Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Krommenie
(gemeente Zaanstad)

Dorp, ontstaan als veenontginning in de 11de eeuw ten westen van de huidige tweezijdige lintbebouwing langs een 12de-eeuwse secundaire ontginningsas (Noorder- en Zuiderhoofdstraat). Haaks hierop liggen wegen naar Wormerveer (Padlaan) en het voormalige buurtschap Busch (Heiligeweg). Tussen de lintbebouwing en de in de 17de eeuw voor de afwatering naar het zuiden van de Schermer gegraven Nauernasche Vaart stonden aanvankelijk slechts enkele industriemolens. In 1702 werd Krommenie door een grote dorpsbrand getroffen en in 1825 door een zware overstroming. In de 19de eeuw vestigden zich verschillende industriële bedrijven in Krommenie, waaronder een zeildoekfabriek en een linoleumfabriek. Op de beperkte vooroorlogse uitbreidingen zijn na de Tweede Wereldoorlog grote uitbreidingswijken aan de westzijde gevolgd (Noorderham en Zuiderham).

De Herv. kerk (Kerkplein 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Anthonius, is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een houten geveltoren met ingesnoerde spits. De oorspronkelijk 15de-eeuwse kerk werd na brand in 1574 ingrijpend hersteld in 1657-'58. In de geveltoren hangt een door Rudolphus de Montigny gegoten klok (1396). Bij de restauratie in 1962-'69 (Y. Kok) heeft men een buitenbepleistering uit 1873 verwijderd en de buitenschil van het muurwerk nagenoeg geheel vernieuwd. Het interieur wordt gedekt door lichtgeel geverfde houten tongewelven met gemarmerde trekbalken, korbelen en muurstijlen; de kleurstelling is gereconstrueerd op basis van bij de restauratie gevonden sporen. Tot de inventaris behoren een preekstoel op natuurstenen voet (1658), een doophek en herenbank (beide circa 1670), 17de-eeuwse kerkbanken (enkele uit de kerk van Middelie) en een vroeg-18de-eeuws scheepsmodel. Afkomstig uit de (oude) Doopsgez. kerk aan de Oostzijde te Zaandam is het door J. Bätz gebouwde orgel (1838, overgebracht 1968). Achter het orgel toont het beschilderde houten schot (1737) een voorstelling van de Tien Geboden. De zerkenvloer is na de restauratie aangevuld met enkele zerken uit de kerk van Nieuwe Niedorp.

De Oud-Kath. kerk (bij Noorderhoofdstraat 131) is een recht gesloten schuilkerk achter een woonhuis (pastorie). Een verbouwde boerderij ter plaatse kwam in 1612 in gebruik als schuilkerk, werd vergroot in 1633 en kreeg in 1826 bakstenen zijgevels.

Het driebeukige interieur heeft houten zuilen, een houten tongewelf boven de middenbeuk en vlakgedekte zijbeuken. Tot de inventaris behoren een marmeren doopvont en een gebeeldhouwd marmeren nisje (beide circa 1650), een preekstoel op een voet met gesneden adelaar (circa 1690) en een doophek (circa 1690). Het altaar (circa 1710) is afkomstig uit de gesloopte schuilkerk ‘De Pauw’ te Amsterdam en heeft een altaarschildering van Willebrordus Boogaerts (1635) en een tabernakel (circa 1750). Verder zijn er een rijk gesneden communiebank en lavabotafel (circa 1710), en kerkbanken in Lodewijk XV-stijl (circa 1760). Uit Langeraar (ZH) komt het kabinetorgel (1719; geplaatst 1827).

De pastorie (Noorderhoofdstraat 131) heeft boven een in 1939 gerestaureerde bakstenen onderpui een houten voorschot met rijke versiering in Lodewijk XVI-stijl.

De Doopsgez. vermaning (Noorderhoofdstraat 46), een houten gebouw voorzien van een smallere voorbouw met fronton (consistorie), werd in 1703 gebouwd door Claas Gerritsz Onderwater nadat een voorganger uit 1702 door brand was verwoest. De kerk is gerestaureerd in 1963.

Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf met trekbalken en bevat een door Claas Barentsz vervaardigde preekstoel (begin 18de eeuw).

Overige kerken. De traditionalistische R.K. kerk St.-Petrus Banden (bij Snuiverstraat 2; 1953-'55, C.F.L. van der Lubbe) is een driebeukige basilicale kerk met tweebeukig transept en een gedeeltelijk ingebouwde toren. Betonnen rastergevels heeft de voorm. (Geref.) Vredekerk (Eikelaan 89; 1965-'67, D. Waagmeester), een zaalkerk met lessenaarsdak en vrijstaande betonnen klokkentoren.

Het voorm. weeshuis ‘Barkeloo’ (Vlusch 8) is een gepleisterd sober herenhuis uit 1743 (gevelsteen). Vanaf 1899 werden ook ouden van dagen opgenomen. Na een restauratie in 1997 dient het nu als cultureel centrum en appartementengebouw.

Het voorm. raadhuis (Zuiderhoofdstraat 151) werd in 1706 gebouwd en in 1911 links met drie traveeën verbreed. Het middenrisaliet wordt bekroond door een klokgevel in Lodewijk XIV-stijl met gebogen fronton, festoenafdekkingen en banderollen met het bouwjaar en het wapen van Krommenie. De oude raadzaal

Krommenie, Doopsgez. Vermaning

[p. 410]

Krommenie, Raadhuis en Herv. kerk

heeft een plafond met opschrift (1706).

Scholen. Uit circa 1920 dateert de voorm. Chr. lagere school (Dr. Kuijperkade 5), een U-vormig gebouw met aan weerszijden een ingang. De voorm. openbare lagere school (Zonnelaan 2), een langgerekt gebouw in zakelijkexpressionistische stijl met blokvormig trappenhuis en aangebouwde gymzaal, is rond 1930 gebouwd.

Woonhuizen. Vanouds werden de huizen in het dorp in hout uitgevoerd. In een later stadium kregen ze vaak een bakstenen onderpui (met houten topgevel) of werden ze geheel voorzien van stenen muren. Het na de dorpsbrand van 1702 in 1704 in steen gebouwde huis Noorderhoofdstraat 26 heeft een laat-18de-eeuwse houten klokgevel in Lodewijk XVI-stijl met gebroken fronton, siervaas, voluten en guirlande. Rond 1825 liet J. van Leyden, directeur van de gelijknamige zeildoekweverij, het huis verbouwen en daarvan dateren de ingangsomlijsting en verschillende interieuronderdelen, zoals twee binnenportieken, een marmeren schoorsteenmantel en een geschilderd behang van de behangselfabriek in Hoorn. Achter het huis staan het voorm. kantoor van de weverij en een houten tuinhuis en schuur in chaletstijl (alle tweede helft 19de eeuw). Het brede stenen dwarshuis

Krommenie, Woonhuis Noorderhoofdstraat 74

Noorderhoofdstraat 74 (1786) heeft bij het middenrisaliet een houten halsgevel in rijke Lodewijk XV- en XVI-vormen met pilasters en voluten. Een hardstenen stoep leidt naar de ingangsomlijsting met Lodewijk XV-ornamenten. Het grotendeels houten pand Huize Ceres (Zuiderhoofdstraat 65; circa 1780) bezit een rijk versierde houten klokgevel in Lodewijk XVI-stijl met emblemen van de koopvaardij, een medaillonkop van Ceres en een reliëfvoorstelling van landbouw en handel. De voorkamer heeft een rijk gesneden plafond (begin 19de eeuw). In de formeel aangelegde achtertuin staat een tweelaags houten luchthuis (zomerhuis) met tentdak en windvaan (circa 1810). Bij het in de kern 18de-eeuwse dwarse houten huis Zuiderhoofdstraat 115 is de gepleisterde stenen voorgevel voorzien van een overhoeks venster. De rijke dakkapel in Lodewijk XVI-vormen toont in het timpaan een reliëfvoorstelling van de papierhandel. Emblemen van de koopvaardij vertoont de ingangsomlijsting van het grotendeels in hout uitgevoerde dwarse huis Noorderhoofdstraat 37.

Eenvoudiger voorbeelden van houten huizen zijn Kerkplein 8, een zaalhuis met inwendig delen uit 1630 (gerestaureerd 1992), en Noorderhoofdstraat 92, waar een langgerekte vleugel de verbinding vormt met een vierkant tweelaags luchthuis uit 1710. Andere 18de-eeuwse voorbeelden zijn Noorderhoofdstraat 77 (1702), 79, 85 en 140, en Zuiderhoofdstraat 93. Iets jonger zijn Noorderhoofdstraat 45 (circa 1810) en 136.

Het in 1851 als fabrikantenwoning gebouwde houten herenhuis Zuiderhoofdstraat 70 diende van 1916 tot 1969 als burgemeesterswoning. Dit huis heeft geprofileerde vensteromlijstingen en een dakkapel met fronton en rond venster. Voorbeelden van rond 1900 gebouwde villa's zijn Noorderhoofdstraat 65, Padlaan 12-14 en Zuiderhoofdstraat 59-61 (circa 1910). Met neorenaissance-details uitgevoerd zijn de arbeiderswoningen Wilhelminastraat 62-68, 59-65 en 82-86 (circa 1905). Iets jonger zijn de arbeiderswoningen Padlaan 6-6c (circa 1910). K. Veltkamp ontwierp de sociale woningbouw Pr. Hendrikstraat 45-65 (1909) en in opdracht van woningbouwvereniging Patrimonium verrees het complex Patrimoniumstraat e.o. (circa 1915). Het woon- en winkelpand Noorderhoofdstraat 35 (circa 1925) heeft een groot etalageraam en bij de bovenwoning een inpandig balkon en een opvallend hoektorentje.

Horeca. Het rond 1905 gebouwde café Wilhelmina (Wilhelminastraat 88) is een eenvoudig dwars pand met

[p. 411]

neorenaissance-details. Het van oorsprong 17de-eeuwse houten pand van het Noordhollandsch Bierhuis (Zuiderhoofdstraat 91) heeft men in 1925 verbouwd en voorzien van een stenen voorgevel naar plannen van M. Leguyt.

Het voorm. badhuis van de Witte Kruisvereniging (Badhuislaan 2), gebouwd in 1921 naar een traditionalistisch ontwerp van P. van Walbeek, bestaat uit een tweelaags voorgebouw en eenlaagse achterbouw (badruimte).

Bedrijfsgebouwen. Het langgerekte tweelaagse neorenaissance-pand Noordervaartdijk 10 (1897) werd gebouwd voor Verwer's Vernis en Stoommetaal Drukkerij en is uitgevoerd met een ijzeren skelet en een plat dak. Later verbouwd tot woonhuis is het houten pakhuis Weversend (Padlaan 1; circa 1900). Het opvallende bedrijfspand met woonhuis Pr. Hendrikstraat 15-19 (1905) heeft een gekanteelde lijstgevel met terracotta-bekroningen. Het werd gebouwd als Geref. kerk, maar het heeft slechts vier jaar als zodanig dienst gedaan. Het L-vormige tweelaagse gebouw Zuidervaartdijk 20 (1920), een sober pand met plat dak, is het voorm. bedrijfspand van de verffabriek Caro.

Sluizen en gemalen. Het voorm. stoomgemaal Noordervaartdijk 26-27 is een wit gepleisterd neoclassicistisch pand uit 1877 (vergroot 1900). Aan de achterzijde staat een gemetselde schoorsteen. Het elektrische gemaal Noordervaartdijk 20 werd rond 1920 gebouwd bij de Noordersluis, een in 1633 als verbinding tot de Nauernasche Vaart aangelegde schutsluis (gerestaureerd 1940).

De verkeersbrug ‘Krommenie’ over de Nauernasche Vaart (bij Zuidervaartdijk 3-4) dateert uit circa 1935 en bestaat uit enkele vaste brugdelen, een ophaalbrug en een bedieningshuisje. Bij de brug staan twee brugwachterswoningen (Zuidervaartdijk 3-4) uit dezelfde tijd.

Het Agathepark (Parklaan ong.) werd in 1929-'31 aangelegd als werkverschaffingsproject en gefinancierd door zeildoekfabrikant P.H. Kaars Sijpesteijn en sigarenfabrikant B.J. Baars. Het park is vernoemd naar mevrouw Agathe Kaars Sijpesteijn-Crok. In dit park met slingerende paden en grote waterpartijen staan verschillende volières en een grote muziektent (bühnemodel; circa 1930). De betonnen herdenkingsbank (1952) memoreert het 50-jarig jubileum van dirigent G. Schaar van muziekvereniging ‘Onderling Genoegen’.

Het voorm. fort aan den Ham (Genieweg ong.), gelegen ten westen van Krommenie, is een omgracht fort van de Stelling van Amsterdam ter verdediging van een acces (spoorlijn Uitgeest-Krommenie) met een aardwerk uit 1896. Uit 1903 dateren het langgerekt bomvrije hoofd- en voorgebouw (met observatiekoepel), geflankeerd door afzonderlijke hefkoepels. Bij het fort staan een houten genieloods en een nevenbatterij (1903).

Het voorm. fort bij Krommeniedijk (Lagendijk ong., gemeente Uitgeest), gelegen ten noordwesten van Krommenie, is een omgracht fort van de Stelling van Amsterdam ter verdediging van een acces (weg Uitgeest-Krommenie) met een aardwerk uit 1896. Uit 1903 dateert het langgerekte bomvrije hoofd- en voorgebouw (met observatiekoepel), geflankeerd door afzonderlijke hefkoepels. Vanaf het fort loopt in zuidelijke richting een liniewal met daaraan gekoppeld een nevenbatterij (1903).

Krommeniedijk. Dit dorp ten noorden van Krommenie ontstond in de late middeleeuwen als veenontginning en ontwikkelde zich tot een lintvormig dorp. De op een lichte verhoging gelegen Herv. kerk (Krommeniedijk 182) is een zaalkerk met rondboogvensters, (aan de onderkant uitzwenkende) steunberen, twee portalen en een houten geveltoren. Deze met ornamenten in Lodewijk XV-stijl uitgevoerde kerk kwam in 1755 tot stand ter plaatse van een in 1574 verwoeste en vervolgens slechts ten dele herbouwde middeleeuwse kerk. De portalen zijn aangebracht bij een restauratie in 1939-'42. Het interieur heeft een zerkenvloer en een houten tongewelf. Tot de inventaris behoren een wandbord met reglement (1679), een preekstoel en een herenbank (beide circa 1690), enkele 18de-eeuwse kerkbanken en een scheepsmodel (1755). De voorm. pastorie (Krommeniedijk 190) is een gepleisterd T-vormig pand uit 1875 in sobere eclectische vormen. De met riet gedekte poldermolen ‘De Woudaap’ (Noordervaartdijk ong.) is een achtkantige binnenkruier uit 1651. Bij de molen ligt de 17de-eeuwse Woudaapsluis (vernieuwd 1907). Voorbeelden van 19de-eeuwse houten woonhuizen zijn Krommeniedijk 122, 184 en 188.

Het voorm. tolhuis annex café (Krommeniedijk 189) is een wit geschilderd houten eenlaagspand met veranda, dat rond 1860 het huidige aanzicht kreeg. In 1920 verrees naar een traditionalistisch ontwerp van P. van Walbeek het brandspuithuisje (tegenover Krommeniedijk 118).