Westzaan, Woonhuis In de Oranjeboom
bovendorpel bij de rechtervleugel is een paltrokmolen afgebeeld (1685). Het laat-17de-eeuwse houten huis
Allanstraat 378 is uitgevoerd met een afluiving en ook de 18de-eeuwse houten huizen hebben soms een afluiving, zoals
Weiver 1 (begin 18de eeuw) en
Allanstraat 386 (circa 1740). Dat laatste pand heeft een deur in Lodewijk XVI-stijl en een kelder met opkamer, net als
Allanstraat 427. Het in 1744 ter vervanging van een in 1741 afgebrand huis gebouwde huis
Allanstraat 382 heeft een ingangsomlijsting met pilasters en een dakkapel met fronton; het gebogen hoekraam dateert van 1814. Dit huis werd in 1898 het woonhuis van burgemeester J.J. Allan. Een eenvoudige topgevel met vensteromlijsting in Lodewijk XV-vormen heeft het L-vormige houten huis
Allanstraat 375 (circa 1740). In het dorp staan verschillende vroeg-19de-eeuwse houten huizen met een ingezwenkt en versierd voorschot in Lodewijk XVI- of neoclassicistische vormen. Voorbeelden hiervan zijn de huizen
In de Oranjeboom (Allanstraat 328),
Zuideinde 200 (circa 1810) met omlijste ingang in een afluiving,
Kerkbuurt 11 met gebogen hoekvensters, en
Allanstraat 384 (1825) met rijke achtergevel en een achterkamer met vroeg-19de-eeuwse schouw en rozettenplafond.
Royaler van opzet zijn enkele (houten) middenganghuizen met dakkapel en ingangsomlijsting, zoals het van oorsprong mogelijk nog 18de-eeuwse pand Zuideinde 152, het eenlaagse houten herenhuis Zonnewende (Zuideinde 187), en de huizen Zuideinde 87 (brede dakkapel) en Kerkbuurt 6 (twee dakkapellen met ronde vensters). Het wit gepleisterde middenganghuis Kerkbuurt 19 (1872) is een voorm. onderwijzerswoning (gerestaureerd 1993). Het 19de-eeuwse L-vormige tweelaagspand Kerkbuurt 15 heeft rond 1890 een mansardedak met gesneden windveren gekregen. Ook enkele ruimere arbeiderswoningen uit circa 1890 hebben een mansardedak, zoals Kerkbuurt 27 en Allanstraat 367. De laatste is voorzien van een dakkapel in chaletstijl-vormen.
Boerderijen. Karakteristieke voorbeelden van houten stolpboerderijen zijn Allanstraat 189 (18de eeuw), Allanstraat 268 (mogelijk 18de-eeuws) en Kerkbuurt 32 (19de eeuw). De houten boerderij Allanstraat 289 (eind 18de eeuw) heeft een uitgebouwde zijkamer en aan de achterkant een breder houten bedrijfsgedeelte. Een 19de-eeuwse stolphoeve met houten voorend is Allanstraat 101. Opmerkelijk is de met rode dakpannen beklede kaakberg (bij Allanstraat 423) uit circa 1900.
Windmolens. Papiermolen De Schoolmeester (Guispad 3) is een zeskantige houten stellingmolen uit 1692 met een lange houten droogschuur uit 1903. In deze in 2000 gerestaureerde molen bevinden zich een met stoom aangedreven papiermachine (1877) en een schepkuip. Pelmolen Het Prinsenhof (Relkepad ong.) is een achtkantige houten stellingmolen uit 1722. Bij de molen staat een kleine houten schuur met stookplaats voor het personeel. Tussen de twee genoemde molens staat De Jonge Dirk. Deze in 1908 in Zaandam als specerijmolen gebouwde kleine achtkantige houten stellingmolen heeft men in 1959 hier als papiermolen herbouwd.
Graanmalerijen. Het wit gepleisterde tweelaagspand van de elektrische graanmalerij en foeragehandel J. Schoen Sz. (Watermolenstraat 21) werd in 1916 gebouwd naar plannen van W. Hartman en J. Buis (uitgebreid 1924). Uit dezelfde tijd dateren de voorm. coöperatieve graanmalerij De Tijdgeest (Veenpolderdijk 4) en de voorm. graanmalerij De Gunst (Veenpolderdijk 32). De laatste is een tweebeukig pand met mansardedaken, waarvan het linkerdeel (woonhuis) in hout is uitgevoerd.
Overige bedrijfsgebouwen. De voorm. verffabriek Avis Colourworks Ltd. (Allanstraat 266), gebouwd in 1916 ter plaatse van een verfmolen, bestaat uit een reeks hallen met sheddaken. De stenen gevels zijn uitgevoerd met spaarvelden. In cementreliëf staat de fabrieksnaam vermeld. De fabriek is rond 1930 uitgebreid met een blokvormig tweelaags gebouw met betonskelet. De voorm. biscuitfabriek ‘Vicomte’ (Overtoom 30) dateert uit circa 1920.
De Westzanersluis (bij Nauernasche Vaartdijk 32) vormt de verbinding tussen de Weelsloot en de Nauernasche Vaart. Deze stenen sluis verving in 1722 een waarschijnlijk houten sluis uit 1633. Bij een vernieuwing in 1889 is voor voetgangers een ijzeren draaibrug toegevoegd.
De watertoren (Communicatieweg-Oost 12) verrees in 1885 voor de Zaanlandse Waterleiding naar een ontwerp van D. de Leeuw. De ronde bakstenen toren is in 1922 verhoogd met een tienzijdige betonnen opbouw met Intzereservoir en koepeldak.
Het trafohuisje ‘De Tijdgeest’ (tegenover Veenpolderdijk 6), gebouwd rond 1915 voor de P.E.N., is mogelijk ontworpen door J.B. van Loghem.
Nauerna. Dit gehucht ten zuidwesten van Westzaan is ontstaan bij de sluis van de Nauernasche Vaart in het IJ (later Zijkanaal D). Die Schermersluis (Overtoom ong.) is een in 1800 vernieuwde schutsluis uit 1632 met een in 1802 vernieuwde uitwateringsduiker uit 1651 (gerestaureerd 1940). De voorm. openbare lagere school met onderwijzerswoning (Nauerna 30) werd in 1869 gebouwd naar ontwerp van F.J. Krieger als twee wit gepleisterde panden met gesneden windveren. Het voorm. gemaal ‘De Landbouw’ (Nauerna 13) kwam in 1877 tot stand ten behoeve van de afwatering van de Zuiderpolder naar Zijkanaal D van het Noordzee Kanaal.