Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Medemblik

Stad, ontstaan in de eerste helft van de 8ste eeuw op een vanaf Abbekerk lopende kreekrug. Bij de huidige Kerksteeg en Oostersteeg ontwikkelde zich op de kreekrug een langgerekte woonterp met ten noorden daarvan de tot Oude Haven afgedamde kreekrest de Middenleek, die de stad haar naam gaf. De eerste vermelding (Medemolaca) dateert uit 985. De dam in de Oude Haven bevond zich ter plaatse van het huidige plein voor het raadhuis. De bebouwing ten noorden van de Oude Haven verdween door het opdringende water en door de in de 13de eeuw daartegen aangelegde Westfriese Omringdijk. Aan de zuidzijde van de havenmond liet graaf Floris V in 1288 de dwangburcht

Medemblik, Binnenstad vanuit het oosten

[p. 425]

Medemblik, Binnenstad

1	kasteel Radboud (p. 425)
2	Herv. kerk (p. 426)
3	Synagoge (p. 427)
4	R.K. St.-Martinuskerk (p. 427)
5	Doopsgez. kerk (p. 427)
6	Evang. Luth. kerk (p. 427)
7	(Geref.) Rehobothkerk (p. 427)
8	Weeshuis (p. 427)
9	Waag (p. 427)
10	Koggehuis (p. 427)
11	Landswerf (p. 427)
12	Postkantoor (p. 428)
13	Stadhuis (p. 428)
14	openbare lagere school Breedstraat (p. 428)
15	R.K. lagere Mariaschool (p. 428)
16	openbare lagere Graaf Florisschool (p. 428)
17	vrijwoningen Heerensteeg (p. 429)
18	hotel Wapen van Medemblik (p. 429)
19	hotel West (p. 429)
20	Station (p. 429)
21	Havengebouwtje (p. 429)
22	windmolen De Herder (p. 429)
23	gemaal Lely (p. 429)
24	Isr. begraafplaats (p. 430)
25	R.K. begraafplaats (p. 430)

Radboud bouwen. Het jaar daarop verleende hij stadsrechten aan Medemblik. De handel concentreerde zich aan de Breedstraat en de haaks daarop gelegen Nieuwstraat (oorspronkelijk een dwarsgracht), met als zuidelijke stadsgrens het Achterom en het Gedempte Achterom. Aan de eerste bloeiperiode kwam een einde door de plundering in 1517 door de Zwarte Hoop: de Gelders-Friese bende van Grote Pier. Het herstel werd belemmerd door een stadsbrand in 1555. Nadat de stad in 1572 Staats was geworden, volgde een periode van nieuwe bloei en behoorde Medemblik tot de twaalf kleine stemhebbende steden van Holland. In 1589-'99 werd de Oosterhaven aangelegd en deze kreeg een omwalling die ook het kasteel omsloot. De Westerhaven en de Eilandshaven, ook Pekelharinghaven genoemd, volgden in 1631-'32, evenals de onder leiding van Laurens van Teylingen aangelegde nieuwe omwalling.

Vanaf circa 1650 ging het economisch weer slechter. Voor een korte opleving zorgde de vestiging van de rijkswerf in 1799, waartoe de Westerhaven werd vergroot en onder leiding van A.F. Goudriaan tot dok werd omgebouwd. In 1810 kreeg Medemblik de status van oorlogshaven, maar al in 1822 werden eerst de oorlogsvloot en de rijkswerf naar Den Helder verplaatst en in 1850 volgde ook het Koninklijk Instituut voor de Marine. De Oude Haven deed vanaf 1850 geen dienst meer en in 1870 werd de Eilandshaven gedempt. De vestiging van het Rijks Krankzinnigen Gesticht (1884), de aanleg van de spoorlijn naar Hoorn (1887) en de vestiging van een stoomconservenfabriek (1906; bij het kasteel) boden enig economisch soelaas.

Een eerste stadsuitbreiding kwam rond 1930 tot stand in de vorm van het Plan West (Meerlaan e.o.). In 1962 is Medemblik als industriekern aangewezen. In het zuidwesten heeft men een industrieterrein aangelegd, gevolgd door de uitbreidingswijken Koggenwijk (1960), Parkwijk (1963) en Randwijk (1965). Terwijl de visafslag in 1972 is opgeheven, nam het belang van Medemblik als watersportcentrum zodanig toe dat in 1989 de Eilandshaven opnieuw is uitgegraven. De havens en het gebied rond de kerk zijn een beschermd stadsgezicht.

Kasteel Radboud (Oudevaartsgat 8) [1] is een omgracht L-vormig kasteel met ronde hoektoren en twee kleinere vierkante torens. Het werd in 1288 door Floris V als dwangburcht gesticht. Oorspronkelijk had het de vorm van een vierkante burcht met ronde hoektorens en een kleine vierkante toren in het midden van elke zijde. Na de ontmanteling in 1578 kwamen de restanten in 1606 aan de stad. Van 1661 tot 1734 deed de grote zaal dienst als ‘Oosterkerk’. De ruïne werd in 1758 en 1848 steeds verder gesloopt, waardoor alleen het zuidelijke kwart overbleef. Dat kwam in 1887 aan de Staat. Een ingrijpend herstel en verbouwing tot kantongerecht volgde in de periode 1890-'97 naar plannen van J.A. van Lokhorst met advies door P.J.H. Cuypers. De naam kasteel Radboud werd afgeleid van de vermeende 8ste-eeuwse stichter van Medemblik. Bij de restauratie heeft men de buitenbekleding vernieuwd, de zuidelijk ronde toren herbouwd en het geheel voorzien van trapgevels en kantelen. Na afbraak van de bij het kasteel gelegen stoomconservenfabriek (1906, brand 1931) en omringende bebouwing in 1936 heeft men in 1937 de kasteelgrachten weer uitgegraven en de contouren van het oorspronkelijke kasteel aangegeven. Bij een nadere restauratie in 1967 (H. de Lussanet de Sablonière) zijn de laat-19de-eeuwse

[p. 426]

Medemblik, Kasteel Radboud, plattegrond

Medemblik, Herv. kerk, plattegrond

ingrepen op grond van nieuwere inzichten gecorrigeerd. Binnen bevinden zich twee van elders afkomstige laat-gotische schouwen op gebeeldhouwde wangstukken (circa 1450) en een vroeg-renaissancistisch tochtportaal (tweede helft 16de eeuw).

De Herv. kerk (Kerksteeg 6a) [2], oorspronkelijk gewijd aan St. Bonifatius en later ook aan St. Maarten, is een driebeukige hallenkerk met driezijdige sluitingen. De forse toren heeft drie geledingen, een houten balustrade en een achtkantige gemetselde spits met hogels en lantaarn. Een eerste kerk ter plaatse wordt in 1118 vermeld. Begin 15de eeuw (1404) begon de bouw van de laat-gotische toren met spitsboognissen en gemetselde spits. De huidige kerk kwam in de 15de eeuw tot stand, maar had sterk te lijden van de plundering in 1517 en de stadsbrand in 1555. Het al rond 1525 begonnen bredere noorderzijkoor kwam enige tijd na 1555 gereed; de geplande verbreding van de zuiderzijbeuk werd niet meer verwezenlijkt. In 1639 heeft men de kerkvloer opgehoogd en in 1658 kreeg de kerk een nieuwe bekapping en voorzag men de torenspits van een lantaarn met daarin twee klokken van Francois en Pieter Hemony (1649) en een klok van Everardus Splinter (1636). Hoofdkoor en noorderzijkoor werden in 1860-'63 gesloopt en vervangen door driezijdige sluitingen. Ook werd de kerk toen gepleisterd. De herbouw van het zuiderzijkoor en een inwendige bepleistering volgden in 1902-'04. De toren is gerestaureerd in 1925-'26 (H. van Heeswijk). Restauratie en ontpleistering van de kerk volgden in 1969-'71 en 1991-'93 (Schipper & Zijlstra).

Het in terieur wordt gedekt door houten tongewelven met trekbalken. Op de zuilen zijn met rolwerk versierde cartouches aangebracht (1602). Tot de inventaris behoren een met scènes uit de geschiedenis van Judith en Holofernes versierde preekstoel (circa 1560), een houten koorhek (1572; noordbeuk), een overhuifde herenbank (17de eeuw) en verder 18de-eeuwse kerkbanken en een koperen memorieplaat voor lord George Murray († 1760). Het in 1668-'71 door Pieter Backer gebouwde orgel werd in 1785 door Christoffel Bätz vergroot.

Fraai zijn zes - veelal met kwabornament

[p. 427]

Medemblik, Herv. kerk

gedecoreerde - gebrandschilderde ramen (1670, 1671, 1681, 1709 en 1904); het jongste werd gemaakt door atelier Schouten.

De voorm. synagoge (Gedempt Achterom 43) [3] dateert uit 1808 en heeft een voorgevel met spitsboogvensters en een neoclassicistische ingangspartij. Het gebouw diende tot 1926 als synagoge. Bij een restauratie in 1980-'82 heeft het de omlijste ingang herkregen. De deur links naast de gevel voert naar de vrouwengalerij.

De R.K. St.-Martinuskerk (Ridderstraat 5) [4] is een driebeukige basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor, uitgebouwde kapellen en een sacristie. Het middenschip wordt geflankeerd door een traptoren (rechts) en een toren van vier geledingen met wimbergen en vierzijdige naaldspits (links). Deze neogotische kerk kwam in 1901-'03 tot stand naar plannen van Th. Slinger en verving een kerk uit 1830. Het bovendeel van de spits is in 1948 vernieuwd. De tongewelven en de triomfboog zijn gepolychromeerd door C. Dunselman. Tot de inventaris behoren kruiswegstaties (1925) van A. Windhausen.

Bij de kerk staan een neoclassicistische pastorie (Ridderstraat 7; circa 1850), een kosterswoning (Ridderstraat 3; 1904) en het parochiehuis ‘St. Pieter’ (Ridderstraat 9; circa 1904, uitgebreid 1920).

Overige kerken. Omstreeks 1610 als schuurkerk in een diep huis ingebouwd is de Doopsgez. kerk (Tuinstraat 7) [5], die rond 1860 sterk is gemoderniseerd

Medemblik, Landswerf (1984)

(voorgevel gepleisterd). De voorm. Evang. Luth. kerk (Westerhaven 18) [6] met naastgelegen pastorie (nr. 19) werd rond 1697 gesticht en is in gebruik geweest tot 1962. Het huidige gepleisterde uiterlijk met eclectische details hoort bij een verbouwing in 1859. De voorm. (Geref.) Rehobothkerk (Meerlaan 17) [7] is een kruiskerk met portaal, gebouwd in 1939 naar een traditionalistisch ontwerp van A.T. Kraan.

Het voorm. weeshuis (Torenstraat 15) [8] werd ingericht in het in 1575 opgeheven St.-Catharijneconvent, waarvan in het wit gepleisterde en onderkelderde hoofdgebouw nog delen uit de 15de eeuw dateren (balken met gesneden sleutelstukken). In 1670 werd het weeshuis aan de Bagijnestraat uitgebreid met het Nieuwe Weeshuis (armenweeshuis). In 1741 heeft men beide weeshuizen in het oude gebouw samengevoegd. Een nieuwe ingang in Lodewijk XV-stijl volgde in 1762. In 1785 verrees in sobere Lodewijk XVI-stijl een nieuw hardstenen poortgebouw, voorzien van een groot reliëf met een voorstelling van weeskinderen en het stadswapen (laatste mogelijk 19de-eeuws). Na de opheffing van het weeshuis in 1919 volgde in 1923-'25 naar plannen van W.G. Steinmetz de verbouwing tot bejaardentehuis (Huize Levensavond). Ter plaatse van het inmiddels verdwenen Nieuwe Weeshuis (bij Bagijnhof 48) kwam een toegangshek te staan met in de smeedijzeren boog de tekst ‘Weeshuis’. Het bejaardentehuis heeft tot 1975 als zodanig dienst gedaan.

De waag (Kaasmarkt 2) [9] is een diep pand met trapgevel uit circa 1630, dat in 1692 als waag werd ingericht. De gevelsteen boven de pui dateert van een verbouwing in 1773. Bij een restauratie in 1922 heeft men de voorgevel nieuw opgetrokken. De 18de-eeuwse waaginrichting en de waagmeesterscabine zijn bewaard gebleven bij de verbouwing tot winkel in 1972.

Het Koggehuis (Westerhaven 20) [10] was in oorsprong een dubbel 17de-eeuws woonhuis dat in 1797 in gebruik werd genomen door het ambacht van de Vier Noorder Koggen. Bij een ingrijpende verbouwing in 1800 ontstond de huidige sobere gevel met omlijste ingangspartij, bordestrap en een snijlicht in empire-vormen. De lagere achtervleugel is deels nog 17de-eeuws.

De voorm. Landswerf (Landswerf 21-58) [11] is een langgerekt drielaags pand met hoekrisalieten en een middenrisaliet voorzien van een fronton met rijkswapen en een achtzijdige koepel. De hoekschoorstenen worden bekroond door smeedijzeren wereldbollen. Dit sobere neoclassicistische gebouw - oorspronkelijk met een doorgang in het midden - verrees in 1798 naar een plan uit 1796 van Pieter Glavimans, maar werd na verwoesting door Russische en Engelse troepen (1799) in 1800 herbouwd. Het diende als hoofdgebouw bij de tot dok verbouwde Westerhaven. In 1827 werd het naar plannen van T.F. Suys aangepast voor het Koninklijk Instituut voor de Marine, dat hier tot 1850 gevestigd bleef. In 1884 kwam het gebouw in gebruik als Rijks Krankzinnigen Gesticht. Van 1922 tot 1967 was het een provinciaal gesticht, waarna alleen

[p. 428]

Medemblik, Stadhuis

het hoofdgebouw overbleef. Dat gebouw is in 1983-'84 verbouwd tot appartementen. Vlakbij ligt over de Westersingel een brug met smeedijzeren hekken in jugendstil-vormen (circa 1905).

Het postkantoor (Bagijnhof 12) [12] is een tweelaags pand met directeurswoning, gebouwd 1910 naar een ontwerp met chaletstijl-elementen en neogotische details van rijksbouwmeester C.H. Peters.

Het stadhuis (Dam 4) [13] kwam in de huidige vorm tot stand in 1939-'42 op de plaats van een uit 1548 daterend stadhuis, dat rond 1870 ingrijpend was vernieuwd. A.J. Kropholler ontwierp een rijzig gebouw met souterrain, bordestrap en forse trapgevels in de voor hem karakteristieke robuuste traditionalistische vormen met rationalistische details. De decoraties met schepen (bordestrap) en stadswapen (gevel) zijn van J. Raedecker; drie gebrandschilderde ramen werden gemaakt door W. Bogtman. De terugliggende zijvleugel (oorspronkelijk brandweergarage en twee dienstwoningen) is in de latere stadshuisuitbreidingen opgenomen. Ervoor staat een door Kropholler ontworpen lantaarn.

Scholen. Vermoedelijk vroeg-19de-eeuws is de later tot woonhuis verbouwde eenlaagse voorm. openbare lagere school Breedstraat 26 [14]. De R.K. lagere Mariaschool (Bagijnhof 39) [15] is een tweelaagse

Medemblik, Woonhuis Nieuwstraat 26

school uit 1930 met zes lokalen en expressionistische details. Eveneens tweelaags en zesklassig is de voorm. openbare lagere Graaf Florisschool (Graaf Florislaan 4) [16] uit 1931 met aangebouwd gymnastieklokaal.

Woonhuizen. In de binnenstad staan veel diepe huizen met een trapgevel, doorgaans niet ouder dan het eind van de 16de eeuw. Ook de huizen met gepleisterde gevels, als Breedstraat 20, 22-24 en Hoogesteeg 1 (gevelstenen), hebben vaak een oudere (17de-eeuwse) kern. Dat is eveneens het geval bij het later afgewolfde huis Oosterhaven 31, waarvan de gevelstenen een klok en allegorieën op Geloof en Hoop tonen. De oudst bewaard gebleven trapgevel Oosterhaven 39 is met jaartalankers gedateerd ‘1591’. De rijkste trapgevel is die uit 1613 van Nieuwstraat 26, met hoek- of kantblokken en geblokte ontlastingsbogen (gerestaureerd 1953). Rijk en maniëristisch is ook het naar dit huis overgebrachte ingangspoortje met daarboven het wapen en de naam van het ambacht van de Vier Noorder Koggen (waarschijnlijk afkomstig van het in 1797 afgebroken oude Koggehuis). Rond 1640 werden de met natuurstenen spekbanden versierde huizen Vooreiland 10-12 gebouwd, die wegens de gevelstenen in het puifries bekend staan als ‘Geloof, Hoop en Liefde’ (gerestaureerd 1977, D. Fledderus). Andere voorbeelden van tweelaagse huizen met trapgevel uit de eerste helft van de 17de eeuw zijn Oosterhaven 22, 26 en 27, Nieuwstraat 40 (kantblokken), Vooreiland 15 (gerestaureerd 1981) en de van sobere trapgevels voorziene huizen Westerhaven 10-14. Voorbeelden van diepe eenlaagspanden met een trapgevel zijn Achterom 32, 34, Bagijnhof 44, Nieuwstraat 58 en 65. Het einde van de bloeiperiode van Medemblik wordt gesymboliseerd door het laatmaniëristische pand Oosterhaven 44, dat ook als pakhuis voor de W.I.C. dienst deed. De gesneden puibalk van de schoudergevel is gedateerd ‘1656’. Mogelijk nog uit circa 1630 dateert de schoudergevel van het eenlaagspand Tuinstraat 24 met hoekpilasters voorzien van schroefvormige pinakels.

In de 18de eeuw (ver)bouwde men slechts enkele diepe huizen. Zo kreeg het in de kern 17de-eeuwse huis Vooreiland 22 in opdracht van burgemeester, houtkoopman en reder Thames Veen in 1728 een fraaie nieuwe gevel in Lodewijk XIV-stijl met asymmetrisch pronkrisaliet, oeil-de-boeufvensters en een gepleisterde lijstgevel met klokvormig middendeel (gerestaureerd 1991, P.W. Vlaming). Bagijnhof 19 en Westerhaven 1 hebben 18de-eeuwse klokgevels; de klokgevel van Nieuwstraat 68 (1783) vertoont Lodewijk XV-details (kuif en hoekvoluten). Achterom 21 is een voorbeeld van een 18de-eeuws eenlaagspand met werkplaats, mogelijk een molenmakerswerkplaats.

Uit 1866 dateert het gepleisterde tweelaagse middenganghuis Vooreiland 2 met balkon en rijke eclectische vormen. Met dit huis vergelijkbare vensterkuifstukken bezit de voorm. burgemeesterswoning Oosterhaven 30 (circa 1865, kern 17de eeuw). Niet gepleisterd maar wel voorzien van eclectische wenkbrauwen is het herenhuis Nieuwstraat 70 (circa 1870). Eclectische elementen vertonen ook de met winkelpuien uitgeruste diepe panden Nieuwstraat 45 (circa 1880) en Oosterhaven 9 (circa 1890). Het winkelpand Nieuwstraat 6 (circa 1915) en het aangrenzende smallere winkelpand Nieuwstraat 8 (circa 1910) met jugendstil-details zijn samen in gebruik als Bakkerijmuseum. Uit de

[p. 429]

Medemblik, Vrijwoningen Heerensteeg 2-12

jaren twintig dateren het dubbele huis Vooreiland 13-14 (1921) met expressionistische details, het volkswoningbouwcomplex Koningshof 1-11 (circa 1925) en de voor de opzichter van de Zuiderzeewerken in het district gebouwde houten dienstwoning Overtoom 21 (1927-'28).

De vrijwoningen Heerensteeg 2-12 [17], een rij wit gepleisterde eenlaagse woningen, werden in de 18de eeuw gebouwd voor weduwen en beheerd door de gasthuisvoogden.

De boerderij Westerhaven 26 is een van de weinige bewaard gebleven stadsboerderijen. De stolp ligt achter het verhoogde voorhuis, waarvan de gepleisterde gevel uit 1851 dateert.

Horeca. Het hotel Wapen van Medemblik (Oosterhaven 1) [18] is een blokvormig pand met een mogelijk 18de-eeuwse kern. Het huidige aanzien kreeg het rond 1850. Het voorm. Hotel West (Meerlaan 1) [19] werd rond 1938 gebouwd met als accent een hogere hoektravee.

Het voorm. station (Dam 1-2) [20] werd in 1886-'87 gebouwd voor de Locaalspoorwegmaatschappij ‘Hollands Noorderkwartier’ aan de lijn Hoorn-Medemblik. Dit door A.J. Krieger met neorenaissance-details ontworpen langwerpige station bestaat uit een eenlaagse vleugel en een hoger bouwdeel met dienstwoningen.

Het havengebouwtje (Oosterhaven ong.) [21] is een klein kantoorpand uit circa 1935. Vlakbij bevinden zich een rond 1960 vernieuwde ophaalbrug en een in 1878 door notaris C. Donker geschonken grote ronde barometer op gietijzeren paal (Kaasmarkt ong.; gerestaureerd 1929 en 1995).

Windmolen ‘De Herder’ (Westerdijk ong.) [22] is een achtkantige stellingmolen uit 1695 met een met riet gedekte bovenbouw en kap. De molen is hier in 1990 herplaatst.

Het stoomgemaal ‘De Vier Noorder Koggen’ (Oosterdijk 4) werd in 1869 in eclectische vormen gebouwd ter vervanging van veertien poldermolens. Het middengedeelte met werkplaats wordt geflankeerd door lagere bouwdelen voor twee afzonderlijke stoomgemalen die het water van de Kleine Vliet opvoerden naar de sluiskolk. In de Oosterdijk zit een spuisluis uit 1893 met drie openingen voor de lozing van het water op het IJsselmeer. Naast het oude gemaal verrees in 1907 met rationalistische details en kantelen een tweede gemaal, bestaande uit een machinehuis en een lager ketelhuis met schoorsteenpijp. Het in 1939 geëlektrificeerde gemaal is tot 1977 in bedrijf geweest en vormt sinds 1985 een stoommachinemuseum (gerestaureerd 2004). Tot de inventaris

Medemblik, Stoomgemaal De Vier Noorder Koggen

behoren vier centrifugaalpompen uit 1897 van W.H. Allenson & Co te Bedford (Engeland) met elektromotoren uit 1940. In het gedeelte uit 1907 staan een stoommachine van Backer & Rueb (1924) en een centrifugaalpomp, fabrikaat Louis Smulders (1907). In het ketelhuis bevinden zich twee ketels van Machinefabriek ‘Breda’ (1926).

De sluis tussen Westergracht en Westfriesche Vaart (Westerdijk ong.) werd in 1929 aangelegd. Uit die tijd dateert ook de stalen ophaalbrug in de spoorlijn.

Het gemaal Lely (Zuiderdijkweg 22, gemeente Wieringermeer) [23] is een monumentaal wit gepleisterd pand, gebouwd in 1928-'30 met blokvormige volumes in functionalistische stijl naar ontwerp van D. Roosenburg. Het gemaal kwam tot stand ten behoeve van de droogmaking van de Wieringermeer en ligt daarom aan de samenkomst van drie kanalen. De droogmaking werd voltooid met elektromotoren en centrifugaalpompen geleverd door Werkspoor Amsterdam in samenwerking met de N.V. Elektrotechnische Industrie, voorheen W. Smit te Slikkerveer. Eveneens wit, maar dan traditionalistisch van vorm, zijn de door M.J. Granpré Molière ontworpen dienstwoningen (Zuiderdijkweg 18-20; 1929).

[p. 430]

Het garnizoensmonument (Breedstraat ong.) naar ontwerp van N.H. Benninga & F.J. Ruyter werd in 1940 opgericht ter herinnering aan het in Medemblik in 1939-'40 gelegerde garnizoen.

Begraafplaatsen. In 1765 gesticht is de Isr. begraafplaats (Bangert ong.) [24], waarvan de grafstenen in 1985 zijn gerestaureerd. De R.K. begraafplaats (Westerdijk ong.) [25], gesticht in 1871, heeft een ingangspartij met neogotische hekpijlers naar ontwerp van A.C. Bleijs. Er is een hardstenen grafkruis voor de priestergraven van onder meer pastoor W.C. Boers († 1910). De rond 1890 aangelegde Alg. begraafplaats (Compagniesingel ong.) heeft een gietijzeren hek uit die tijd en een traditionalistische aula (circa 1950). Interessant is het grafteken in de vorm van een zuil op postament voor J.C. Pilaar (circa 1910).