Monumenten in Nederland. Flevoland

Met terugblik & registers van de complete serie

Urk

Vissersdorp, gelegen op een voormalig Zuiderzee-eiland, aan de rand van de Noordoostpolder. Urk werd vermoedelijk al in de 9de eeuw van Schokland gescheiden en een eiland. In 1660 werd Urk bezit van de stad Amsterdam. Die stad had al in 1617 een vuurboet op het eiland laten plaatsen (in 1649 oostwaarts verplaatst) en in 1662 kwam er een paalwerk tegen verdere afkalving van het eiland. Burgemeester Nicolaas Witsen, in 1705 aangesteld als ambachtsheer, deed veel om Urk voor verdere afkalving te behoeden. Op zijn initiatief was de zuidwestpunt versterkt met een zeewering; dit werd bekostigd met behulp van een loterij in 1711. Het behoud van Urk bleek door het vele onderhoud aan de zeeweringen een kostbare zaak en daarom gaf Amsterdam het eiland in 1792 aan de Staten van Holland. Jan Elias Huydecoper, heer van Maarsseveen, was van 1789 tot 1792 de laatste ambachtsheer. In 1814 werd Urk een Noordhollandse gemeente en werd er van rijkswege voor de Urker zeeweringen gezorgd.

In de middeleeuwen kende Urk verschillende nederzettingen, waarvan er in de 16de eeuw nog maar één resteerde: Espelbergh (of Espele). Waarschijnlijk bij de Allerheiligenvloed van 1570 gingen de laatste woningen verloren. De parochiekerk bleef nog op een klein eilandje bewaard, maar kon zijn bestaan niet meer dan enkele decennia rekken. De Urkers woonden inmiddels aan de luwe zijde van de keileembult of klif van maximaal ruim acht meter boven N.A.P. (De Bult). Zij verruilden in de loop van de 17de eeuw de landbouw voor de visserij als hoofdmiddel van bestaan. Die visserij bedreven ze aanvankelijk alleen op de Zuiderzee. Reeds aan het einde van de 18de eeuw waren de Urkers echter in hoofdzaak actief in de wateren langs de Noordzeekust. Deze gerichtheid op de Noordzee heeft ervoor gezorgd dat Urk ook na de afsluiting van de Zuiderzee (1932) een visserijcentrum is gebleven. Lange tijd had Urk geen haven. De schepen lagen dan op de ‘Rheede’ aan de oostzijde van het eiland voor anker. In 1819 werd de Oosthaven aangelegd (verdiept 1878) en in 1856 de Westhaven (verdiept 1877). Bij beide havens vestigden zich later scheepswerven.

Urk bestond in de 19de eeuw uit een keileembult, een in 1842 drooggelegd moerasachtig middengedeelte (De Akkers) met weide- en hooiland en een staart die tussen 1911 en 1931 verloren zou gaan. In 1859 werd het dorp uitgebreid met houten huizen van het dat jaar ontruimde eiland Schokland. De gereformeerde Afscheiding in 1834 leidde op Urk in 1851 tot de bouw van een eigen kerk, uiteindelijk gevolgd door diverse andere streng gereformeerde kerken. Vanaf 1890 deed de dagelijkse stoombootlijn Kampen-Enkhuizen ook Urk aan. De groei van de vissersvloot leidde in 1903 tot de bouw van de Nieuwe Haven en de stichting van de visafslag in 1905 (gebouw 1911). Vanaf 1914 volgde de motorisering van de vissersvloot. De in 1918 gestichte ‘Vischmeelfabriek Zuiderzee’ kwam in 1924 in gebruik als sigarenfabriek. In 1928 stichtte men een ijsfabriek. Verder stond er in de jaren 1915-'17 op Urk een interneringskamp voor geallieerde officieren.

De oudste bebouwing bevindt zich op de keileemheuvel, waarheen de kerk in 1711 was verplaatst. De veelal kleine vissershuizen staan met tussenruimten onregelmatig gegroepeerd in wijken. De meeste voorgevels zijn op het zuidwesten gericht. Gedurende de 19de eeuw raakte de bebouwing verder verdicht. In 1890 ging men over op een wijknummering. Wijk 1 (Schoolstraat e.o.) ligt tegen de Westhaven aan. Wijk 2, met de Raadhuisstraat en Prins Hendrikstraat, ligt evenwijdig aan de Oosthaven. De oudste bebouwing van Urk bevond zich in de wijken 4-6. Wijk 3, het gebied nabij de vuurtoren, werd tussen 1914 en 1932 volgebouwd. In 1930 woonden er ruim drieduizend mensen op slechts tachtig hectare eiland. Na de afsluiting van de Zuiderzee (1932) overstroomden de lagere delen van Urk niet meer en konden de wijken 7 en 8 worden gebouwd op de overgang van het hoge naar het lage deel van het eiland. Niet voor de visserij bestemd was de in 1936 gerealiseerde Werkhaven. Die was aangelegd door de Dienst der Zuiderzeewerken met het oog op de bouw van de Noordoostpolderdijken en het gemaal Vissering. Op 3 oktober 1939 kwam er door de sluiting van de dijk tussen Urk

[p. 74]

Urk, Centrum vanuit het zuidoosten

en Lemmer een einde aan het bestaan van Urk als eiland. In 1950 ging Urk van Noord-Holland over naar Overijssel (sinds 1986 provincie Flevoland). Na de Tweede Wereldoorlog is de zone tussen de Singel en De Akkers volgebouwd met vooral kerken en scholen.

De Urker vissersvloot behoort nog steeds tot de grootste en best uitgeruste van Europa. De aanleg van de Noordoostpolder opende voor Urk nieuwe toekomstperspectieven, waarbij door de goede wegverbindingen de visverwerking tot bloei kon komen. Voor de industriële bedrijvigheid werden terreinen ten zuiden van de Urkervaart gereserveerd. Deze percelen waren oorspronkelijk onderdeel van de Noordoostpolder, maar door grenscorrecties bij Urk gekomen. Aan de noordzijde van Urk heeft men het Urkerbos geplant. Het dorp Urk is de laatste decennia verder uitgebreid met woningen aan de noordwestzijde (Almerelaan e.o.) en ten zuidoosten van de Staartweg. De oude kern van Urk is beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Wijk 31), ook ‘kerkje aan de zee’ genoemd, is een recht gesloten driebeukige kerk met rondboogvensters. De robuuste toren is voorzien van gebosseerde pilasters, een balustrade en een achtzijdige lantaarn met ui-vormige spits. Deze classicistische kerk kwam in 1786 tot stand naar plannen van Johan Samuel Creutz ter vervanging van de oude kerk uit 1711. Aan de noordzijde bevindt zich een omlijste ingang met opschrift en daarboven de wapens van West-Friesland, Amsterdam en de heerlijkheid Emmeloord en het wapen van Hendrik Hooft, burgemeester van Amsterdam en ambachtsheer van Urk. De toren kreeg zijn huidige bekroning bij een restauratie in 1955 (Ph.J.W.C.

Urk, Herv. kerk

[p. 75]

Urk, (Geref.) Bethelkerk

Bolt). Een nadere restauratie is uitgevoerd in 1987-'88 (H. Wouda). In de toren hangt een in 1936 hergoten klok uit 1461.

Het interieur van de kerk wordt in het midden gedekt door een houten tongewelf op dorische zuilen. De preekstoel dateert uit circa 1685. Afkomstig uit Munnikeburen is het door L. van Dam & Zn. gebouwde orgel (1901; hier geplaatst 1988). In de kerk hangen scheepsmodellen van het oorlogsschip ‘De Spitsbergen’ (begin 19de eeuw, J. Teunis), een turftjalk (1912) en de botter UK 78 (circa 1959, G. Ekkelenkamp).

Het kerkhof heeft een gietijzeren hekwerk uit 1887 met het opschrift ‘De Laatste Rustplaats’. Bij de ingang staat een kalkstenen oorlogsmonument (circa 1950). Het uit 1736 daterende, wit gepleisterde eenlaagspand 't Wakend Oog nabij de kerk diende lange tijd als pastorie.

De (Geref.) Bethelkerk (Wijk 3 3) is een forse eenbeukige kerk voorzien van een consistorie met dakruiter. Aan de eerste in 1851 gebouwde kerk van de Afgescheidenen voegde men in 1867 de nog bestaande consistorie (met schoollokaal) toe. De oude kerk werd in 1885 vervangen door de huidige kerk met sobere eclectische details. De huidige dakruiter is uit 1910. Bij een inwendige verbouwing in 1950-'51 werd onder meer het schoollokaal verbouwd tot vergaderzaal. Een restauratie volgde in 1981. Het kerkinterieur is voorzien van galerijen en bevat een door Abraham Meere gebouwd orgel (1792), afkomstig uit de R.K. schuilkerk te IJsselstein (1910 geplaatst en uitgebreid firma Vermeulen). In de kerk hangt een scheepsmodel van de schokker UK 34 (1860, J.A. Loosman). Uit 1906 dateert de voorm. pastorie (Wijk 422) met sierwerk in de vensterbogen.

Overige kerken. De voorm. (Chr. Geref.) Eben Haëzerkerk (Wijk 4 101), nu Vrije Geref. Gem. kerk, is een sobere zaalkerk uit 1895 met gietijzeren rondboogvensters. Het ontwerp is waarschijnlijk van de bouwkundige Van Benthem. In 1938 heeft men het inwendige verbouwd en de kerk met een travee verlengd. Naar plannen van F. van der Laan is in 1955 de (Geref.) Petrakerk (Wijk 8 41) gebouwd. Deze kruiskerk met dakruiter bevat een door Sanders & Zn. gebouwd orgel (1956) en een scheepsmodel van de UK 89 (circa 1943, J. Loosman), de laatste Urker zeilbotter. De (Oud-Geref. Gem.)

Urk, (Oud. Geref Gem.) Jachin Boazkerk

Jachin Boazkerk (Singel 10) is een forse traditionalistische kerk voorzien van een iets losstaande toren met wijzerplaten en opengewerkte beëindiging. Deze in 1960 naar ontwerp van H.W. Helmink gebouwde kerk bevat een scheepsmodel van de schokker UK 10 (circa 1910, A.T. Hakvoort). Gebouwd in 1962 naar plannen van J. Woltjer is de (Chr. Geref.) Eben Haëzerkerk (Almerelaan 1b), een forse traditionalistische kerk met terzijde geplaatste opengewerkte toren. Het door G. van Leeuwen gebouwde orgel (1924) komt uit de Westduinkerk te 's-Gravenhage (geplaatst 1991). Tot de inventaris behoort verder een scheepsmodel van de schokker UK 29 (1961). De (Geref. Vrijgemaakte) Rehobothkerk (Nagel 32), een zaalkerk uit circa 1964, bevat een scheepsmodel van de UK 3 (circa 1947, G. Ekkelenkamp) en een door Fonteijn & Gaal gebouwd orgel (1964). In het Herv. centrum De Ark (Lange Dam 2) uit 1974 staat voor het Verschueren-orgel (1958) een scheepsmodel van de Noordzeeschokker UK 150 (naar psalm 150: ‘Looft God in zijn heilig domein’). Uit 1988 dateert de forse Chr. Geref. kerk De Schuilplaats

[p. 76]

Urk, Raadhuis annex politiebureau

(Almerelaan 22) met een orgel van Hendriksen & Reitsma (1988). Het voorm. raadhuis annex politiebureau (Wijk 2 1-3) is een eenlaagspand met trapgevelvormige dakerker en een toren met wijzerplaten. Op initiatief van burgemeester jhr. A.H.P.K. van Suchtelen van de Haere kwam dit raadhuis in 1904-'05 tot stand naar een ontwerp in late neorenaissance-stijl van J.F.L. Frowein. Het staat op de plaats van de in 1896-'97 naar plannen van R. de Boer van der Ley uitgevoerde openbare lagere school. De hiervan bewaard gebleven zijvleugels heeft men in 1904-'05 verbouwd tot een burgemeesterswoning (links) en een dokterswoning

Urk, Woonhuizen Wijk 7 57-60

(rechts). Na het gereedkomen in 1988 van een nieuw raadhuis annex bibliotheek (Singel 9, H. Tienstra) is het oude gebouw in 1989 in zijn geheel ingericht als V.V.V. en museum. Het naastgelegen midden-19de-eeuwse vissershuisje (Wijk 2 4) met houten voorschot, aangebouwd stookhuisje en een vrijstaand privaat is in 1998 bij het museum getrokken en ingericht als voorbeeld van een Urker visserswoning uit circa 1930.

De voorm. Chr. lagere school (De Noord ong.) is een zesklassige L-vormige school uit circa 1955.

Woonhuizen. De oudste behouden visserswoningen stammen uit de tweede helft van de 19de eeuw en zijn veelal kleine diepe eenlaagspanden. Deze kleine woningen zijn vaak rug-aan-rug gebouwd, zoals Wijk 5 10-11. De grotere visserswoningen hebben een achterkamer

Urk, Woonhuis Wijk 6 88

en een voorkamer met een bedstedewand ertussen en een washok aan de achterzijde. Bij Wijk 5 57 is zo'n (verbouwd) washok te zien. Het benedendeel van de woningen werd in baksteen opgetrokken. De kap kreeg aan de uiteinden een groen geverfd houten voorschot, oorspronkelijk met een luik (vienster) om de netten en turf op zolder te kunnen bergen. Voorbeelden hiervan zijn Wijk 5 53 en Wijk 6 88. De meeste luiken zijn inmiddels door vensters vervangen. Tegen de zijgevel van de achterkamer bouwde men wel een bakstenen stookhuisje of ‘fort’, zoals te zien is bij Wijk 6 88. Het stookhuis werd vooral in de zomer gebruikt, 's winters stookte men de schouw in de voorkamer. Naast het huis lag vaak een smal steegje of ‘ginkien’. Later werd dat steegje dikwijls onder een afluiving bij het woonhuis

Urk, Vuurtoren

[p. 77]

getrokken, bijvoorbeeld bij Wijk 5 58 en Wijk 6 22. Voorbeelden van nog redelijk gave visserswoningen zijn Wijk 1 75, Wijk 2 51, Wijk 2 74, Wijk 5 127 en het tot winkel verbouwde huisje Wijk 5 98. De meeste huizen zijn later zeer ingrijpend herbouwd, zoals Wijk 5 63-65, dat in 1998 in ‘oude vorm’ - maar wel vernieuwd en vergroot - is herbouwd. Gave voorbeelden van 19de-eeuwse visserswoningen zijn overigens ook te vinden in de Urker wijk van het Zuiderzeemuseum te Enkhuizen.

Geheel in baksteen opgetrokken zijn het dubbele woonhuis Wijk 4 18 (circa 1915), de met mansardedaken uitgevoerde huizen Wijk 7 57-60 (circa 1920), het rijker uitgevoerde woonhuis Wijk 4 17 (circa 1930) en het dubbele huis Wijk 7 85-86 (circa 1935).

De brood- en banketbakkerij met winkel Wijk 4 20 werd in 1929-'30 gebouwd voor J. Brouwer op de plaats waar voorheen de schoutswoning stond. De huidige voorgevel dateert uit 1946.

Bedrijfsgebouwen. In 1852 als zeilmakerij gebouwd is het gepleisterde pand De Boet (Wijk 1 57). Ernaast staat het uit 1931 daterende kantoor van de Eerste Urker Stoombootmaatschappij. Van de aan de visvangst gelieerde nijverheid resteren verder een voorm. traanhuisje (bij Wijk 1 17; 1877), een scheepshelling aan de Oosthaven en de scheepswerf Hakvoort aan de Westhaven.

De vuurtoren (Wijk 3 80) verrees in 1844 naar ontwerp van J. Valk op het fundament van een uit 1617 daterende vuurtoren. De ronde, wit gepleisterde conische romp van vier verdiepingen wordt bekroond door een balustrade en een lichthuis met koepel en draailicht. De toren werd in 1899 verhoogd en kreeg in 1901 het huidige, waarschijnlijk door de gieterij Reineveld te Delft vervaardigde, lichthuis.

In de naastgelegen vuurtorenwachterswoning is de stichtingssteen (1617) van de oude vuurtoren ingemetseld, met daarop de naam Gerrit Jacob Witsen (burgemeester van Amsterdam).

Het gemaal Vissering (Domineesweg 33), gelegen aan de zuidkant van Urk, is een door D. Roosenburg in functionalistische stijl ontworpen bakstenen gebouw met stalen ramen. Met de bouwput begon men in 1936. Het gemaal kwam in 1942 in werking, toen de daar in het IJsselmeer uitmondende Urkervaart ook gereed was. De bemaling geschiedde in eerste instantie door stoommachines, maar deze werden in 1946 vervangen door twee dieselmotoren die de in betonnen slakkenhuizen geplaatste centrifugaalpompen aandrijven (Werkspoor; vervangen 1998).

Bij het gemaal bevindt zich de Urkersluis (1938-'41), een schutsluis met sluisdeuren (1981), bedieningsgebouw (1989) en dienstwoningen. Bij waterstuwing uit het IJsselmeer kunnen via een portaal boven de sluis extra waterkerende deuren worden ingebracht.

Het vissersmonument (Peter Salebienplein ong.), vervaardigd in 1968 naar ontwerp van G. van der Leeden, bestaat uit een bronzen beeld van een over de voormalige zee uitkijkende vissersvrouw en daarachter een borstwering met daarop de namen van op zee gebleven vissers.