Hoogher Doris’ aanvankelijk bedoeld als zo'n tussenschakel.

Is het afschrift van ‘Hoogher Doris’ op blz. 383 dus hoogstwaarschijnlijk onafhankelijk van het rijmkladboek ontstaan en levert de huidige plaats ervan in ‘hs. A’ geen enkele indicatie op wanneer Hooft blz. 383 begon te beschrijven, valt het gedicht dan misschien zèlf te dateren? Leendertz sr. stelde het op 1614-1615, gerangschikt na T-vdS nr. 133 van september 1614. Zijn zoon volgde hem daarin ‘om de spelling’.¹¹⁵ Maar van welke? Die van het eerst neergeschrevene of die van de latere wijzigingen? Bovendien onderscheidden de beide Leendertzen ontstaan en inschrijving niet, waar juist in de tweede helft van het Tweede rijmkladboek tien jaar tussen blijkt te kunnen liggen (bijvoorbeeld nr. 115 uit juli 1610 ingeschreven ná 162 uit - op zijn vroegst - april 1620 en ná 156.1 uit - op zijn vroegst - februari 1620). Bovendien staat vast dat Hooft zich bij het kopiëren niet hield aan de spelling van zijn eigen origineel.¹¹⁶ Wel komt in de doorgehaalde eerste versie van r. 14 van ‘Hoogher Doris’ nog de ouderwetse vorm ‘singdij’ voor, die Hooft juist in de jaren 1614-1615 wegwerkt (Kossmann 1917:105), maar behalve in gedicht nr. 132 van 3 september 1614 (r. 1 en 37) is die toch ook nog te vinden in nr. 150 uit 1619 (r. 4 en 5).

114 Voor latere zie T-vdS II, aant. 222 vlgg. en p. 17 (midden); voor het Eerste rijmkladboek T-vdS II, p. 184; en over het opruimen van kladschriften p. 31 (onder) en van los bewaarde afschriften p. 180 (onder) en 181 (1ste alinea).

115 Leendertz jr. 1931:57 en eerder al in zijn ‘Dateering der gedichten van Hooft’ (dec. 1930), UBA, hs. XX B 11, verz. Leendertz, 82. Per abuis tekende Leendertz jr. in 1930 aan dat het enige gedicht in het Tweede rijmkladboek ‘dat niet op zijne plaats staat, “Hoogher Doris niet, mijn gloetje” is.’ Hij vervolgt dan: ‘Om de spelling moet [Hoogher Doris] op 1614 of 1615 gedateerd worden, maar het is het laatste in dit kladboek. Het waarschijnlijkst is, dat het bij vergissing was blijven liggen, en dat Hooft het daarom, misschien terwijl hij al met het volgende bezig was, op het schutblad van dit kladboek heeft bijgeschreven’. Leendertz jr. vergist zich daar in drie opzichten: ‘Hoogher Doris’ is bepaald niet het enige gedicht in het Tweede rijmkladboek dat chronologisch ‘niet op zijne plaats staat’, het is niet ‘bijgeschreven’ in ‘dit kladboek’ en blz. 383/4 was daarvan hoogstwaarschijnlijk nog niet ‘het schutblad’.

116 Zie T-vdS II, aant. en add. bij nr. 182, dat Hooft per abuis tweemaal achterelkaar in het Derde rijmkladboek inschreef met verschillen in spelling op punten waarop Leendertz sr. dateerde, zoals de overstap van s- op z-, en in vormen als nae/naer. Zie hierbij Leendertz 1871 I:LXIII (= L-St I:XLVI-XLVII), maar tevens vooral de relativering op p. LXXXIII-LXXXIV (= LXII) en in T-vdS II, p. 18 en 19.

[p. 71]

Het afschrift op blz. 383, en nog minder het ontstaan van ‘Hoogher Doris’, laten zich aldus nader dateren dan hoogstwaarschijnlijk circa 1610 à 1620, de periode tussen Eerste en Derde rijmkladboek. Zeker is daarbij ook dat het op grond van de plaats in het geheel van het Amsterdamse handschrift niet te dateren is op vlak vóór het eerste gedicht in het Derde rijmkladboek (1621).¹¹⁷ Kortom, het liedje op het achterste blad van het huidige omslag-diploma helpt ons evenmin bij de datering van de Muiderslot-tekening, maar het bevestigt wel het beeld van een gebruik door Hooft van dit diploma als los vel ‘aantekenpapier’ en toen nog niet bedoeld om bewaard te blijven als deel van een regulier ‘rijmkladboek’.

117 Zie T-vdS II, addendum 134.