Monumenten in Nederland. Flevoland

Met terugblik & registers van de complete serie

Schokland, gezien vanuit het noorden

Schokland
(gemeente Noordoostpolder)

Voormalig eiland in de Zuiderzee, bestaande uit de vroegere haven van Emmeloord in het noorden (Noorderbuurt), de Middelbuurt met kerk en museum en de funderingsresten van de kerk van Ens in het zuiden (Zuiderbuurt). Tot de 9de eeuw maakte Schokland samen met Urk deel uit van een groter gebied dat met het vasteland van Overijssel en Gelderland was verbonden. In de tweede helft van de 15de eeuw raakte Schokland afgescheiden van het vasteland en mede door zijn bodemgesteldheid kalfde het eiland daarna snel af. Ondanks dijkbouw resteerde er in de 19de eeuw niet veel meer dan een smalle strook land met daarop een viertal woonterpen. Het noordelijke deel van het eiland, Emmeloord geheten, vormde samen met Urk een heerlijkheid, die door de graaf van Holland tussen 1300 en 1792 werd beleend aan achtereenvolgens de heren van Kuinre, leden van de Utrechtse familie Zoudenbalch en jhr. Johan van de Werve. In 1660 kwam dat deel aan de stad Amsterdam. Het zuidelijke deel, Ens geheten, behoorde reeds vóór 1600 tot het gewest Overijssel en maakte in de 17de en 18de eeuw uit van het drostambt IJsselmuiden. In 1806 werd het gehele eiland Schokland een Overijsselse gemeente. Bij Koninklijk Besluit van 4 juli 1859 werd het eiland geheel ontruimd, omdat volgens het Nederlandse parlement de armoedige bevolking onvoldoende bestaansmiddelen hadden. Daarna maakte het eiland tot de aanleg van de Noordoostpolder deel uit van de gemeente Kampen.

De Schokker bevolking woonde op verhoogde woonbuurten, die regelmatig door het zeewater werden bedreigd. In

[p. 71]

Schokland, Funderingsresten Ensener kerk

de 18de eeuw werd de meest zuidelijke buurt, waarop in de 14de eeuw een kerk was gebouwd, al grotendeels verlaten. Slechts de lichtwachter van de in 1617 gebouwde vuurbaak - in 1635 vervangen door een stenen vuurtoren - bleef er wonen. De stormramp van 1825 richtte grote schade aan op de toen nog resterende drie buurten: Zuidert, Middelbuurt en Emmeloord. Hoewel de schade werd hersteld, zou dertig jaar later de algehele ontmanteling van het eiland volgen. In 1855 werden de huizen op de Zuidert afgebroken en in 1859 volgde de ontruiming van de Middelbuurt en Emmeloord. Na afbraak van de woonhuizen vertrok de vissersbevolking naar onder andere Kampen, Vollenhove, Urk en Volendam. De inventaris van de uit 1842 daterende R.K. St.-Michaëlkerk werd overgebracht naar de R.K. St.-Brigittakerk te Ommen. De Herv. kerk op de Middelbuurt bleef gespaard en maakt nu deel uit van het Museum Schokland.

Schokland, Haven van Emmeloord, havenmeester- annex lichtwachterswoning

Schokland, Herv. kerk (2002)

De oude haven van Emmeloord bleef na de ontruiming als vluchthaven in gebruik (1984 gereconstrueerd). De oude geschiedenis van Schokland wordt ook zichtbaar op de zuidpunt van het eiland. Daar zijn de fundamenten van de Enser kerk en van de vuurtoren gereconstrueerd. Op de Zuidert is recent een oude waterput weer opnieuw aangebracht. De contouren van het eiland zijn door middel van beplantingen rondom het eiland zichtbaar gemaakt (plan 1947, uitvoering 1960). Sinds 1995 is Schokland als voorbeeld van de eeuwenlange strijd van de Nederlanders tegen het water als archeologisch monument op de Werelderfgoedlijst van UNESCO geplaatst.

Van de in 1817 afgebroken Ensener kerk (bij Palenweg 5, Zuiderbuurt) resteren de in 1944 opgegraven funderingen. Deze tonen een 14de-eeuwse zaalkerk met toren, later uitgebreid met een driezijdig gesloten koor. Vermoedelijk in de 16de eeuw heeft men de kerk breder herbouwd met een vijfzijdig gesloten koor. Het gebouw heefd dienstgedaan tot in het begin van de 18de eeuw. In 1717 werd op de Middelbuurt, waar inmiddels de meeste inwoners van Schokland woonden, een nieuwe kerk in gebruik genomen.

De voorm. Herv. kerk (Middelbuurt 3) is een driezijdig gesloten zaalkerk met dakruiter en een aangebouwde, bredere pastorie. De sober neoclassicistische kerk verrees in 1834 op de plaats van een oudere kerk uit 1717 en bleef tot 1859 als kerk in gebruik. Nadat ze in 1943-'46 als opslagplaats gediend had, werd ze in 1947 een museum. Een grondige restauratie vond plaats in 1965-'66. Het gebouw werd in 1990 weer voorzien van een kerkinterieur. De banken zijn afkomstig uit Urk, de preekstoel en het koorhek uit Sint Annaparochie (F). In de nabijheid staat enkele houten pseudo-Schokker huisjes die in 1987 zijn gebouwd naar plannen van Th.G. Verlaan.

De voorm. haven van Emmeloord (Noorderbuurt) werd kort na 1800 aangelegd en in 1837 vernieuwd en vergroot. Na het vertrek van de bevolking (1859) verdwenen de R.K. kerk en alle houten huisjes aldaar. De haven ging als vluchthaven dienen. Voor de havenmeester annex lichtwachter bouwde men in 1900 een sober eenlaags woonhuis met schoudergevels (Oud Emmeloorderweg 25). Iets noordelijker hiervan verrees in 1922 een klein vierkant misthoorngebouwtje (gerestaureerd 2002). Het droge havenbekken van Emmeloord, dat oorspronkelijk slechts met aarden wallen en beplantingen werd aangeduid, kreeg in 1984 zijn huidige aanzien met gereconstrueerde steigers, afmeerpalen, ijsbrekers en een waterpoel.