Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Laren

Dorp in het Gooi, mogelijk al ontstaan in de 8ste eeuw bij een kruispunt van wegen. Laren wordt voor het eerst vermeld in 1306. Een 12de-eeuwse kapel werd rond 1300 vervangen door een buiten het dorp gelegen St.-Janskerk; het daar resterende St.-Janskerkhof kreeg bekendheid als pelgrimsoord. Het esdorp ontwikkelde zich verder met bebouwingsclusters aan Oostereind, Zeveneind en Klein Laren, en met een ruime Brink met vijver als centrum. De boerderijen en later ook dagloners- en wevershuisjes werden schijnbaar willekeurig gesitueerd op onregelmatig gevormde erven. In de 19de eeuw verplaatsten de weverijactiviteiten zich naar Hilversum.

Via de Gooische Stoomtram kreeg Laren in 1882 een verbinding met Amsterdam (opgeheven 1939). Laren en omgeving raakten hierdoor in de belangstelling van renteniers en forensen. Diverse kunstenaars, onder wie Anton Mauve, vestigden zich hier. Het ontmoetingscentrum van de zogeheten Larense School was het in 1901 door hotelier en kunsthandelaar J. Hamdorff geopende ‘Hotel Hamdorff’ aan de Brink (gesloopt 1979). Laren ontwikkelde zich tot een forensendorp. De eerste villawijk ontstond na 1900 aan de noordzijde. Vanaf circa 1905 groeide het dorp verder aan de westzijde en na 1920 aan de zuidwest- en zuidzijde. In de dorpskern werd de Nieuweweg aangelegd. Na de Tweede Wereldoorlog is Laren verder gegroeid, aan de oostzijde tot aan de provinciegrens. Laren is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Naarderstraat 5), oorspronkelijk gewijd aan St. Johannes, is een eenbeukige kerk voorzien van een toren van twee geledingen en een derde achtzijdige geleding met omloop en spits. De toren stamt uit circa 1500, de kerk uit 1521 (hersteld 1618). Het koor werd gesloopt in 1817. In 1917 heeft men de achtzijdige torengeleding uitwendig geheel vernieuwd. Het schip werd ontpleisterd en opnieuw beklampt

Laren, R.K. St.-Jansbasiliek

[p. 415]

bij een restauratie in 1927-'28 (H. Onnes). De laatste restauratie dateert van 1995.

Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf met trekbalken. Tot de inventaris behoort een doophek (1672) en een preekstoel (circa 1672).

De R.K. St.-Jansbasiliek (Brink 31) is een driebeukige basilicale kruiskerk met een driezijdig gesloten koor met omgang, een forse achtzijdige vieringkoepel en een imposant tweetorenfront met vooruitspringende ingangspartij. Deze neogotische kerk met expressionistische elementen kwam in 1924-'25 tot stand naar ontwerp van W. te Riele en verving een kerk uit 1844 (uitgebreid 1882). In 1937 is de kerk verheven tot ‘basilica minor’, vanwege het H. Sacrament dat - officieel sinds 1886 - jaarlijks in de St.-Jansprocessie naar het St.-Janskerkhof wordt gevoerd.

Tot de inventaris behoren een hoofdaltaar uit de bouwtijd, kruiswegstaties van P.C. de Moor (1923-'28) en een door L. Brom vervaardigd bronzen beeld van St. Johannes de Doper (1933). De gebrandschilderde vensters zijn van H. Bijvoet. De pastorie (Brink 33; circa 1924) is een sober expressionistisch ontwerp van H.F. Smit. Op de plaats waar de oude R.K. St.-Janskerk uit 1844 stond heeft men rond 1925 een bakstenen muur met gedenkstenen opgetrokken (bij Brink 29).

Het voorm. dominicanessenklooster (Brink 29) is een tweelaags neogotisch pand uit 1881 met middenrisaliet en trapgevel. Haaks aan de achterzijde bevindt zich een kapel. Sinds circa 1968 doet het gebouw dienst als cultureel centrum. Vergelijkbaar van opzet en stijl is de bijbehorende voorm. R.K. lagere meisjesschool (Brink 27) uit circa 1881, die in 1911 is uitgebreid met een kleuterschool (G. van Bronkhorst).

Het voorm. klooster van St. Johannes de Doper (Eemnesserweg 19) van de broeders van St. Louis van de congregatie van Oudenbosch werd gebouwd in 1913 in ‘Um 1800’-stijl. Sinds 1966 is in het complex het raadhuis gevestigd. De aanbouw verrees in 1983.

Het voorm. R.K. St.-Jansziekenhuis (Eemnesserweg 14) is een groot gebouw uit circa 1910 met mansardedak en dakruiter. In ‘Um 1800’-stijl uitgevoerd zijn de ingangsportico en daarboven de dakerker met loggia. Het ziekenhuis is in 1993 verbouwd tot appartementen.

Het voorm. sanatorium ‘Julianaoord’ (Leemzeulder 35), nu een neurologisch-orthopedische kliniek, is een complex van vier eenlaagspanden in expressionistische stijl. Na de bouw van het hoofdgebouw (1920-'25) volgden de paviljoens ‘Lieberg’ (1930), ‘Aalberg’ (1934) en ‘Braamberg’ (1935).

Het voorm. raadhuis (Eemnesserweg 1) kwam in 1888 tot stand als raadhuis annex veldwachterwoning naar een neorenaissance-ontwerp van J.C. Jurriëns. Dit dwarse pand met souterrain en beletage heeft een dubbele gebogen bordestrap en een middenrisaliet met omlijste ingang, trapgevel en luidklok. Het rond 1993 gerestaureerde gebouw heeft tot 1966 als raadhuis gediend en herbergt nu een restaurant.

Het voorm. belastingkantoor (Driftlaan 2) werd rond 1910 gebouwd als villa en heeft twee chaletstijl-topgevels en een centrale loggia op de verdieping.

Het Singer Museum (Oude Drift 1) ontstond in 1911 als villa ‘De Wilde Zwanen’ voor de Amerikaanse kunstschilder W.H. Singer († 1943) naar een ontwerp van W. Hamdorff. Ter nagedachtenis van haar echtgenoot liet A. Spencer-Brugh de villa in 1956 verbouwen en uitbreiden met een concertzaal

Laren, Raadhuis

en een museumvleugel.

De voorm. openbare leeszaal (Torenlaan 19a) is een langgerekt eenlaagspand uit 1928, ontworpen in expressionistische stijl door W. Hamdorff. Sinds 1983 heeft het een kantoorfunctie.

Het voorm. postkantoor (Schoutenbosje 5) is een gebouw in zakelijke vormen, opgetrokken in 1936-'37 naar plannen van J.G. Robbers.

Scholen. De voorm. Humanitaire School (De Leemkuil 4) werd omstreeks 1903 gesticht door het Internationale Broederschap van Anarchistische Christenen onder leiding van prof. J. van Rees. De school werd gesloten in 1930. De Gooische School (Oud Blaricummerweg 21a) is een openbare lagere school uit 1907 naar ontwerp van J. Ingenohl. Het tweelaagse gebouw met dakruiter van de R.K. lagere jongenschool (Eemnesserweg 17) - nu ‘De Brinckhorst St. Jan’ - kwam rond 1913 tot stand in ‘Um 1800’-stijl. Een expressionistisch ontwerp van H.F. Sijmons is de Chr. lagere school De Scheper (Kerklaan 29; circa 1925).

Larenberg (Naarderstraat 82). Dit wit gepleisterde neoclassicistisch huis werd in 1834 gebouwd voor jhr. C. Bakker, mogelijk naar ontwerp van J.D. Zocher. Het tweelaagse huis met mezzanino werd rond 1875 ingrijpend veranderd door het toevoegen van een middenrisaliet met halfrond balkon aan de zuidoostzijde. Verder heeft men toen de ingangsomlijsting met corinthische halfzuilen verplaatst naar de noordwestgevel en de vensters en het interieur vernieuwd.

Bij het huis horen een voorm. paardenstal met topgevelversiering in chaletstijl, een voorm. koetshuis, een theehuis, een verwarmde kas en een moestuinmuur. De dienstwoning Naarderstraat 80 is een neorenaissancepand met trapgevels. Het omringende park in landschapsstijl werd rond 1835 aangelegd. Larenberg was van oorsprong mogelijk een ‘ferme ornée’, gezien de combinatie van een buitenhuis met landbouwgronden en de aanwezigheid van een nu vrijwel onherkenbaar verbouwde Zwitserse boerderij (Paviljoensweg 16).

Boerderijen. In de dorpskern zijn nog diverse tot woningen verbouwde boerderijen bewaard gebleven van het

[p. 416]

zogeheten ‘Gooise hallenhuistype’. Deze langgerekte driebeukige hallenhuisboerderijen hebben een flauwhellend dak en een dwarsdeel met zijbaander en opgelichte kap. Mogelijk nog uit 1630 dateert de boerderij Zijtak 4, waar in de deel een steenhouwerij is gevestigd. De kleine boerderij Kerklaan 7 is voorzien van, mogelijk 17de-eeuwse, tandlijsten; het dak van de zijbeuk heeft men later opgelicht. Uit de 18de eeuw dateren Kerklaan 10-12 (stal verbouwd 1910), St.-Janstraat 47a (afgewolfd dak), Torenlaan 7 (tuitgevel met gebogen fronton), De Uiltjes (Zevenenderdrift 53) en Lindebleusum (St.-Janstraat 37). Bij Torenlaan 9 steken de vlechtingen in rode baksteen af tegen de gele stenen van de rest van de gevel. In opzet 18de-eeuws is ook de krukhuisboerderij Brink 35, waarvan het voorhuis rond 1900 is vernieuwd. Een voorbeeld van een dwarshuisboerderij is Zevenend 6 (gevelsteen ‘1838’). De boerderij Oud Ezelenhof (Oosterend 17-21) heeft in het voorhuis een schouw met voorstellingen van papegaaien (18de eeuw). Sterk gerestaureerd zijn de in opzet 18de-eeuwse boerderijen Ambachtstraat 11 en Smidslaantje 6-12. Diverse boerderijen hebben gepotdekselde schuurgevels of achtergevels, zoals Bij den Toren 1-3, Torenlaan 33 (18de eeuw) en Molenweg 35 (19de eeuw).

De boerderij Lindenhoeve (Burg. Van Nispenstraat 27-29), nu onderkomen van de Historische Kring Laren, dateert uit circa 1810, maar heeft een voorgevel uit circa 1860; het gevelteken in de vorm van een ‘suikerpotje’ is gereconstrueerd. Een dergelijk gevelteken is ook zichtbaar bij de kleine boerderij Boekweitskorrel 16 (circa 1860). Een mooie ‘kameelrug’ en een ten behoeve van de zijbaander met loopdeur opgelicht dak bezit St.-Janstraat 27 (19de eeuw). Uit 1837 dateert de gepleisterde erkervormige uitbouw van de boerderij Eemnesserweg 35. Noemenswaardig zijn verder de kleine gepleisterde boerderij Smeekweg 78 (circa 1850) en de boerderij Torenlaan 30 (jaartalankers ‘1867’). Gesneden windveren bezitten de boerderijen De Schout (Oosterend 4; jaartalankers ‘1872’) en Werk en Rust (Kerklaan 1; circa 1880). Neorenaissance-elementen in de vorm van gepleisterde banden en strekken vertonen Boekweitskorrel 9-9A (circa 1895) en Nieuwlarenweg 20 (1905, J. Banis). Iets jonger is de boerderij Zevenend 38 (1917, H.F. Smit).

Woonhuizen. Tussen de boerderijen stonden van oudsher (land)arbeiderswoningen. Oude voorbeelden hiervan zijn Oosterend 11 (18de eeuw) en de éénkamerwoning Ambachtstraat 16 (19de eeuw). Gepleisterd zijn de landarbeidershuisjes Smeekweg 51 (1848) en Melkweg 68 (circa 1850). Weversen daglonershuisjes werden dikwijls samengevoegd tot lange diepe afdakswoningen. Uit de 18de eeuw dateren het witgepleisterde De Rijt 8 (steen 1791) en Zevenend 4c, een van drie landarbeiderswoningen onder een rieten zadeldak. Soortgelijke panden zijn Kerklaan 3-5, Molenweg 7-13, Zevenend 14, Kerklaan 11-15 (jaartalankers ‘1868’), Nieuwlarenweg 2-8, Drift 9-15 (circa 1900) en Mauvezand 25-31 (circa 1910). Expressionistische details hebben Veldweg 11-15 (circa 1910) en Jordaan 11-13; de laatstgenoemde is ontworpen door H.C. Elzinga. In 1915 ontwierp H.F. Smit enkele op de traditionele boerderijbouw gebaseerde blokjes arbeiderswoningen, zoals Melkweg 24 en Berkenlaantje 3-5.

Daarnaast zijn er de nodige notabelenwoningen met neorenaissance- en chaletstijl-details, zoals Brink 7 en 19 (beide circa 1880), Naarderstraat 48 (1886) - het woonhuis van de kunstschilder A. Mauve - en Naarderstraat 52 (circa 1890). Van rond 1900 dateren St.-Janstraat 29 en Klaaskampen 3-5. Een houten topgevelversiering bezit het huis Ooster Laren (Eemnesserweg 21; circa 1905). Gepleisterde gevels met kleurrijke sierlijsten en ontlastingsbogen in schoon metselwerk hebben Brink 6-8 en de villa's Vita Nuova (Hilversumseweg 22-24; 1905) en De Linden (Oude Naarderweg 12).

Aan de uitvalswegen van het dorp verrezen grote villa's. Tot de oudere voorbeelden behoren Molenweg 1 (circa 1890; gepleisterd) en Schoolpad 1-3 (circa 1900). S. de Clercq en J. Gratama ontwierpen de dubbele villa Brink 2-4 (1904). Rond 1910 ontstonden de villa De Viersprong (Burg. Van Nispenstraat 31), het door A.J. Kropholler met een robuuste trapgevel in late neorenaissance-vormen ontworpen landhuis Sint Jan (Burg. Van Nispenstraat 33; 1910-'11) en het in Nieuw Historiserende stijl uitgevoerde landhuis Naarderstraat 50 (circa 1910) met een klokkentorentje boven een uitkragende erker.

Diverse landhuizen verrezen in landhuisstijl met rieten daken. Zoals het in 1902 door H.P. Berlage voor R.N. Roland Holst en zijn vrouw H. Roland Holst-Van der Schaik ontworpen landhuis Drift 21-21a, dat hij in 1913 uitbreidde met een atelier (herbouwd na brand 1964). Voor H. Polak, voorzitter van de Algemene Nederlandsche Diamantbewerkersbond, ontwierp Berlage in dezelfde stijl de villa De Heidael (Engweg 21; 1905). De door N. Righter in 1903 gebouwde villa De Egelantier (Oude Blaricummerweg 40) diende lange tijd als zomeronderkomen voor de illustratrice Rie Cramer. Bij deze villa's is kenmerkend dat het dwarse huis aan weerszijden is uitgebouwd met zijvleugels. Bij Wally Moesweg 3 (1905, J.W. Hanrath) hebben de lagere aanbouwen rieten tentdaken. K.P.C. de Bazel maakte voor de dames C.J. en J. Pabst de plannen voor het grote landhuis Steenbergen (Steenbergen 6; 1911) met zijn hoogopgaande rieten dak met dakkapellen en een met riet gedekte dakruiter (na brand herbouwd 1978). Vergelijkbaar in stijl is de L-vormige tuinmanswoning Steenbergen 8. De Bazel ontwierp ook kleinere villa's, zoals Rozenlaantje 8 (1909) en De Bunt (St.-Jansstraat 57b; 1913). Andere met riet gedekte villa's in landhuisstijl zijn De Bijlakker (Drift 12; 1904, J.W. Hanrath), Bloemenwijck (Torenlaan 53; circa 1915) en Sonnewijck (Torenlaan 55; 1914, A.R. Wittop Koning). Veel villa's werden gebouwd door meer lokaal bekende architecten. Zo ontwierp G. van Caspel de villa's De Hoeve (Torenlaan 59; 1914), Vogelweide (Veldweg 27; 1915), De Vijf (Noolseweg 2; 1916) en Vredelaan 26-28 (circa 1920). Van de hand van H.F. Smit zijn de eenkamerwoning bij Drift 7 (circa 1910), het woonhuis Eemnesserweg 8 (circa 1910), de villa De Noolse Hoek (Noolseweg 1; circa 1915, herbouwd na

[p. 417]

Laren, Landhuis Steenbergen

brand 1925) en het landhuis De Horst (Raboes 15, circa 1925) en woningen Burg. Van Nispenstraat 21-25 (1929). Ook Th. Rueter ontwierp veel huizen, waaronder De Graanholm (Noolseweg 14-16; 1904) met kruisvensters en halve luiken, Eemnesserweg 20 (1905), het in expressionistische landhuisstijl uitgevoerde dubbele huis Van Wulfenlaan 8-8a (1927) en het kleine houten landhuis Raboes 8 (1927). Eveneens van hout is Vredelaan 16 (1920), ontworpen door Rueter in samenwerking met H.F. Sijmons. De Larense architect W. Hamdorffneef van de genoemde hotelier - heeft een groot stempel gedrukt op de Larense architectuur. Vroege huizen in eenvoudige expressionistische stijl van zijn hand zijn Tafelbergweg 40 (circa 1915) en St.-Janstraat 52 (1918-'20); het laatstgenoemde heeft ter hoogte van de goot een gevelsculptuur (kikker). Vanaf circa 1920 ontwierp hij met riet gedekte villa's in expressionistische vormen, veelal naar Engels voorbeeld met een kamerindeling gegroepeerd rondom een centrale hal. Soms wordt dit ook aangeduid als de ‘Gooische landhuisstijl’. Een voorbeeld hiervan is het grote landhuis Oranjestein (Torenlaan 64), voorheen ‘Casa Tropica’, gebouwd in 1919-'22 voor W. Ouweleen. Het heeft nog een waardevol interieur met gebrandschilderde ramen (K.F.S. Hentschel) en

Laren, Villa Gadalis (1983)

gesneden trapleuningen (G. Hoppen). In 1920-'22 ontwierp Hamdorff in dezelfde stijl zijn eigen woonhuis annex atelier en garage Zevenenderdrift 55. Als een van de grootste Larense landhuizen bouwde hij Huize Zevenende (Vredelaan 44-46; 1925-'27) voor jhr. Van Loon. In dezelfde romantisch-expressionistische stijl zijn van hem de kleinere villa's Klein Hoefloo (Hoefloo 11; 1921), Hoefloo 3 (1926) en de grotere villa's Herdersweg 19 (1926), Herdersweg 23 (1929) en Westerheide (Herdersweg 22; 1929); de laatste werd gebouwd in opdracht van Roland Holst. Extreme expressionistische dakvormen vertoont Het Mussennest (Raboes 23; 1933). Rond 1930 worden de ontwerpen van Hamdorff strakker en zijn de daken gedekt met pannen, zoals bij Raboes 11 (1928), Hoefloo 5 (1934), Hoefloo 6-10 en het landhuis De Wijdte (Hoog Hoefloo 46; 1934), waar de schilder H. van Meegeren van 1940 tot 1943 woonde. Andere architecten die in Laren in vergelijkbare vormen ontwierpen zijn A.P. van den Brink, met de van een ronde hoekpartij voorziene panden Jagerspad 1 en Schoolpad 6 (1926-'27), C. de Graaff met het bijzondere achtzijdige huis Leemzeulder 26 (circa 1920) en J. Rebel met de villa Bornholm (Velthuysenlaan 22, circa 1925). J. van Essendoorns ontwierp de rustiek-romantische landhuizen Van Beeverlaan 13-15 (circa 1920) met vakwerktopgevels.

Opmerkelijke expressionistische vormen vertoont de villa Gadalis (Raboes 21; 1929), die door F.H. Gerritsen en C. Wegerif in antroposofisch-organische stijl werd ontworpen voor cacao- en chocoladefabrikant D.J. van Houten. In een aan het werk van W.M. Dudok verwante stijl ontwierp H.F. Sijmons de zakelijkexpressionistische villa's Noolseweg 15-17 en Noolseweg 21 (beide 1935). Van na de oorlog dateert de met stalen ramen uitgevoerde, langgerekte traditionalistische villa Hilversumseweg 16 (circa 1950, C.W. Royaards).

Atelierwoningen. De oudste atelierwoningen in Laren hebben een boerderijachtig karakter en grote ramen op het noorden, zoals Ooghout 16 (1905, Th. Rueter) van mw. H. Willink en de door F. Hart Nibbrig zelf ontworpen atelierwoning De Olmenhoeve (Naarderstraat 62; circa 1905). In Klein Lindenhof (Oude Naarderweg 8; 1903, J. Banis), een houten woning in landhuisstijl, woonde de schilderes en schrijfster Wally Moes. De voor de dames C.A. van de Willigen en C. van Pesch gebouwde dubbele atelierwoning Oude Kerkweg 10-12 (1906, Th. Rueter) heeft de vorm van een dwars pand met de ateliers in de vooruitspringende dwarse bouwdelen. Karakteristiek zijn ook Pruikenburg (Wally Moesweg 1, circa 1906, H.A. Pothoven) van kunstschilder S.C. Bosch Reitz en De Lingenskamp (Lingenskamp 34; 1911, C. de Groot). H.C. Elzinga ontwierp de atelierwoningen Beukenrode (Torenlaan 57; 1913)

[p. 418]

Laren, Dubbele atelierwoning Oude Kerkweg 10-12

en Velthuysenlaan 17 (1918). De laatstgenoemde is in 1948 in gebruik genomen door de Ned. Protestanten Bond, waarbij een consistoriekamer is aangebouwd (H.F. Sijmons). Het huis Engweg 2 werd in 1911 ontworpen door A.J. Kropholler voor beeldhouwer J. Mendes da Costa en in 1916 uitgebreid met een tweede atelier. Architect J. Rebel ontwierp in 1917 zijn eigen woonhuis Velthuysenlaan 16 in landhuisstijl, met in het bijgebouw een atelier. Het expressionistische pand Jagersweg 13 (1920, A.J. Boland) kwam tot stand in opdracht van jkv. E.M.A. de Jonge. Dit ‘Internationaal Schildersatelier’ bevatte oorspronkelijk acht ateliers voor behoeftige kunstenaars, onder wie W. van Nieuwenhoven jr. en W. Mignot.

Winkels. Gebouwd als winkel met bakkerij is St.-Janstraat 7-7a (circa 1850, aanbouw circa 1900). Bij de zijgevel bevindt zich een hijskast. Trapgevels in neorenaissance-stijl heeft het woonen winkelpand Klaaskampen 24 (circa 1905), en uitgevoerd met neorenaissance-elementen is Burg. Van Nispenstraat 1-7 (circa 1910). Een vakwerktopgevel is zichtbaar bij het winkelpand St.-Janstraat 21 (circa 1910). H.F. Smit ontwierp Torenlaan 21 (circa 1918) als een wit gepleisterd woon- en winkelpand met sierdetails in schoon metselwerk. Van zijn hand is ook het blok woon- en winkelpanden Burg. Van Nispenstraat 11-19 (1918-'22). Winkelpanden in expressionistische stijl zijn Torenlaan 40-42 (circa 1925), met hoge schoorstenen, en de winkel-weverij Kerklaan 9 (1928), ontworpen door W. Hamdorff.

Horeca. Café 't Bonte Paard (Naarderstraat 1) is een in oorsprong 18de-eeuwse boerderij annex herberg, die rond 1915 ingrijpend is verbouwd en gepleisterd. Restaurant De Gouden Leeuw (Brinklaan 18-20), een midden-19de-eeuws dwars pand met brede topgevel, heeft rond 1900 een luifel op ranke kolommen gekregen. Voorm. pensions zijn het met een serre uitgevoerde pand Torenlaan 34 (circa 1910) en het in traditionalistische vormen ontworpen pand Zonnehoek (Tafelbergweg 32; circa 1935).

Windmolen ‘De Korenmolen’ (Molenweg 2) is een met riet gedekte achtkantige grondzeiler uit circa 1773 (gerestaureerd 1994-'98).

Bedrijfsgebouwen. Uit de 19de eeuw stamt de voorm. vlasschuur en weverswerkplaats Ruiterweg 1-3 met gepotdekselde wanden. De voorm. smederij St.-Janstraat 2-4, een fors dwars pand met gebroken schilddak, en de met ijzeren rondboogvensters uitgevoerde voorm. weverij van P.C. van de Brink (Smidslaantje ong.), dateren van omstreeks 1900. Van Larens grootste tapijtweverij ‘Van de Brink & Campman’ resteert de oude 19de-eeuwse fabriekswerkplaats (tegenover Zevenenderdrift 10). De houthandel annex zagerij ‘Van Dijk’ (Zijtak 8-10) werd gesticht in 1874 door B. van Dijk.

Opmerkelijk is de nog aanwezige kraanbaan voor het transport van boomstammen, bestaande uit stalen liggers op hoge houten jukken (mogelijk circa 1930).

Laren, Watertoren

Het voorm. tolhuis (Hilversumseweg 51), een diep pand uit circa 1860 met gesneden windveren, dient nu als Geologisch Museum Hofland.

Het waterwinbedrijf ‘Laarder Hoogt’ (Rijksweg West 25-31) werd in 1910 gesticht door de Utrechtse Waterleiding Maatschappij ter verzorging van de waterinname voor Hilversum en Baarn. Van de twee pompgebouwen uit die tijd is de linker in 1912 vergroot (gevel 1910 gehandhaafd). De constructie bestaat uit zes Polonceauspanten. Na overname door het Provinciaal Waterleidingbedrijf Noord-Holland (PWN) schreef deze in 1930 een prijsvraag uit voor een watertoren. Het winnende ontwerp van W. Hamdorff is een met baksteen beklede ronde toren (1932-'33) met twee betonnen vlakbodemreservoirs en een aangebouwde traptoren. De zijgebouwen bevatten een kantoor, een dienstwoning, een loods en een dienstruimte.

Het schakelstation (Remiseweg 12) van de Hollandsche Electriciteits Maatschappij (H.E.M.), later P.E.N., bestaat uit een kantoorgedeelte met achterliggend schakelgebouw. Het station kwam in 1917 tot stand naar een sober expressionistisch ontwerp van J. van der Goot en C.J. Kruisweg.

Trafohuisjes. Van de P.E.N. zijn met tentdak uitgevoerde trafohuisjes uit 1929 behouden bij Lange Wijnen 9, bij Klaaskampen 4 en aan de Jordaan. Het trafohuisje bij Hilversumseweg 51 (circa 1925), mogelijk een ontwerp van J.B. van Loghem, is voorzien van twee polychrome tegels (kraaiende haan en waakhond) gemaakt door de firma Westraven te Utrecht.

Straatmeubilair. Op de Brink staat een natuurstenen waterpomp met gebeeldhouwde reliëfs (Ed. Jacobs), opgericht in 1907 ter ere van de kunstschilder en grondlegger van de Larense School A. Mauve. Eveneens op de Brink staat de natuurstenen Van Wulven Bank (circa 1910), een gedenkbank naar plannen van W. Hamdorff.

Begraafplaatsen. Ten zuidwesten van Laren bevond zich al vóór 1300 een aan St. Jan gewijde kerk. Dit was de belangrijkste kerk van het gebied tot de bouw van de kerk in Laren (1521). De begraafplaats, centrum van zeven ‘dood-

[p. 419]

wegen’, bleef sinds 1586 als ‘St.-Janskerkhof’ bestaan. Een jaarlijkse processie voert van de St.-Jansbasiliek aan de Brink naar het kerkhof. De hier aangelegde R.K. begraafplaats (Hilversumseweg ong.) heeft een neogotische open rouwkapel (circa 1880). Ernaast werd in 1911 de Alg. begraafplaats (Hilversumseweg ong.) gesticht, waar zich een aantal graven bevindt van schilders van de Larense School. Verder liggen hier onder meer de schilderes en schrijfster Wally Moes († 1918), de architecten H.C. Elzinga († 1949) en W. Hamdorff († 1965), en ir.dr. V.W. van Gogh († 1978), neef van de beroemde schilder. De expressionistische aula is met riet gedekt.

Grenspalen. De grens tussen de provincie Noord-Holland en Utrecht werd in 1536 definitief vastgesteld. In 1719 heeft men die grens enigszins herzien en in de gemeenten Laren en Hilversum gemarkeerd met drieëntwintig genummerde hoge hardstenen grenspalen met de wapens van Utrecht en het voorm. graafschap Holland. Hiervan resteren er nog acht, waarvan vijf in Laren en drie in Hilversum. Elf palen heeft men in 1907 vervangen door nieuwe exemplaren met het wapen van Noord-Holland (ontwerp A.W.M. Odé, uitwerking H.J. Etienne).