Wisconstighe gedachtenissen. Deel 1: van 't weereltschrift

[p. 347]

Bepalinghen.⁺

Hoe wel het eenighe Hemelmeters deses tijts openbaer kennelick is, en veel Hemelmeters des^* wijsentijts openbaet kennelick was, den Eertcloot jaerlicx een keer rontom de Son te doen, en daer beneven noch een daghelicxen keer in haer plaets, nochtans schijnet oirboir voor t'eerste met versierde stelling te beginnen, te weten den Eertcloot vast te staen als middelpunt des hemels der vaste sterren, die daghelicx rontom den Eertcloot een keer doet, in haer draghende de seven^* Dwaelders die noch elck haer besonder loop hebben, om daer na het boveschreven ware roersel lichtelicker te begrijpen. Want datmen alsins eyghentlick wilde spreken, men soude niet meughen segghen van der hemelsche lichten opganck boven den^* sichteinder, maer in die plaets van des sichteinders daling onder die hemelsche lichten: Niet van der hemelsche lichten onderganck onder den sichteinder, maer in die plaets van sichteinders rijsing boven die hemelsche lichten: Niet van der hemelsche lichten comst int middachront, maer in die plaets van des middachronts comst tot die hemelsche lichten, en soo voort met meer ander. Alle welcke eyghen woorden voor t'eerste meerder duysterheyt souden veroirsaken dan de oneyghen. Dit anghesien wy sullen als gheseyt is de versierde stelling voor t'eerste ghebruycken en op sulcken gront de volgende bepalinghen formen, en daer na t'sijnder plaets ander eyghentlicke bepalinghen stellen, want ick nu verstae alsoo mijn meyning bequamelicxt te connen verclaren.

+ Definitiones.

* VVijsentijt sal bepaelt worden in des wereltschrifts 6 bouck.

* Planetas

* Horizontem.

1 Bepaling.

Evenaer is des hemels der vaste sterren grootste rondt,⁺ rechthouckich op den as daer hy sijn daghelijcksche keer op doet.

Den oirspronck des naems Evenaer is dese: De Son schijnbaerlick in dat rondt commende, dach en nacht is evelanck over t'gantsche eertrijck: En van weghen de evening deur dat rondt alsoo veroirsaeckt, wordet evenaer geheeten.



Maer op dat dese bepalinghen d'ander volghende, metsgaders de werckstucken opentlicker verstaen worden, wy sullen die door een ghebootsten hemelcloot verclaren in haerstoel rustende ghelijck de volghende form anwijst, welverstaende dattet noodich en oirboir is daer beneven noch te hebben een lichamelicken ghebootsten hemelcloot, met al haer toebehoorten diemen keeren en wenden mach na t'ghene de voorbeeldē vereysschen. In deseform dan wort met A B den evenaer beteyckent, wesende een rondt rechthouckich op den as dieder verdocht wort tusschen de twee^* aspunten

+ AEquator, AEquinoctiatis, AEquidialis, Mediator.

* polos.

[p. 348]

C, D, daer den cloot, dats den hemel der vaste sterren haer daghelickschen keer op doet, welcker aspunten C den Noortschen sy, en D den Zuytschen.

2 Bepaling.

Duysteraer is des hemels der vaste sterren grootste⁺ rondt, dat de Son uyt het eertrijcx middelpunt ghesien, daer in schijnbaerlick met haer eyghen loop beschrijft.

De son niet drayende inden hemel der vaste sterren, maer daer onder, en beschrijft met haer eyghen loop inde selve eyghentlick gheen rondt, maer wel schijnbaerlick int aensien van ons die hier opt eertrijck sijn: T'selve ront t'welck hier beteyckent wort met E F heet Duysteraer, uyt oorsaeck dat der Dwaelders verduystering gheheel of ten deele altijt schijnbaerlick int selve of daer ontrent gheschiet. Merckt noch dat ghelijck wy hier de Sonnens duysteraer loop schijnbaer segghen, alsoo sullen wy hem van d'ander^* Dwaelders en punten schijnbaer noemen: Want mettet woort duysteraer en verstaen wy niet het plat des rondts ghedeelt in sijn trappen, met linien vanden omtreck totter middelpunt na de ghemeene manier, in welck ansien al wat inde werelt is in den Duysteraer gheseyt wort, maer, wy verstaen met duysteraer alleen des rondts omtreck int vlack des hemels der vaste sterren beschreven. D'oirsaeck hier af is om dwaling te schuwen die daer uyt ghevolght is, en noch volghen can daer af wy inden Anhang des^* wereltschrifts breeder verclating sullen doen.

+ Ecliptica, Zodiacus, Obliquus circulus.

* Planetis.

* Cosmographiae.

3 Bepaling.

Toppunt is t'hoochste punt des hemels boven een ghestelt⁺ punt opt eertrijck: En sijn teghenoverpunt heet leeghstepunt.

Als het punt G, wesende in die standt het hoochste punt des hemels boven eenich ghestelt punt opt eertrijck, heet Toppunt, en sijn teghenoverpunt als H heet leeghste punt.

+ Punctum verticale, Vertex, Polus horizontis, Nadir.

4 Bepaling.

Sichteinder is een grootste rondt rechthouckich opden⁺ as, vant toppunt tottet leeghstepunt.

Als het rondt I rechthouckich wesende op den verdochten as vant toppunt G tottet leeghste punt H, heet Sichteinder, uyt oirsaeck dat ons ghesicht langs der eerde niet verder sien en can maer daer in eyndt. Doch is te weten dat een Sichteinder op tweederley wijse verstaen wort,^* wisconstich als de voorgaende bepaling inhout, en^* natuerlick, te weten het rondt dattet sienlick deel des werelts vant onsienlick scheyt, t'welck vanden wisconstigen Sichteinder verschilt, sulcx datmen van een groote hooghde merckelick meer dan den helft des hemels can sien. Maer hoe veel men dat deur dadelicke ervaring bevint sal t'sijnder plaets beschreven worden met verclaring der reden, doch alsoo ons eynde tot wisconstighe spieghelinghen streckt, wy hebben hier den wistconstighen Sichteinder bepaelt.

+ Terminator visus, finitor, Horizon.

* Mathematicè.

* Physicè.

[p. 349]

5 Bepaling.

Topbooch is die van het toppunt totten Sichteinder⁺ comt.

Om dese Topboghen in ghebootste hemelclooten overal te sien daermense begheert, soo worter ghemaeckt een vierendeel rondts ghemeenlick van coper met sijn 90 tr. als K L, vast ant toppunt G, en drayende rondtom den sichteinder, dienende om daer me te sien der sterren of punten des hemels verheffing boven den selven sichteinder, of andersins hoe wijt sy van het toppunt sijn.

+ Arcus verticalis, Arcus zenitalis, Azimuth.

6 Bepaling.

Middachront is dat deur des evenaers aspunten en het⁺ toppunt streckt.

Als het rondt M G (t'welck inde ghebootste hemelclooten ghemeenlick van coper ghemaeckt wort) streckende deur des^* evenaers aspunten C, D, en deur het toppunt G, heet middachront, om dat het middach is wesende de Son int selve boven den sichteinder.

+ Meridianus circulus.

* Polos aequatoris

7 Bepaling.

uyrronden sijn tvvaelf ronden die op een ghegheven⁺ sichteinder onbevveeghlick blijvende, streckende deur de aspunten des evenaers hem in 24 even boghen deelende, vvelcker uyrronden het middachront een is.

Dese 12 uyrronden en worden ande ghebootste hemelclooten ghemeenlick niet gheteyckent noch ghemaeckt maer altemael uytghenomen het middachront, door t'ghedacht genomen, metsgaders oock alle ronden die op ghedeelten van uyren vallen.

+ Circuli horarij.

8 Bepaling.

Lentsne is d'een ghemeene sne des evenaers en duysteraers,⁺ in vvelcke de Son schijnbaerlick sijnde den anvang der Lente veroirsaeckt: D'ander heet herftsne.

Als de ghemeene sne N des evenaers A B en duysteraers E F, heet lentsne. En dergelijcke sne die als^* teghenoverpunt der lentsne over d'ander sijde des cloots comt heet Herftsne.

+ Sectio vernalis, Initium Arietis.

* Punctū oppositum.

9 Bepaling.

^† Solstitium aestivum Tropicus aestivus Tropicus Cancri, Initium Cancri. Noortsche Sonstant is t'middelste punt des halven duysteraers tusschen de Lentsne en herftsne die na t'noorden vvijckt: Haer teghenoverpunt heet^‡ Zuytsche Sonstant.

† Solstitium aestivum Tropicus estivus Tropicus Cancri, Initium Cancri.

‡ Solstitium hybernum, Tropicus Capricorni, In itium Capricorni.

[p. 350]

Als t'punt F (t'welck ick neem int middelste punt des halven duysteraers te wesen, tusschen de lentsne N en de herftsne die na t'noorden wijckt) heet Noortsche Sonstant. En haer teghenoverpunt als E Zuytsche Sonstant. D'oirsaeck des naems is dat de Son in die twee punten schijn baerlick sijnde, daer in schijnt (soo veel angaet haer daghelicksche veranderinghe int Zuyden en Noorden) stil te staen.

10 Bealing.

Begin der langde eens cloots is eenich ghenomen punt in des cloots grootste rondt daer in men sich voorstelt te vvillen de langden berekenen.

Latet punt N ghemeene sne des^* evenaers en duysteraers, een punt sijn in des cloots grootste rondt, ick neem des duysteraers E F, in welck rondt men sich voorstelt te willen berekenen de langden der vaste sterren, en schijnbaer langden der^* Dwaelders, en van ander punten die ons te vooren commen, dat punt N heet beghin der langde.

* AEquatoris & Zodiaci.

* Planetarum.

11 Bepaling.

Lanckheyt eens punts op den cloot, is de booch na t'v ervolgh der trappen des langderonts, van t'begin, totte⁺ ghemeene sne des selfden langderondts, en het halfrondt van d'een^⋆ aspunt tot d'ander deur t'voorghestelde punt.

Laet O den^* Noortschen aspunt des duysteraers sijn, P den^* Zuytschen, en van d'een tot d'ander sy ghetrocken het halfront O Q R, streckende deur een gegheven punt Q en snyende den duysteraer in R: Dit soo sijnde N R is de langde des punts R: Te weten de booch na t'vervolgh der trappen des langderonts (dats hier des duysteraers) van t'begin N, totte ghemeene sne R des selfden langderonts, en het halfront O Q R van d'een aspunt O tot d'ander P, deur t'voorghestelde punt Q.

Deur dit voorbeelt der^* duysteraerlangde des punts Q, is te verstaen wat des selfden punts evenaerlangde is, want ghenomen N voor begin des evenaers E F, en verdocht een halfrondt van des evenaers aspunt C tot D deur Q den evenaerbooch van N, totte ghemeene sne des selfden halfrondts en den evenaer, is des punts Q evenaerlangde. Hier by verstaetmen oock wat te segghen is een sterrens evenaerlangde of duysteraerlangde. Voort wat dat is een duysteraerpunts evenaerlangde, of een evenaerpunts duysteraerlangde. S'ghelijcx watmen verstaen sal met langde der^* Dwaelders of der punten van yder in sijn cloot.

De reden waerom hier in plaets van der sterren evenaerlangde, niet gheseyt en wort na d'oude wijse^* van der sterren opclimming in rechte cloot, dat sal inden Anhang t'sijnder plaets verclaert worden.

+ Longitudo.

⋆ Polo.

* Polus Arcticus.

* Polus Artarcticus.

* Longitudinis Zodiaes.

* Planetarum.

* De ascensione stellarum in sphara recta.

[p. 351]

12 Bepaling.

Breetheyt eens punts opden cloot, is de booch vant⁺ langderont tottet voorghestelde punt rechthouckich opt selve langderont.

Als de breetheyt des punts Q, te weten duysteraerbreede, is de booch R Q vant langderondt E F tottet voorgestelde punt Q rechthouckich opt selve langderont E F. En by aldienmen alsoo trocke een booch van Q rechthouckich op den evenaer A B, de booch van dat gheraecksel in A B tot Q soude des selfden punts Q evenaerbreede sijn. Hier by verstaetmen wat dat is een duysteraerpunts evenaerbreede, of een evenaerpunts duysteraerbreede. De reden waerom hier in plaets van der sterren en punten evenaerbreede, niet gheseyt en wort na d'oude wijse^* van der sterren afwijcking, sal inden Anhang t'sijnder plaets verclaert worden.

+ Latitnde.

* De stellarum declinaitone.