Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Santpoort
(gemeente Velsen)

Dorp, ontstaan in het binnenduingebied van de Kennemerduinen nabij het 13de-eeuwse kasteel Brederode. Santpoort wordt voor het eerst vermeld in 1388. De kleine nederzetting lag aan een belangrijke noord-zuidverbinding (Heerweg, nu Rijksweg) bij de samenkomst met de Slaperdijk. Voor het afzanden van het binnenduingebied groef men in 1537 de Jan Gijzenvaart. Het dorp bestond lange tijd uit blekerijen en buitenplaatsen. Na het droogmaken van het Wijkermeer in 1865-'76 ontstond ook bebouwing aan de oostzijde. In het gebied ontwikkelde zich vanaf 1870 de bloembollencultuur, waarvoor de Jan Gijzenvaart tot circa 1930 werd benut. In 1898 opende men aan de spoorlijn Haarlem-Alkmaar (1876) het station Santpoort-Meerenberg (nu Santpoort-Zuid). Sindsdien heeft Santpoort zich ontwikkeld tot een forensendorp. De villabouw die vanaf 1876 ten westen van de spoorlijn langs de Vinkenbaan tot ontwikkeling kwam, werd vanaf circa 1930 aan weerszijden van het spoor voortgezet. In 1926 zijn het oude Santpoort en het dorp Jan Gijzenvaart officieel samengevoegd en heten de twee kernen respectievelijk Santpoort-Noord en Santpoort-Zuid.

De ruïne van kasteel Brederode (Velserenderlaan 2) bestaat uit restanten van een omgracht vierkant kasteel met drie vierkante en één ronde hoektoren (circa 1275) en een omgrachte voorburcht (circa 1300). Mogelijk liet Willem van Teylingen, die in 1244 onder de naam Van Brederode wordt genoemd, al eerder een kasteel bouwen. Tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten raakte het kasteel beschadigd en werd het in 1351 tot op de fundamenten afgebroken.

[p. 482]

Santpoort, Ruïne kasteel Brederode, plattegrond

Na herbouw op de oude grondslag volgde een tweede verwoesting in 1426. Het vervolgens rond 1460 tot edelmanswoning verbouwde kasteel werd in 1573 door Spaanse troepen verwoest en verviel daarna tot ruïne. Na opgravingen (1862-'71) heeft men de ruïne - sinds 1869 rijkseigendom - geconsolideerd (1862 tot 1903) en zijn delen van het muurwerk opnieuw opgetrokken. Hierbij waren V. de Stuers, A. van der Steur, P.J.H. Cuypers (ontwerp overkapping noordoosttoren) en J.A. van Lokhorst betrokken. De opzichterswoning op de voorburcht dateert uit 1871.

De Herv. kerk (Burg. Enschedélaan 67), een traditionalistische zaalkerk met ingebouwde toren, werd in 1917 gebouwd naar ontwerp van J. Mulder en J.A. van Asdonk ter vervanging van een afgebrande kerk uit 1844. Tegen de noordgevel staat een oorspronkelijk 17de-eeuwse grenspaal, waarvan het opschrift CM aan de achterzijde verwijst naar Cornelis Malefijt (eigenaar blekerij Zorgvrij). Deze hardstenen paal werd in de 18de eeuw hergebruikt door het hoogheemraadschap Hondsbossche en Duinen tot Petten en kreeg het opschrift HBM (Honds Bossche Maat).

De R.K. kerk O.L. Vrouwe van Altijddurende Bijstand (F. Netscherlaan 12) is een driebeukige kruiskerk voorzien van een slanke toren met koperen spits. Deze kerk kwam in 1931-'32 tot stand naar een zakelijk-expressionistisch ontwerp van Jos. Bekkers.

Overige kerken. De voorm. kerk voor Ned. Herv. Evangelisatie Vereniging (Kerkweg 29), een wit gepleisterd zaalgebouw, werd in 1887 gebouwd naar ontwerp van J. Wolbers. De aangebouwde consistorie dateert uit 1904, de dienstwoning uit 1914. Nu als woonhuis ingericht is de moderne voorm. Herv. kerk ‘De Hoeksteen’ (Willem de Zwijgerlaan 72; 1961, J. Kruger).

Het voorm. postkantoor met directeurswoning (Vinkenbaan 10-12) is een tweelaags pand uit 1911 naar plannen van H.J.T. van der Nooij.

Scholen. In opdracht van het echtpaar Wüste van de buitenplaats Spaarnberg kwam in 1890 de voorm. openbare bewaarschool (Wüstelaan 79) tot stand als een drieklassig schoolgebouw in rijke neorenaissance-stijl naar plannen van L.J. Ritter. De onderwijzerswoning (Wüstelaan 77) is uitgevoerd als een villa in chaletstijl. Uit 1922 dateert de openbare lagere Bosbeekschool (Burg. Enschedélaan 66), een tweelaags gebouw in kubistisch-expressionistische stijl (uitgebreid 1951). De Chr. lagere school (F. Netscherlaan 4; circa 1930) is een langgerekt eenlaagspand met stalen ramen en een betonnen luifel. De T-vormige nieuwe openbare kleuterschool (Wüstelaan 75a) werd in 1934 gebouwd naar ontwerp van J. Mulder en J.A. van Asdonk.

Het Zwitsers Chalet (Wüstelaan 73), nu restaurant, werd in 1835-'36 gebouwd als zomerverblijf voor bankier A. van der Hoop, de toenmalige eigenaar van de nu verdwenen buitenplaats Spaarnberg aan de overzijde van de weg. Het met riet gedekte pand, met aan de straatzijde een in hout uitgevoerde voorsprong met veranda boven een wit gepleisterde onderbouw, is door J.D. Zocher jr. ontworpen. Van hem is ook de landschappelijke aanleg van het park van

Santpoort, R.K. kerk O.L. Vrouwe van Altijddurende Bijstand

[p. 483]

Santpoort, Openbare bewaarschool

Spaarnberg aan weerszijden van de Wüstelaan, waarvan de vijver bij het chalet en de slingerende waterpartij aan de overzijde van de Wüstelaan bij een appartementencomplex (1993) zijn behouden. Ook resteren verschillende hekpijlers met de naam Spaarnberg.

Duin en Kruidberg (Duin en Kruidbergerweg 60). Deze buitenplaats is het resultaat van de samenvoeging van de buitens Duin en Berg en Kruidberg (1865 definitief). Vanaf 1895 was Duin en Kruidberg in bezit van J.T. Cremer, president van de Nederlandsche Handelmaatschappij. Hij liet in 1907-'09 naar plannen van J.J., M.A. en J. van Nieukerken het huidige forse buitenhuis bouwen in rijke neorenaissance-stijl en met in- en uitzwenkende gevelbekroningen en twee vierkante torens. De hoogste toren bevat een drinkwaterreservoir. Het interieur van het huis is rijk uitgevoerd in diverse stijlen. Zo is er een salon in Lodewijk XV-stijl met originele ‘witjes’, een eetkamer in Lodewijk XV-stijl met originele 18de-eeuwse betimmering en bijbehorende wandschilderingen, een boudoir in Lodewijk XVI-stijl, alsmede een herenkamer en biljartkamer. Bij de totstandkoming waren de schilders S. Moulijn, A. Schouman, F.A. Vos, J. van der Weyden en J.E. van Leeuwen betrokken en de beeldhouwers J.L. Vreugde, M.J. Hack en A. Alexander. Sinds 1997 dient het gebouw als hotel-congrescentrum.

Mogelijk ontwierp L.J. Ritter het koetshuis met stal en portierswoning (Duin en Kruidbergerweg 52-56; 1899). Er zijn diverse dienstwoningen, zoals een

Santpoort, Zwitsers Chalet

tuinmanswoning (nr. 70; 1895), twee jachtopzienerswoningen (nr. 66; 1898 en nr. 64; 1905), een portierswoning (nr. 47; 1903, J. Kuyt) en een chauffeurswoning (nr. 74; 1910, G. Meppelink). L.A. Springer ontwierp de tuinaanleg in gemengde tuinstijl (circa 1910). De uit 1845 daterende ijskelder is hersteld in 1895. Kennemergaarde (Duin en Kruidbergerweg 73). Dit op een gedeelte van het landgoed Duin en Kruidberg gelegen landhuis kwam in 1911-'12 tot stand naar een sober neorenaissance-ontwerp

Santpoort, Landhuis Duin en Kruidberg (1993)

van de architecten Van Nieukerken. J.T. Cremer liet het bouwen voor zijn zoon M. Cremer.

De tuinaanleg is van L.A. Springer. Het koetshuis met dienstwoningen (Duin en Kruidbergerweg 77), gebouwd in 1920 naar ontwerp van J. Mulder en J.A. van Asdonk, is nu onderdeel van een manege.

[p. 484]

Overige buitenplaatsen. Op een terrein dat oorspronkelijk hoorde bij de 16de-eeuwse blekerij Zorgvrij staat het vroeg-18de-eeuwse buitenhuis Schoonoord (Hoofdstraat 268) dat meerdere malen werd verbouwd, onder andere in 1741 en in 1794. Bij die laatste gelegenheid kreeg de voorgevel het huidige aanzicht met een met beeldhouwwerk versierde middenpartij. In 1859 liet G. Heshuysen het toen L-vormige pand verbouwen tot een rechthoekig, tweebeukig pand. Van de oorspronkelijke blekerijgebouwen resteert een voorm. blekersschuur (Hoofdstraat 270) uit 1734 met afgeknotte klokgevels. Een ander deel van de oude blekerij kwam in bezit van J.P.A. van Wickevoort Crommelin, die hier in 1837-'38 - waarschijnlijk als dienstwoning - het huis Boschbeek (Wüstelaan 81) liet bouwen naar een ontwerp in vroege chaletstijl van J.D. Zocher jr. De beek bij de bleekvelden werd veranderd in een landschappelijke waterpartij. De voorm. buitenplaats Vlugthoven (Hoofdstraat 236) werd begin 19de eeuw door J. Bondt gesticht. J.C. Enschedé, burgemeester van Velsen liet in 1871 het huis - in oorsprong mogelijk twee 18de-eeuwse huizen - verbouwen tot het huidige wit gepleisterde tweelaagse buitenhuis.

Woonhuizen. Nog uit de 18de eeuw stamt het dubbelpand Hoofdstraat 240-242. Het in vroege chaletstijl uitgevoerde en wit gepleisterde herenhuis Hoofdstraat 252 kwam in 1860 tot stand met gebruik van sloopmateriaal van het huis Middeloo te Driehuis. Chaletstijl-elementen vertoont ook het wit gepleisterde middenganghuis Terras (Middenduinerweg 8; 1884). Laat-19de-eeuws zijn het sobere neoclassicistische herenhuis Hoofdstraat 187 (1892) en de neorenaissance-villa Santvliet (Wüstelaan 90; 1897). De laatste heeft een houten koetshuis met stal (Wüstelaan 88; 1902, gewijzigd 1931).

Uit de vroege 20ste eeuw dateert het wit gepleisterde blokvormige herenhuis Bosch en Duin (Burg. Enschedélaan 32; 1901-'02), ontworpen door J. Bruin met kantelen en arkeltorentjes. Nu in gebruik als klooster is de op een gedeelte van de voorm. buitenplaats Spaarnberg gebouwde villa Maris Stella (Wüstelaan 59; 1906-'07), voorheen ‘Spaarnheuvel’. Het ontwerp van J.G. en A.D.N. van Gendt vertoont invloeden van het rationalisme. P.J. van Doorn ontwierp de wit gepleisterde woningen Wüstelaan 87-93 (1905), Molenstraat 7-11 en 12-14 (1906) en Molenstraat 13-25 (1911), alle voorzien van sierspanten of decoraties in schoon metselwerk, of beide. Vergelijkbaar zijn de kleine villa's Middenduinerweg 2 (1902) en Shamrock (Middenduinerweg 10; 1903).

In samenwerking met G.E. Small, H. Hama en H.J. Harms ontwierp H.P. Berlage de L-vormige wit gepleisterde villa Vinkenbaan 14 (1911) met overstekend plat dak. Dit experimentele huis werd gebouwd volgens het MCC-systeen (Monogram Construction Compagny), waarbij het beton met behulp van een opnieuw te gebruiken gietijzeren bekisting naadloos werd gegoten. Ook de betonnen dakplaten, vloerplaten en traptreden zijn geprefabriceerd.

In Nieuw Historisende stijl verrezen de villa Transmare (Vinkenbaan 50; 1910) naar plannen van C.J.P. Beccari en de met trapgevelpartij uitgevoerde dubbele villa Vinkenbaan 16-18 (circa 1915) van J.W. Lassing en J.C. Putz. Naar plannen van J. Mulder en J.A. van Asdonk kwam de grof gepleisterde, vlindervormige villa Vinkenbaan 22 (1912) tot stand en ook het in Nieuw Historiserende stijl uitgevoerde herenhuis Burg. Enschedélaan 36 (1916). Uit 1924 dateren de expressionistische kleine landhuizen Haakon (Brederoodseweg 59) - als atelierwoning ontworpen door Jac. Dekker - en Middenduinerweg 28 (A.M.J. Sevenhuijsen). Het met riet gedekte H-vormige landhuis Wüstelaan 76 (1931) is door H.A.J. en J. Baanders ontworpen als tuinmanswoning van de buitenplaats Spaarnberg. H.M. van Dantzig liet het functionalistische huis Syrinx (Harddraverslaan 60; 1959-'60) ontwerpen door G.Th. Rietveld. Een tuinwijkachtige opzet heeft het naar plannen van Z.D.J.W. Gulden en M. Geldmaker tot stand gekomen woningbouwcomplex Brederoodseweg 2-52/Duinweg 34-36 (1921) van de woningbouwvereniging Bloemendaal-Noord.

Boerderijen. De boerderij Kruidberg (Duin en Kruidbergerweg 43) heeft een 17de-eeuws woonhuisgedeelte met lage verdieping (herbouwd en wit gepleisterd 1874). Het is een restant van de tot buitenhuis verbouwde hofstede Kruidberg, die in 1682 als jachtverblijf bezit werd van prins Willem III. De grote stal dateert uit 1896. Boerderij Middenduin (Middenduinerweg 89) bestaat uit een 17de-eeuwse boerenwoning met opkamer en kelder, een 18de-eeuws gepleisterd dwarshuis en links naast de boerenwoning een stal (circa 1880). De uit 1896 daterende dwarshuisboerderij Klein Duin en Kruidberg (Duin en Kruidbergerweg 89-91) was een pachtboerderij van de buitenplaats Duin en Kruidberg. Aan de Biezenweg staat een 19de-eeuwse houten bollenschuur, die in 1950 vanuit Overveen hierheen is overgebracht.

Windmolen ‘De Zandhaas’ (Wüstelaan 83) is een met riet gedekte achtkantige stellingmolen. Deze korenmolen, die in 1779 een gelijknamige oudere molen verving, is in 2004 gerestaureerd.

Het voorm. brandspuithuisje (Kerkweg 2) is rond 1890 gebouwd met een gesneden geveltopversiering.

Het station ‘Santpoort-Zuid’ (Willem de Zwijgerlaan 59-61), oorspronkelijk ‘Santpoort-Meerenberg’, werd in 1898-'99 gebouwd naar ontwerp van D.A.N. Margadant. Het station had een aparte wachtkamer voor patiënten van het nabijgelegen psychiatrische ziekenhuis ‘Meerenberg’ in Bloemendaal.

Het trafohuisje aan de Biezenweg, gebouwd omstreeks 1917 naar ontwerp van J.B. van Loghem voor de Kennemer Electriciteits Maatschappij, heeft een fries van rode keramische tegels en geglazuurde tegels met de afbeelding van een hond (wachter) en een haan (waker).

De Alg. begraafplaats ‘De Biezen’ (Kwekerslaan 21) werd in 1873-'74 in landschapsstijl aangelegd naar plannen van L.P. Zocher. Het smeedijzeren toegangshek werd vervaardigd door J.G. Güthschmidt naar ontwerp van D.E.L. van den Arend. Uit 1906 dateert de gepleisterde doodgraverswoning met vakwerkgevels naar ontwerp van C. Kramer. Op de begraafplaats liggen onder meer begraven J.R. Wüste († 1916) en zijn echtgenote O. Gotsch († 1924) van de voorm. buitenplaats Spaarnberg.

Velserbroek. In deze grote nieuw-

[p. 485]

bouwwijk in de gelijknamige polder ten oosten van Santpoort bevinden zich restanten van het Huis te Spijk (Hofgeesterweg 9), dat begin 18de eeuw werd gebouwd ter plaatse van een middeleeuws versterkt huis (gesloopt begin 19de eeuw). Dit terrein met droge grachten heeft bij de toegang twee vroeg-18de-eeuwse gemetselde hekpijlers. In opdracht van F.W.C.H. baron van Tuyll van Serooskerken en jkvr. M. Boreel werd in 1899 de boerderij ‘Hofgeest’ (Oostlaan 2) gebouwd, bestaande uit een middenganghuis in neorenaissance-stijl, een tussenlid en een stolpschuur. De Oostlandersluis maakt deel uit van drie sluisjes in de 13de-eeuwse Velserdijk ten oosten van Velserbroek. Deze sluis kreeg de huidige vorm in 1770 en werd vernieuwd in 1829 (gedenksteen). Vlakbij ligt het gemaal van de polder Velserbroek (bij Oostbroekerweg 15), dat in 1914 tot stand kwam als een ruwoliegemaal met centrifugaalpomp (later vervangen door een elektrisch gemaal). De machinistenwoning (Oostbroekerweg 15) bij gemaal en sluis is uit 1915.