Monumenten in Nederland. Noord-Holland

[p. 303]

's-Graveland
(gemeente Wijdemeren)

's-Graveland, Buitenhuis Trompenburg

Dorp, ontstaan op de grens van de Gooise zandgronden met het Hollands-Utrechtse laagveengebied. Het laagveen was al in de 12de eeuw ontgonnen. Een groep Amsterdamse notabelen kreeg in 1625 van de Staten van Holland een concessie om de hoger gelegen woeste heidegronden te ontzanden en te ontginnen. Na een overeenkomst met de Erfgooiers (1634) groef men daartoe langs de grens van veen en zand de 's-Gravelandsevaart, die uiteindelijk via een sluis bij Uitermeer in de Vecht uitkwam (1648). Het gewonnen zand werd gebruikt bij de aanleg van de Amsterdamse stadsuitbreidingen. Tot de overeenkomst met de Erfgooiers behoorden ook het graven van een aftakking naar Hilversum (Gooise Vaart), met naastgelegen weg (Beresteinseweg), en de aanleg van twee wat noordelijker gelegen dwarsverbindingen (Ankeveensepad en Leeuwenlaan).

Hoewel de in het ontginningsgebied onder de participanten uitgezette kavels aanvankelijk vooral een agrarische bestemming hadden, vormde zich hier al snel een aaneengesloten reeks buitenplaatsen. In 1657 kreeg 's-Graveland een kerk. Franse troepen plunderden in 1672-'73 het dorp en de buitenplaatsen. Rond 1700 vond aan de oostzijde over de hele lengte een verdere uitbreiding en afzanding plaats (Naarderveld, Trompenveld). Aan de westzijde van de vaart ontstond een langgerekte dorpsbebouwing, die later verder werd verdicht.

's-Graveland, Buitenhuis Trompenburg, plattegrond

Dankzij het kalkarme water in de omgeving had 's-Graveland diverse linnenwasserijen en -blekerijen. In de 18de eeuw ontstonden steeds grotere buitenplaatsen. Na de Tweede Wereldoorlog is het middelste deel van het lintdorp uitgebreid en aan de noordpunt van Kortenhoef vastgegroeid. 's-Graveland is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Noordereinde 14), een sobere classicistische kerk in de vorm van een Grieks kruis, kwam in 1657-'58 tot stand naar ontwerp van Daniël Stalpaert. In de dakruiter hangt een door François en Pieter Hemony gegoten klok (1655). Het ingangsportaal aan de voorkant is voorzien van blindnissen en een fronton. De gevels hebben rondboogvensters en - aan de onderzijde uitzwenkende - hoekpilasters. De kerk bevat een door J. en J.H.H. Bätz gebouwd orgel (1824). De pastorie (Noordereinde 12) is een tweebeukig tweelaags dwars huis uit circa 1775.

De Geref. kerk (Zuidereinde 15) is een zaalkerk uit circa 1960. In de U-vormige opbouw boven de tuitgevel hangt een kleine klok. De pastorie (Zuidereinde 17) is een pand uit circa 1910. Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Noordereinde 123 is een neoclassicistisch dwars pand uit 1868 met bordestrap, geblokte hoekpilasters en een fronton over de volle breedte van de voorgevel. In de dakruiter hangt een door Pieter Seest gegoten klok (1760). Eveneens uit 1868 is de naastgelegen voorm. burgemeesterswoning Noordereinde 121. Het huidige gemeentehuis is sinds 1946 gevestigd in Huize Westerveia (Noordereinde 36), een gepleisterd neoclassicistisch buitenhuis uit 1837, dat toen ‘Villa Nova’ heette (uitgebreid 1877). Het koetshuis is uit 1846. Het bijbehorende kaatshuis (Noordereinde 34) is een met riet gedekt tweebeukig, wit gepleisterd gebouw uit 1874 met in- en uitzwenkende, zijtopgevels.

Scholen. De voorm. Chr. bewaarschool (Noordereinde 211-213) is een eenlaagspand met onderwijzerswoning uit 1883. Rond 1890 gebouwd is de - later geschilderde - tweelaagse openbare lagere school (Noordereinde 33) met eclectische details.

Het postkantoor (Leeuwenlaan 6-10), een L-vormig tweelaags gebouw in eenvoudige rationalistische vormen, werd gebouwd in 1906.

Trompenburg (Zuidereinde 43), oorspronkelijk Syllisburg genoemd. Een eerste buitenhuis uit 1654 ter plaatse werd in 1673 door plunderende Franse troepen verwoest. In opdracht van admiraal Cornelis Tromp volgde in 1677-'84 herbouw in classicistische stijl, vermoedelijk

's-Graveland, Herv. kerk

[p. 304]

deels op de oude funderingen. Het door een vijver omgeven gebouw is aan de achterzijde toegankelijk bij het rechthoekige woonhuis met hoog souterrain, bel-etage en schilddak met attiek. Een gang verbindt dit bouwdeel met een achtzijdige koepelzaal aan de voorzijde. Deze koepel is voorzien van een dakruiter en heeft aan drie zijden uitgebouwde erkers met frontons. Op kelderniveau bevindt zich een omgang of waterstoep voor het aanmeren van boten. Daar staan vier beelden (Flora, Bacchus, Ceres en Pluto). De Trompenburg werd in 1936 door F.E. Blaauw nagelaten aan de Staat en is in 1985-'86 en 2004-'05 gerestaureerd. Het interieur is grotendeels intact. De koepelzaal is rijk voorzien van schilderingen met voorstellingen van de werelddelen, episoden uit het leven van Cornelis Tromp en portretten. Deze afwerking is mogelijk geïnspireerd op de decoraties in de Oranjezaal van Huis ten Bosch te Den Haag.

Van de oorspronkelijke formele tuinaanleg resteren achter het huis nog enkele elementen. Vermoedelijk na 1771 liet Matthijs Straalman de tuin in vroege landschapsstijl veranderen. Het tuinmanshuis (Zuidereinde 41) is een gepleisterd dwars huis uit de eerste helft van de 19de eeuw.

Schaep en Burgh (Noordereinde 58-60). Deze buitenplaats werd in de 17de eeuw gesticht door Abel Burgh en nagelaten aan zijn neef Gerard Schaep. In circa 1820 volgde een ingrijpende verbouwing van het tweelaagse huis met souterrain naar ontwerp van J. van Straaten. Het gepleisterde neoclassicistische gebouw heeft een vooruitspringende middenpartij met open ionisch zuilenportiek en een bekronende dakerker met fronton. Aan de achterzijde bevindt zich een uitgebouwde koepelkamer. Aan weerszijden van het voorplein staan twee bouwhuizen (voorm. koetshuis, oranjerie).

Het park werd in 1818 voor jhr. J.W. van Loon in landschapsstijl veranderd door J.D. Zocher jr. en toen verfraaid met een als biljartzaal gebruikt neoclassicistisch tuinhuis met ionisch tempelfront (afgebrand 2002, herbouw 2005). Twee slangenmuren resteren van een oudere aanleg (circa 1730). De ijskelder heeft een stenen koepel en een portaal (circa 1820, gerestaureerd 1984).

Boekesteijn (Noordereinde 56). Deze buitenplaats werd in 1722 afgescheiden van Schaep en Burgh. Rond 1770 verrees het tweelaagse huis met souterrain, tweezijdig gebogen bordestrap en neoclassicistische ingangsomlijsting. Er volgden een modernisering omstreeks 1880 en een verbouwing in 1915, waarbij een forse toren werd toegevoegd (klok 1730, Hendrik Kemper). Het park in landschapsstijl stamt uit de late 18de eeuw en is begin 19de eeuw aangepast. Rond 1880 gebouwd zijn de voorm. tuinmanswoning (Noordereinde 281) en het koetshuis annex koetsierswoning (Noordereinde 283), beide in neoclassicistische stijl. Iets jonger is het blokje dienstwoningen Noordereinde 271-279 (circa 1900).

Hilverbeek (Leeuwenlaan 7). Deze buitenplaats werd rond 1725 aangelegd door Hendrik Bicker. Het midden-18de-eeuwse huis met mezzanino is uitgevoerd in Lodewijk XIV-stijl. De middenrisalieten aan voor- en tuinzijde zijn versierd met beeldhouwwerk en alliantiewapens. De uitgebouwde erkerpartijen van de entree en bij de korte zijden van het huis hebben afgeronde zijgevels. Het huis is verbouwd in 1922-'25 onder leiding van J.W. Hanrath. Binnen bevinden zich een zaal en een gang met stucplafonds uit de bouwtijd.

Het park werd in 1811-'30 veranderd in landschapsstijl en opnieuw gewijzigd in 1919 (L.A. Springer) en 1922-'25 (D.F. Tersteeg). Van de eerste aanleg resteert een slangenmuur (circa 1730). Andere tuinelementen zijn een neogotische brug en een ijskelder. Verder zijn er gepleisterde dienstwoningen (circa 1840), een tuinmanswoning (Leeuwenlaan 3) en een koetshuis met dienstwoning (Leeuwenlaan 1-5; circa 1860). De bij het koetshuis uitgebouwde neoclassicistische oranjerie wordt op de hoeken van het platte dak bekroond door gebeeldhouwde bustes.

Gooilust (Zuidereinde 49). Dit blokvormige buitenhuis in Lodewijk XVI-stijl kwam in 1778 tot stand voor G. Corver Hooft. Na 1895 liet Louisa D.C. Six moderniseringen uitvoeren. Haar echtgenoot was F.E. Blaauw, internationaal bekend als verzamelaar en wereldreiziger, die op zijn buiten een verzameling

's-Graveland, Buitenplaats Gooilust, toegangshek

vogels en uitheemse dieren hield. Louisa liet de buitenplaats in 1934 na aan de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten, die hier tot 2004 zetelde. Het smeedijzeren toegangshek is uitgevoerd in Lodewijk XIV-vormen (circa 1740). In het park zijn nog laat-18de-eeuwse formele elementen zichtbaar, zoals een sterrenbos. Het landschapspark met slingerpaden, waterpartijen en heuvels kwam rond 1820 naar plannen van J.D. Zocher jr. tot stand. De moestuin heeft een rechte fruitmuur (1823). Tussen 1895 en 1936 werd het park verrijkt met een gnoeweide, een bizonkamp en een rododendronvallei. In de tuin bevinden zich een prieel, een zogeheten ‘aha’ (circa 1904) en enkele dierenverblijven (stallen).

Jagtlust (Leeuwenlaan 42). Hendrik Otto Arntzenius liet in 1792-'94 dit buitenhuis bouwen, vermoedelijk ter plaatse van de 17de-eeuwse herberg ‘Groot Jan’. In opdracht van jhr. W. Six kreeg het huis in 1900 een verdieping in eclectische vormen naar plannen van Th.G. Schill en D.H. Haverkamp. Het forse huis is voorzien van een driezijdige erkeruitbouw en een traptoren met klokvormig dak.

Het park heeft een landschappelijke aanleg uit de eerste helft van de 19de eeuw. Daarin zijn nog enkele laat-18de-eeuwse formele elementen behouden. Uit het begin van de 19de eeuw dateert de wit gepleisterde en met riet gedekte achtzijdige theekoepel. Jongere elementen zijn de met kantelen uitgevoerde ronde duiventil (1862) en een cementen, met kiezelstenen ingelegde, grot

[p. 305]

(1862). Behalve twee druivenkassen - de ene gedateerd met de inscriptie ‘AIB 1824’, de andere uit het eind van de 19de eeuw - is er een laat-19de-eeuwse, centraal verwarmde kas (gepleisterd). Ten westen van het huis, op de voorm. buitenplaats ‘Heilust’, staat een door de zonen van J. Six van Hillegom onder leiding van timmerman M. de Haan gebouwd kinderspeelhuisje (1910). Verder is er een ‘hunebed’ van gestapelde zwerfkeien (circa 1900). De voorm. dienstwoning Leeuwenlaan 40 dateert uit circa 1910.

Spanderswoud (Spanderswoud 2). Dit grote gepleisterde buitenhuis in eenvoudige neoclassicistische stijl werd in 1860 gebouwd voor F. van der Ondermeulen. Mevrouw J.E. Backer-De Wildt liet rond 1905 de Spanderslaan aanleggen, evenals een decoratieve tuin, mogelijk naar ontwerp van D.F. Tersteeg. Er zijn twee fruitmuren met de tekst ‘G.K.H. Anno 1823’. Het park bevat een brug met inrijhek en een met riet gedekt houten poortgebouwtje. Op het terrein staan verder deels wit gepleisterde dienstwoningen en stallen (Spanderswoud 4) en een boerderij (Spanderswoud 6).

Overige buitenplaatsen. Uit circa 1914 dateert het met pseudovakwerk uitgevoerde landhuis Land en Boschzicht (Leeuwenlaan 26-40). Een opvallend bijgebouw is de eveneens met pseudovakwerk vormgegeven kapel. Op

's-Graveland, Landhuis Schoonoord

het terrein staan twee theekoepels, waarvan één uit de late 18de eeuw. Dat laatstgenoemde, op een botenhuis geplaatste, neoclassicistische bouwwerk is voorzien van pilasters en een loden koepeldak. Van de buitenplaats Sperwershof (Noordereinde 50-52) werd het huis rond 1930 als villa herbouwd. De parkaanleg onderging een vernieuwing in 1888 naar plannen van H. Copijn. Van het oude buiten resteert de 18de-eeuwse tuinmuur aan de noordzijde van de moestuin. Jonger zijn het toegangshek (circa 1890), de voorm. koetsierswoning (Ankeveensepad 5; circa 1880) en de voorm. tuinmanswoning (Ankeveensepad 6; circa 1920). Bij de buitenplaats Schoonoord (Zuidereinde 11) werd het oude huis (verbouwd 1773) in 1930 vervangen door de huidige villa in expressionistische landhuisstijl met hoge rieten daken en vakwerkgeveltoppen. J. van Erven Dorens maakte hiervoor het ontwerp in opdracht van G. Leonhardt. De parkaanleg bestaat uit drie delen: rondom het huis een ‘huisplaats’ met nutstuinen, gazon en borders (begin 20ste eeuw; L.W. Copijn), dan een vroege landschappelijke parkaanleg met vijverpartij (late 18de eeuw) en ten slotte een parkbos met restanten van de laat-18de-eeuwse aanleg, waaronder een heuvel. In het park staan een duiventil (1930), een atelier, een schuur en aangebouwde tuinmuur. Twee priëlen zijn beide in circa 1925 gebouwd, ‘De Rose Wees’ in op Italiaanse voorbeelden geïnspireerde neoclassicistische stijl en de tweede met neoclassicistische details.

Woonhuizen. Statige 18de-eeuwse tweelaagse huizen in het dorp zijn Oversticht (Zuidereinde 22) en Zuidereinde 46-48. Dit laatstgenoemde pand met gepleisterde middentravee maakte eerst deel uit van de buitenplaats Schoonoord en werd voor koopman Joan Hodshon gebouwd in 1773. G. Leonhardt liet het in 1916-'17 verbouwen tot een dubbelhuis. Mogelijk 18de-eeuws is ook het brede, wit gepleisterde, dubbelpand Noordereinde 127-129 met naastgelegen koetshuis. Midden 19de eeuw werd het verbouwd en later volgde een verbouwing tot restaurant. Het 18de-eeuwse onderkelderde diepe huis Veltzicht (Noordereinde 151) heeft een bordestrap en een omlijste ingang. Opmerkelijk is het in het midden verhoogde tweebeukige huis Noordereinde 265, gedekt met riet en voorzien van geschulpte windveren. Dit in de kern 18de-eeuwse huis is rond 1860 verbouwd. Dwarse huizen met een omlijste ingang en een 18de-eeuwse kern zijn Noordereinde 105 en 153-155; vergelijkbaar zijn de 19de-eeuwse dwarse huizen Noordereinde 7 en 173. Voorbeelden van eenvoudige diepe huizen met tuitgevels zijn Zuidereinde 20 (begin 19de eeuw) en Noordereinde 145 (19de eeuw). De huizen Noordereinde 215-219 werden in 1877 gebouwd, mogelijk als dienstwoningen bij een van de buitenplaatsen. Markant is Zuidereinde 28 (circa 1890), een gepleisterde koetsierswoning met aangebouwd voorm. koetshuis. Het diepe huis Noordereinde 241 kreeg rond 1890 een schermgevel met zware kroonlijst in eclectische vormen. Neorenaissance-elementen vertonen de herenhuizen Noordereinde 11, 13, 49 en 93-95 (alle circa 1900). Een chaletstijl-sierspant bekroont het verhoogde middendeel van Noordereinde 107-109. Uitgevoerd met witte en gele baksteen en voorzien van jugendstil-details is het huis Noordereinde 249 (circa 1910). Rationalistische details vertonen de huizen Noordereinde 205-209 (circa 1915). Het U-vormige complex arbeiderswoningen Zuidereinde 125-147 is rond 1920 tot stand gekomen.

Winkels. Een winkelpui met neorenaissance-details bezit het met mansardedak

[p. 306]

's-Graveland, Stoomwasserij Gooi en Eemland

uitgevoerde winkelpand Noordereinde 95 (circa 1905). Een vergelijkbare opbouw hebben Noordereinde 97 en 149 (circa 1900). De voorm. vleeshouwerij Noordereinde 17-19 (circa 1900) toont boven de neoclassicistische winkelpui een gebeeldhouwde koeienkop. Voorbeelden van hoekwinkels zijn Stadwijk (Leeuwenlaan 2-4, circa 1890), gebouwd in neorenaissance-stijl, en Noordereinde 251-253 (circa 1910) met kleurig metselwerk en jugendstil-details.

Boerderijen. Uit 1643 dateert de met riet gedekte boerderij 't Huys Brambergen (Noordereinde 54) met links een uitgebouwde kelder en opkamer. Op het landgoed Gooilust staat de in oorsprong uit het derde kwart van de 17de eeuw stammende boerderij Bouwzicht (Zuidereinde 53) met gepleisterd dwars voorhuis. Ook 17de-eeuws zijn de langhuisboerderijen Verver-In d'Lonsvaerder (Beresteinseweg 27; 1673), met in de voorgevel drie gebeeldhouwde stenen, en Zuidereinde 90. De 19de-eeuwse boerderij Dubbelhoven (Zuidereinde 9) heeft een tweebeukig woonhuis met zadeldaken.

Wasserijen. Van de vele wasserijen in het dorp zijn er slechts enkele over. De voorm. wasserij De Lelie (Zuidereinde 109) heeft een boerderij-achtig woonhuis uit 1839 (gevelsteen) en jongere, langgerekte bedrijfsgebouwen. De voorm.

Stoomwasscherij en Glansstrijkinrichting Gooi en Eemland (Zuidereinde 28) bestaat uit vier aaneengesloten bouwvolumes, waarvan het zuidelijke in 1870 werd gebouwd, de twee noordelijke in 1905 en het hoofdgebouw met expressionistische baksteendetails in 1920. Ontworpen in functionalistische stijl - met witte gevels en strokenvensters - is de voorm. wasserij Zuidereinde 156 (circa 1930).

Overige bedrijfsgebouwen. Het tweebeukige en met mansardedaken uitgevoerde pakhuis Noordereinde 267 (circa 1895) is verbouwd tot winkel. Iets jonger is de houten werkplaats met pakhuiszolder Noordereinde 70 (circa 1910).

Bij de Zuidersluis (Emmaweg ong.), aangelegd in circa 1640, watert de 's-Gravelandsevaart uit in het Hilversums Kanaal. De met riet gedekte sluiswachterswoning (Emmaweg 82) stamt uit de 18de eeuw.

Tolhuizen. Bij het dorp staan de voormalige 19de-eeuwse tolhuisjes Stichtse Kade 48 (gepleisterd) en Noordereinde 64 (circa 1890). Het laatste is tot circa 1930 in bedrijf gebleven.

Trafohuisjes. Het expressionistische trafohuisje bij Noordereinde 64 (1921), gebouwd naar plannen van J.B. van Loghem, heeft een torenvormig gedeelte voor de - oorspronkelijk bovengrondse - leidingen. Zakelijk-expressionistisch van vorm zijn de trafohuisjes bij Leeuwenlaan 6-10 en bij Zuidereinde 200.