Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Overveen
(gemeente Bloemendaal)

Dorp, ontstaan in het binnenduingebied van de Kennemerduinen nabij de kruising van de Bloemendaalseweg en de Zijlweg. Dit overwegend met buitenplaatsen ingerichte gebied kreeg in 1881 een station aan de spoorlijn Haarlem-Zandvoort, waarna zich een bescheiden dorpskern vormde. Rond 1900 werd aan de westzijde een waterleidingcomplex ingericht en bij het station ontstond een villapark. De gemeente Haarlem heeft in 1927 een deel van het grondgebied geannexeerd. Na de Tweede Wereldoorlog is Overveen als forensendorp vastgegroeid aan Haarlem.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe Onbevlekt Ontvangen (Korte Zijlweg 5) is een driebeukige pseudobasilicale kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor. De toren van drie geledingen wordt bekroond door een smallere klokkenverdieping met ingezwenkte steunberen en een ingesnoerde naaldspits. Deze neogotische kerk verrees in 1855-'56 ter vervanging van een 17de-eeuwse schuurkerk.

Het interieur wordt gedekt door gestucte houten kruisgewelven en is voorzien van bundelpijlers met stucwerkkapitelen. Tot de inventaris behoren een door L. Veneman vervaardigd zandstenen hoofdaltaar (1856), een Ypma-orgel (1866-'67), enkele marmeren beelden van atelier Mengelberg en een door J.H. Brom geleverde koperen doopvont (1887-'88).

Op het kerkhof bevindt zich een neogotische bisschoppelijke grafkapel van het bisdom Haarlem (1864), postuum uitgevoerd naar een ontwerp van Th. Molkenboer. De kapel is voorzien van overhoekse steunberen en een kanteel-achtige bekroning. Bij de kerk staan verder een eclectische pastorie (Korte Zijlweg 7; circa 1860) en het voorm. Mariagesticht (Korte Zijlweg 9). Dit neogotische zusterhuis met school uit circa 1890 is rond 1925 uitgebreid met een tweelaags schoolgebouw, en is nu in gebruik als muziekschool.

Het raadhuis van Bloemendaal (Bloemendaalseweg 158), een fors wit gepleisterd neoclassicistisch gebouw, is in 1965-'66 naar ontwerp van A.M. de Rouville de Meux nieuw opgetrokken ter plaatse van het oude hoofdgebouw van de buitenplaats Bloemenheuvel. Het front met ionisch zuilenportiek is een kopie van de voorgevel van het gesloopte huis uit 1825. Op het terrein staan een met riet gedekte voorm. tuinmanswoning (Bloemendaalseweg 162; circa 1850) en een 19de-eeuws koetshuis met dienstwoning (Bloemendaalseweg 160).

Het postkantoor met directeurswoning (Bloemendaalseweg 236-238) is een tweelaags pand met overhoekse dakruiter, gebouwd in 1906 naar een ontwerp in chaletstijl met neogotische details van C.H. Peters.

Het voorm. politiebureau (Bloemendaalseweg 240) werd in 1936 gebouwd naar een zakelijk-expressionistisch ontwerp van H.W. van Kempen. Dit in gele baksteen en met stalen ramen uitgevoerde pand is in 1990 tot winkel verbouwd.

Scholen. Het Kennemer Lyceum (A. Stoopplein 7) is een tweelaags

[p. 473]

Overveen, Buitenplaats Elswout, poortgebouw

schoolgebouw uit 1924 met vlindervormige plattegrond en expressionistische details. Eveneens met vlindervormig grondplan opgezet is de openbare lagere Julianaschool (W. de Zwijgerlaan 120; 1935, vergroot 1950 en 1985), waarvan het ontwerp is geïnspireerd door het werk van F. Lloyd Wright.

Elswout (Elswoutslaan 20). Deze buitenplaats werd in 1654 gesticht door lakenkoopman Carel Molijn (of du Moulin). Na aankoop in 1781 liet Jacob Boreel een nieuw huis bouwen. Het huidige, in de stijl van een 16de-eeuwse Italiaanse renaissance-villa uitgevoerde, ‘Grote Huis’ is een vierkant drielaags gebouw met zuilenportiek, plat dak met attiek en een centrale hal met lichtkoepel. De bouw van dit huis begon in 1883 naar ontwerp van C. Muysken voor W. Borski III, maar werd na diens dood in 1884 gestaakt. Pas in 1940 voltooiden de Duitsers het gebouw, dat toen werd ingericht als militaire commandopost. Na de oorlog zijn het Jac. P. Thijsselyceum en de Zocherschool in het pand gevestigd geweest en na leegstand vanaf 1992 is het in 2004-'06 verbouwd tot kantoor. Aan de oost- en westzijde ligt een groot terras met bordestrappen, aan de westzijde grenzend aan een vijverpartij en aan de oostzijde aan een weide.

Naar het voorplein aan de zuidzijde van het huis leidt een gemetselde boogbrug, gebouwd rond 1806 naar plannen van B.W.H. Ziesenis (gewijzigd circa 1882). Uit circa 1654 dateren nog het U-vormige eenlaagse poortgebouw (Elswoutslaan 12) met dakruiter, evenals de twee koetshuizen met stal (Elswoutslaan 16-18) en het oudste deel van het sluiswachtershuis (Elswoutslaan 10).

De parkaanleg bevat nog elementen

Overveen, Buitenplaats Elswout, oranjerie (1993)

van de 17de-eeuwse geometrische tuinaanleg, zoals de gesnoeide lindenlaan of parasollaan aan de oostzijde. Tussen 1781 en 1794 liet Jacob Boreel een vroeg-landschappelijke aanleg maken naar plannen van Johan Georg Michael. Daarbij werd gebruik gemaakt van de door afzanding ontstane niveauverschillen en bij de noordwaartse uitbreiding van het park nam men enkele zandvaarten in de aanleg op. In de eerste helft van de 19de eeuw werd de parkaanleg naar plannen van J.D. Zocher sr. en jr. gewijzigd en gestoffeerd met allerlei kleine gebouwen, zoals het illusionistische ‘huisje van Kabuur’, een met riet gedekt rustiek houten tuinhuis (in de Kamp), een fazantenverblijf, een hermitage en een neogotisch houten tuinhuis. Aan de oostzijde werd een hertenkamp aangelegd met een uit houten stammen opgetrokken hertenverblijf met rieten dak. Daarnaast werden verschillende bruggetjes gebouwd, waaronder een drietal Zwitserse (houten) bruggen. In 1883 volgden nog verdere wijzigingen in de parkaanleg naar plannen van C.E.A. Petzold.

Een eclectisch ontwerp van C. Muysken is de oranjerie (Elswoutslaan 22; circa 1885) met koepeldak, arcade met ionische zuilen, lagere zijvleugels en aansluitend een halfronde serre of plantenkas. De in chaletstijl uitgevoerde modelboerderij ‘Elswout’ (Elswoutslaan 24; circa 1885) is ook ontworpen door Muysken. Vóór de boerderij ligt een aardappelbewaarplaats (na 1812) en ten westen een vroeg-19de-eeuwse ijskelder, waarvoor B.W.H. Ziesenis in 1805 een eerste ontwerp maakte. In het park staat op een hardstenen sokkel de gietijzeren beeldengroep ‘Halali’, voorstellende een jachtmeester met twee honden (1888; naar origineel model van H.M.A. Jacquemart). Buiten het park liggen de voorm. rentmeesterswoning (Duinvlietspad 2), een wit gepleisterd pand uit 1847 met hogere middenpartij en veranda, en de gepleisterde dienstwoning Duinvlietspad 4 (circa 1875).

Duinlust (Duinlustweg 16). Deze vroeg-19de-eeuwse buitenplaats kreeg in

[p. 474]

Overveen, Landhuis Koningshof

1882 naar ontwerp van C. Muysken het huidige huis in rijke neorenaissance-stijl met trapgevels, hoektoren en ronde traptoren. Bij de hoofdingang tot het park staat een door Muysken in neorenaissance-stijl ontworpen portierswoning (Duinlustweg 10; 1882). Het uit een Noors bouwpakket opgebouwde houten tuinhuis (1899) diende als tuinmansverblijf annex fietsenstalling. Oudere objecten zijn de met riet gedekte oranjerie (circa 1820, grotendeels herbouwd rond 1880) en een neogotische folly (circa 1860). C.E.A. Petzold ontwierp de landschappelijke parkaanleg (1884), waarin de structuur van een oudere aanleg deels is behouden. In het park bevinden zich een holrond-gemetselde tuinmuur (circa 1884) en een ijskelder (circa 1890).

Koningshof (Duinlustweg 36). Dit in de huidige vorm rond 1900 aangelegde buiten heeft als kern een door A. Salm ontworpen huis uit 1898. Nu dient het als kantoor en depot van het Nederlands Filmmuseum. In de jaren 1899-1900 bouwde men naar plannen van Salm het voorm. koetshuis met paardenstal en koetsierswoning (Duinlustweg 28-30), een portierswoning (Duinlustweg 26) en de dienstwoning Duinlustweg 24 met kleine traptoren. De parkaanleg (circa 1900) is ontworpen door L.A. Springer.

Vaart en Duin (Korte Zijlweg 12). Dit buiten ontstond in 1904 na samenvoeging met de buitenplaats Duinzigt, waartoe het huidige buitenhuis behoorde. Dit in 1880 naar een eclectisch ontwerp van D.E.L. van den Arend gebouwde huis is in 1903 aan de achterzijde uitgebreid, vermoedelijk naar ontwerp van S. Roog. Het interieur heeft men in 1905 vernieuwd naar plannen van Ed. Cuypers.

De landschappelijke parkaanleg uit 1916 is ontworpen door L.A. Springer en bevat resten van een laat-18de-eeuwse landschappelijke parkaanleg (zuidzijde). Een met plat dak uitgevoerde en gepleisterde oranjerie (1836) staat nabij een gepleisterde eclectische tuinmanswoning (Korte Zijlweg 14; 1861). Aan de overzijde van de weg staat een koetshuis met stal (Korte Zijlweg 17-23; 1871).

Overige buitenplaatsen. Het gepleisterde neoclassicistische buitenhuis Elswoutshoek (Elswoutslaan 2) werd in 1807 naar ontwerp van B.W.H. Ziesenis gebouwd ter plaatse van een 17de-eeuwse boerderij. Dit huis werd vergroot en verbouwd rond 1840 en omstreeks 1920. Het rond 1865 gebouwde eclectische buitenhuis Tetterode (Zijlweg 17) heeft een landschappelijke tuin, vermoedelijk naar ontwerp van L.A. Springer. Van de buitenplaats Belvedère (Bloemendaalseweg 244) is het gepleisterde huis in Nieuw Historiserende stijl tot stand gekomen in 1927 naar ontwerp van A. de Maaker met een bijbehorend koetshuis en een dubbele dienstwoning (Bloemendaalseweg 250-250a). De parkaanleg is een ontwerp van L.A. Springer.

Woonhuizen. Voorbeelden van eenvoudige 18de-eeuwse huizen - mogelijk gebouwd als dienstwoningen bij een van de vele buitenplaatsen - zijn Bloemendaalseweg 202, 214-216, 252-254, 256 en Korte Zijlweg 8 (recent naar achteren verplaatst). Deze eenlaagspanden hebben een zadeldak tussen tuitgevels. Andere voorbeelden zijn Elswoutslaan 4-6 en 5-7, Duinlustweg 40-42 en 48 (dubbele topgevel), en de gepleisterde woning Korte Zijlweg 10. De 18de-eeuwse tweelaagse huizen Zijlweg 7-11 hebben een tuit- dan wel een klokgevel. Het eenlaagspand Zijlweg 10 is deels voorzien van een kroonlijst en deels van een afgeknotte klokgevel. Als werkplaats in gebruik is het uit 1809 daterende diepe pand met tuitgevel bij Zijlweg 18. Het in 1795 in opdracht van de Maatschappij Middenduin als boerenwoning met stal gebouwde pand Middenduin (Zeeweg 27) werd in 1885 opgedeeld in drie woningen en in 1935 verbouwd tot één dienstwoning. Rond 1900 gebouwd zijn de voorm. dienstwoningen Duinlustweg 4 en 6-8. De middenstandswoningen A. Stoopplein 1-6 (1924) vertonen een sterke gelijkenis met het naastgelegen Kennemer Lyceum.

Villapark Kweekduin. Naar een plan van L.A. Springer uit 1898-'99 liet de N.V. Binnenlandsche Exploitatiemaatschappij van Onroerende Goederen dit villapark begin 20ste eeuw aanleggen op een duinhelling tussen de spoorlijn Haarlem-Zandvoort en de buitenplaats Lindenheuvel. Van die buitenplaats zijn de voorm. portierswoning, Ter Hoffsteedeweg 3, en het neorenaissancetoegangshek (1900) behouden gebleven. Interessante villa's zijn Ter Hoffsteedeweg 9 (1901; J.A.G. van der Steur), de voor H.B.E. Warnaars met chaletstijl- en jugendstil-elementen gebouwde villa Duinhof (Kweekduinweg 12; 1906, J.H. Slot), alsmede de Ruysdaelhoff (Ruysdaelweg 12) en villa Rooswijck (Ter Hoffsteedeweg 17). Voorts zijn belangwekkend de rond 1905 tot stand

[p. 475]

gekomen villa's Duinrode (Ter Hoffsteedeweg 19), Aardenburg (Militairenweg 14), Uitwijck (Ter Hoffsteedeweg 2). De villa Laagh Duyn (Kweekduinweg 14; 1906) heeft een opvallend versierde houten topgevel. Een op de koloniale bouwstijl gebaseerde loggia en veranda bezit de villa Militairenweg 9b (1907), gebouwd door aannemer M. Nederkoorn voor J. Waller Zeper. In Nieuw Historiserende stijl ontworpen zijn de gepleisterde villa Sonnewende (Ter Hofsteedeweg 4) met arcade, en de landhuizen Voorduin (Ter Hoffsteedeweg 23) en Kweekduin (Ter Hoffsteedeweg 6; S.P. Rijnierse).

Overige villa's. Herenhuizen en villa's die geen deel uitmaken van het villapark Kweekduin zijn onder meer het neoclassicistische herenhuis Bloemendaalseweg 190 (1879), de neorenaissance-villa Randduin (Bloemendaalseweg 164; 1895) en de reeks rond 1900 gebouwd villa's in neorenaissance-, chaletstijl- en jugendstil-vormen aan de Bloemendaalseweg, waaronder Emerhade (nr. 295; 1900).

De herberg ‘Kraantje Lek’ (Duinlustweg 22) is een van oorsprong 18de-eeuws, wit gepleisterd, gebouw aan de voet van een duintop. Al in 1542 stond hier een herberg.

Het station (Tetterodeweg 2), gebouwd in 1880-'81 aan de lijn Haarlem-Zandvoort, is een tweelaags gebouw met tuitgevels in neorenaissance-stijl. In 1915 heeft men een goederenloods toegevoegd.

Overveen, Waterleidingbedrijf, machinegebouw

De watertoren (Tetterodeweg 23) verrees in 1897-'98 voor het Gemeentelijk Waterbedrijf Haarlem naar een ontwerp van J. Schotel. Deze op een duintop gesitueerde ronde toren in neorenaissance-stijl heeft een uitkragende bovenbouw met kantelen en bevat een reservoir van het type Intze II. Uit dezelfde tijd, waarschijnlijk ook ontworpen door Schotel, zijn het voorm. machinegebouw (Tetterodeweg 27; vergroot circa 1950), een reinwaterkelder met daaromheen zes filters (overdekt 1948), de nu als kantoor gebruikte directeurswoning (Tetterodeweg 25) met neorenaissance- en chaletstijl-elementen, en enkele dienstwoningen (Tetterodeweg 31 en Zeeweg 15-17). Een tweede reinwaterkelder en een voorfiltergebouw in kubistisch-expressionistische stijl zijn respectievelijk in 1934 en in 1937 in gebruik genomen.

Het voorm. Stoop's Bad (A. Stoopplein 10) werd in 1916-'21 naar plannen van Ed. Cuypers gebouwd als overdekte zwem- en badinrichting in Nieuw Historiserende stijl. Het basilicaal opgezette hoofdgebouw met voorgebouw is verbouwd tot appartementen. Het buitenbad (1934-'35) is verdwenen. Wel behouden zijn een voorm. machinistenwoning (A. Stoopplein 9) en een badmeesterswoning (A. Stoopplein 11).

De gemeentewerf (Brouwerskolkweg 2) is een gebouwencomplex uit 1935, bestaande uit drie bedrijfsgebouwen en een hoofdkantoor met gedrukt zadeldak op groot overstek. Verder is er een blokje wit gesausde dienstwoningen (Brouwerskolkweg 4-10; 1938, J. Mulder).

Overveen, Stoop's Bad (1992)

De Prins Bernhardbrug over de spoorlijn naar Zandvoort (Brouwerskolkweg ong.) is een betonnen verkeersbrug uit 1936 versierd met een natuurstenen reliëf.

De Isr. begraafplaats (Tetterodeweg 15) werd in 1797 gesticht door een afgescheiden groep verlichte liberale joden uit Amsterdam, die zich in 1808 weer met de Amsterdamse Hoogduitse gemeente moest herenigen. De muur rond de begraafplaats en het toegangshek zijn in 1903 vernieuwd. Het wit gepleisterde metaarhuis heeft men later vernieuwd. Op deze begraafplaats liggen onder meer bankier A.C. Wertheim († 1897) en oud-president van de Hoge Raad L.E. Visser († 1942) begraven.

De Erebegraafplaats (Zeeweg 26) kwam na de oorlog tot stand naar plannen van G.H.M. Holt en A. Komter. De luidklok werd in 1647 gegoten door Assuerus Koster voor de Herv. kerk van Overveen. Op de begraafplaats liggen onder meer de verzetstrijders J.J. Schaft († 1945) en G.J. van der Veen († 1944) begraven en verder is hier een bronzen urn van L.O. Wenckebach opgesteld.