Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Westzaan
(gemeente Zaanstad)

Dorp, ontstaan in de 12de eeuw als veenontginning. De langgerekte tweezijdige lintbebouwing van Westzaan is onder te verdelen in vijf buurten. Het noordelijke deel van de verspringende ontginningsas is het Middel- of Noordeinde. De sprong zelf wordt gevormd door de Weiver en ten zuiden daarvan liggen de Kerkbuurt, de bebouwing langs de J.J. Allanstraat en ten slotte het Zuideinde. De dorpskern bij de Kerkbuurt is zowel rond 1920 uitgebreid als na de Tweede Wereldoorlog. Westzaan is een beschermd dorpsgezicht.

De (Herv.) Grote Kerk (Kerkbuurt 37) is een kruisvorige kerk met in elk van de vier binnenhoeken een kwartronde uitbouw. Deze in 1740-'41 naar ontwerp van Jan van der Streng gebouwde

[p. 526]

Westzaan, (Herv.) Grote Kerk, plattegrond

kerk heeft aan de voorzijde een ingezwenkte geveltop met beeldhouwwerk op de overgang van Lodewijk XV-naar Lodewijk V-stijl (Jan van Logteren). Bij de bouw waren tevens metselaar Coenraet Hoeneker en de stukadoors Hans Jacob en Hendrik Husly betrokken. Van de voorganger uit 1573 bleef aanvankelijk de toren behouden, maar deze stortte in 1843 in. De kerk is gerestaureerd in 1967-'70.

Het interieur wordt gedekt door wit gepleisterde houten tongewelven. Tot de inventaris behoren een preekstoel op gebeeldhouwd voetstuk (pelikaan met jongen; circa 1740) en een door de firma Flaes en Brünjes gebouwd orgel (1866, gerestaureerd 2002).

De voorm. pastorie (Kerkbuurt 30) is een 18de-eeuws dwars huis met een rond 1910 verhoogde middenpartij.

De (Doopsgez.) Zuidervermaning (Zuideinde 231) van de Friese doopsgezinden verving in 1731 een gebouw uit 1664. Dit tweelaagse houten zaalgebouw heeft binnen een houten tongewelf en tribunes. Uit de bouwtijd dateren de preekstoel en enkele banken (twee overhuifd). Uit de Kleine Kerk van Edam komt het door Matthijs Verhofstad gebouwde orgel (1718; overgebracht en gerestaureerd 1880, P. Flaes). De kerkenraadskamer bevat een 18de-eeuwse tegelschouw.

Naast de kerk staat de kosterij, gebouwd in 1731 als weeshuis. De 18de-eeuwse houten pastorie (Zuideinde 231) heeft eind 19de eeuw de huidige stenen voorgevel gekregen.

De voorm. (Doopsgez.) Noordervermaning (Allanstraat 463) van de Waterlandse doopsgezinden is nu in gebruik bij de Geref. gemeente. Deze houten zaalkerk uit 1695 werd rond 1850 verbouwd en kreeg toen een deels gepleisterde stenen voorbouw in Willem II-gotiek voorzien van spitsboogvensters met ijzeren traceringen. Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf met trekbalken en korbeelstellen met zwanenhalskorbelen. Op de orgelgalerij staat een door B.F. Bergmeijer gebouwd orgel (1870).

Overige kerken. Uit het begin van de 20ste eeuw dateren de Chr. Geref. kerk (Allanstraat 185; 1907, J.A. Versteeg) en de voorm. Geref. kerk (Groene Jagerstraat 2; 1928, J. en D. Eilmann). De laatste is een zakelijk-expressionistische zaalkerk met terzijde geplaatste toren.

Het voorm. rechthuis (Kerkbuurt 35) kwam in 1781-'83 tot stand voor de banne Westzaan en heeft van 1816 tot 1974 als raadhuis gediend. Dit door Johan Samuel Creutz ontworpen blokvormige gebouw met afgeronde gevelhoeken is uitgevoerd in Lodewijk XVI-stijl. Het heeft een afgeplat schilddak met aan de voorzijde een koepeltoren en een portiek met ionische zuilen en gebeeldhouwd fronton. De secretarie (voorheen weeskamer) bevat een schouw in Lodewijk XV- en XVI-vormen.

Het postkantoor met directeurswoning (Kerkbuurt 36-38) is een karakteristiek tweelaags pand uit 1913 met gepleisterde geveltoppen.

Rote (Provincialeweg 16). Dit gepleisterde eenlaagse herenhuis werd in 1729 aan de Overtoom gebouwd en in 1990 naar de huidige locatie verplaatst. De hoeklisenen hebben gebeeldhouwde consoles. Het middenrisaliet is voorzien van een halsgevel met gebeeldhouwde vleugelstukken (Dag en Nacht), een gevelreliëf (Mercurius) en een gebogen fronton. Tussen zoldervenster en ingangsomlijsting zit een zonnewijzersteen in Lodewijk XIV-vormen.

Woonhuizen. De meeste huizen zijn opgetrokken in hout, sommige hebben een rijk versierd voorschot. Voorbeelden van houten huizen met een 17de-eeuwse oorsprong zijn het driebeukige pand Zuideinde 139 (1635) en de huizen Zuideinde 239 (1648), Weiver 54 (1681), Kerkbuurt 41 (interieurdetails 18de eeuw) en Allanstraat 119. Het laatstgenoemde heeft twee haakse, grotendeels bakstenen zijvleugels; op een

Westzaan, Rechthuis en (Herv.) Grote Kerk

[p. 527]

Westzaan, Woonhuis In de Oranjeboom

bovendorpel bij de rechtervleugel is een paltrokmolen afgebeeld (1685). Het laat-17de-eeuwse houten huis Allanstraat 378 is uitgevoerd met een afluiving en ook de 18de-eeuwse houten huizen hebben soms een afluiving, zoals Weiver 1 (begin 18de eeuw) en Allanstraat 386 (circa 1740). Dat laatste pand heeft een deur in Lodewijk XVI-stijl en een kelder met opkamer, net als Allanstraat 427. Het in 1744 ter vervanging van een in 1741 afgebrand huis gebouwde huis Allanstraat 382 heeft een ingangsomlijsting met pilasters en een dakkapel met fronton; het gebogen hoekraam dateert van 1814. Dit huis werd in 1898 het woonhuis van burgemeester J.J. Allan. Een eenvoudige topgevel met vensteromlijsting in Lodewijk XV-vormen heeft het L-vormige houten huis Allanstraat 375 (circa 1740). In het dorp staan verschillende vroeg-19de-eeuwse houten huizen met een ingezwenkt en versierd voorschot in Lodewijk XVI- of neoclassicistische vormen. Voorbeelden hiervan zijn de huizen In de Oranjeboom (Allanstraat 328), Zuideinde 200 (circa 1810) met omlijste ingang in een afluiving, Kerkbuurt 11 met gebogen hoekvensters, en Allanstraat 384 (1825) met rijke achtergevel en een achterkamer met vroeg-19de-eeuwse schouw en rozettenplafond.

Royaler van opzet zijn enkele (houten) middenganghuizen met dakkapel en ingangsomlijsting, zoals het van oorsprong mogelijk nog 18de-eeuwse pand Zuideinde 152, het eenlaagse houten herenhuis Zonnewende (Zuideinde 187), en de huizen Zuideinde 87 (brede dakkapel) en Kerkbuurt 6 (twee dakkapellen met ronde vensters). Het wit gepleisterde middenganghuis Kerkbuurt 19 (1872) is een voorm. onderwijzerswoning (gerestaureerd 1993). Het 19de-eeuwse L-vormige tweelaagspand Kerkbuurt 15 heeft rond 1890 een mansardedak met gesneden windveren gekregen. Ook enkele ruimere arbeiderswoningen uit circa 1890 hebben een mansardedak, zoals Kerkbuurt 27 en Allanstraat 367. De laatste is voorzien van een dakkapel in chaletstijl-vormen.

Boerderijen. Karakteristieke voorbeelden van houten stolpboerderijen zijn Allanstraat 189 (18de eeuw), Allanstraat 268 (mogelijk 18de-eeuws) en Kerkbuurt 32 (19de eeuw). De houten boerderij Allanstraat 289 (eind 18de eeuw) heeft een uitgebouwde zijkamer en aan de achterkant een breder houten bedrijfsgedeelte. Een 19de-eeuwse stolphoeve met houten voorend is Allanstraat 101. Opmerkelijk is de met rode dakpannen beklede kaakberg (bij Allanstraat 423) uit circa 1900.

Windmolens. Papiermolen De Schoolmeester (Guispad 3) is een zeskantige houten stellingmolen uit 1692 met een lange houten droogschuur uit 1903. In deze in 2000 gerestaureerde molen bevinden zich een met stoom aangedreven papiermachine (1877) en een schepkuip. Pelmolen Het Prinsenhof (Relkepad ong.) is een achtkantige houten stellingmolen uit 1722. Bij de molen staat een kleine houten schuur met stookplaats voor het personeel. Tussen de twee genoemde molens staat De Jonge Dirk. Deze in 1908 in Zaandam als specerijmolen gebouwde kleine achtkantige houten stellingmolen heeft men in 1959 hier als papiermolen herbouwd.

Graanmalerijen. Het wit gepleisterde tweelaagspand van de elektrische graanmalerij en foeragehandel J. Schoen Sz. (Watermolenstraat 21) werd in 1916 gebouwd naar plannen van W. Hartman en J. Buis (uitgebreid 1924). Uit dezelfde tijd dateren de voorm. coöperatieve graanmalerij De Tijdgeest (Veenpolderdijk 4) en de voorm. graanmalerij De Gunst (Veenpolderdijk 32). De laatste is een tweebeukig pand met mansardedaken, waarvan het linkerdeel (woonhuis) in hout is uitgevoerd.

Overige bedrijfsgebouwen. De voorm. verffabriek Avis Colourworks Ltd. (Allanstraat 266), gebouwd in 1916 ter plaatse van een verfmolen, bestaat uit een reeks hallen met sheddaken. De stenen gevels zijn uitgevoerd met spaarvelden. In cementreliëf staat de fabrieksnaam vermeld. De fabriek is rond 1930 uitgebreid met een blokvormig tweelaags gebouw met betonskelet. De voorm. biscuitfabriek ‘Vicomte’ (Overtoom 30) dateert uit circa 1920.

De Westzanersluis (bij Nauernasche Vaartdijk 32) vormt de verbinding tussen de Weelsloot en de Nauernasche Vaart. Deze stenen sluis verving in 1722 een waarschijnlijk houten sluis uit 1633. Bij een vernieuwing in 1889 is voor voetgangers een ijzeren draaibrug toegevoegd.

De watertoren (Communicatieweg-Oost 12) verrees in 1885 voor de Zaanlandse Waterleiding naar een ontwerp van D. de Leeuw. De ronde bakstenen toren is in 1922 verhoogd met een tienzijdige betonnen opbouw met Intzereservoir en koepeldak.

Het trafohuisje ‘De Tijdgeest’ (tegenover Veenpolderdijk 6), gebouwd rond 1915 voor de P.E.N., is mogelijk ontworpen door J.B. van Loghem.

Nauerna. Dit gehucht ten zuidwesten van Westzaan is ontstaan bij de sluis van de Nauernasche Vaart in het IJ (later Zijkanaal D). Die Schermersluis (Overtoom ong.) is een in 1800 vernieuwde schutsluis uit 1632 met een in 1802 vernieuwde uitwateringsduiker uit 1651 (gerestaureerd 1940). De voorm. openbare lagere school met onderwijzerswoning (Nauerna 30) werd in 1869 gebouwd naar ontwerp van F.J. Krieger als twee wit gepleisterde panden met gesneden windveren. Het voorm. gemaal ‘De Landbouw’ (Nauerna 13) kwam in 1877 tot stand ten behoeve van de afwatering van de Zuiderpolder naar Zijkanaal D van het Noordzee Kanaal.