Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Edam
(gemeente Edam-Volendam)

Stad, ontstaan in de 13de eeuw na de bedijking van de Zeevang aan een dam in de veenstroom de Ye. Deze stroom heeft waarschijnlijk ter plaatse van de huidige Matthijs Tinxgracht en verder zuidwaarts (langs de Lingerzijde) gelopen om in de Zuiderzee uit te monden bij het later ontstane dorp Volendam. Bij de Lingerzijde verrees een dichtbebouwd buurtje met de O.L. Vrouwekerk (Speeltoren). Edam wordt in 1310 voor het eerst vermeld en kreeg in 1357 van graaf Willem V stadsrechten en toestemming voor de aanleg van een tolvrije haven. Zo ontstond de Voorhaven met aan de oostzijde het Oorgat en een havenkanaal naar de Zuiderzee. De resulterende snelle economische groei leidde nog voor het

Edam, Binnenstad

1	(Herv.) Grote of St.-Nicolaaskerk (p. 276)
2	Speeltoren (p. 277)
3	Doopsgez. vermaning (p. 277)
4	Evang. Luth. kerk (p. 277)
5	R.K. St.-Nicolaaskerk (p. 278)
6	Geref. kerk (p. 278)
7	Proveniershuis (p. 278)
8	Protestants weeshuis (p. 278)
9	Oudemannen- en vrouwenhuis (p. 278)
10	R.K. bejaardentehuis Koningshoeve (p. 278)
11	Wachthuis (p. 278)
12	Gemeenlandshuis (p. 278)
13	Stadhuis (p. 278)
14	Speeltheater (p. 279)
15	Boterhal (p. 279)
16	Kaaswaag (p. 279)
17	Postkantoor (p. 279)
18	R.K. bewaar-en naaischool St. Agnes (p. 279)
19	R.K. middelbare Coornhertschool (p. 279)
20	R.K. lagere St.-Agnesschool (p. 279)
21	woonhuis Damplein 8 (Edams Museum) (p. 280)
22	leerlooierij Gevangenpoortsteeg (p. 283)
23	zuivelfabriek De Purmer (p. 283)
24	Damsluis (p. 283)
25	Pompsluis (p. 283)
26	Poldermolen (p. 283)
27	Isr. begraafplaats (p. 283)

einde van de 14de eeuw tot de aanleg van de Achterhaven (noordzijde) en de Nieuwehaven (zuidzijde). De laatstgenoemde werd westwaarts doorgetrokken langs de Schepenmakersdijk, om zo een verbinding met het binnenmeer de Purmer te krijgen. Kort na 1400 volgde een verdere uitbreiding van de stad naar het noorden, waar aan het eind van de Grote Kerkstraat een nieuwe kerk verrees. Rond 1500 heeft men Edam ommuurd. De stad floreerde door handel en scheepvaart en ook door de vele scheepstimmerwerven met bijbehorende houthandel en touwslagerijen. Deze bedrijvigheid concentreerde zich aan de westzijde

[p. 276]

Edam, (Herv.) Grote of St.-Nicolaaskerk, plattegrond

van Edam, waar een kleine voorstad ontstond. In 1526 verleende keizer Karel V aan Edam het waagrecht.

Al bij de oprichting van het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en Westfriesland (1544) was besloten tot de bouw van een binnen- en een buitensluis in de Edamse haven. Na veel protest van de stad kwamen deze Damsluis en Zeesluis in 1569 gereed. Het gevolg was de reeds gevreesde verzanding van het Oorgat, wat in 1592 leidde tot de sluiting van de haven en de opkomst van Volendam. Verder had Edam in 1587 en 1602 te lijden van stadsbranden. De scheepsbouw en houthandel bleven van belang totdat deze zich in de tweede helft van de 17de eeuw meer en meer naar Amsterdam en de Zaanstreek verplaatsten. Door de droogmakerijen in de omgeving bleef Edam wel een bloeiend streekcentrum voor de handel in vee en kaas (Edammer kaas).

Na het midden van de 18de eeuw stagneerde de stedelijke economie. Dit werd versterkt door de aanleg van het Noordhollands Kanaal (1824), waardoor de scheepvaart de stad niet meer passeerde. In 1835-'37 werden de laatste stadspoorten afgebroken. De gedeeltelijke demping van de Achterhaven (1880) leidde tot een brede straat (Eilandsgracht). De aanleg van de tramlijn Kwadijk-Edam-Volendam (1906-'33) bracht weinig soelaas. Pas na 1950 heeft men het noordelijk stadsdeel bebouwd en na 1960 is Edam aan de zuidzijde buiten de vesting uitgebreid. Edam is een beschermd stadsgezicht.

De (Herv.) Grote of St.-Nicolaaskerk (bij Grote Kerkstraat 41) [1] is een forse driebeukige hallenkerk met vijfzijdig gesloten middenkoor en een zware toren van vier geledingen met ingesnoerde spits. De begin 15de eeuw opgetrokken laat-gotische toren was oorspronkelijk hoger, maar werd na een blikseminslag in 1699 hersteld met een nieuwe bovenste geleding (jaartalankers ‘1701’). Daarin hangt een door Gerhard Schimmel gegoten klok (1701). Het vroeg-15de-eeuwse schip (1413 genoemd) werd circa 1475 met zijbeuken en een transept vergroot tot een kruiskerk. De hallenkerk ontstond bij een verbreding en verhoging van die zijbeuken rond 1500. Gehandhaafd bleven de kolommen en scheibogen van het middenschip en de westelijke vieringpijlers van het transept. Het behouden en niet uitgebouwde transept bleef minder breed dan de zijbeuken. De ondiepe uitbouw bij de eerste zuidbeuktravee diende vermoedelijk als doopkapel. Verder kwam toen het driebeukige hallenkoor tot stand, waarmee de kerk in 1518 de huidige omvang bereikte. Uit omstreeks 1540 dateren het noordportaal met verdieping, de uitbreiding van de noordbeuk langs de toren en de door Pouwels Pietersz gestichte librije aan de zuidzijde van de kerk. Dit drie traveeën brede laat-gotische bouwdeel is voorzien van speklagen en rijk beeldhouwwerk en heeft een overwelfde doorgang, een verdieping en een traptorentje met ui-vormige spits. Na 1572 diende de librije ook als Latijnse school. In 1602 ontstond na blikseminslag in de toren een stadsbrand die ook de kerk verwoestte. Het herstel kwam gereed in 1626. Verder werd de kerk hersteld in 1779 (Jacob de Geest) en gerestaureerd in 1887 (J.Th.J. Cuypers; zuidportaal en librije), 1925-'34 (A.A. Kok), 1963-'79 en 1984-'88. Het zuidportaal is een reconstructie (1988).

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven met trekstangen (circa 1626). Op de noordwand prijkt een

[p. 277]

muurschildering met de Tien Geboden (begin 17de eeuw). De kerk bevat zes 15de-eeuwse laat-gotische banken uit de Kleine Kerk. Tot de inventaris behoren een koorhek (tweede kwart 17de eeuw), een zeszijdige preekstoel vervaardigd door Harmen Jansz Bost (1649), een doophek en doopbanken (1657), twee tochtportalen, een door B. Smit gebouwd orgel (1663; gewijzigd 1716, Matthijs Verhofstad) en een kabinetorgel (circa 1840). Verder zijn er wandborden, wapenschilden en talrijke grafzerken. De kerk heeft aan de herbouw een monumentale reeks gebrandschilderde ramen overgehouden in koor (1606-'08) en schip (1624-'25). Deze werden geschonken door diverse Hollandse steden en overheidsinstellingen, het stadsbestuur en een aantal ambachtsgilden. Enkele ramen kunnen worden toegeschreven aan Lenert Pietersz., Cornelis Clock, Cornelis Willemsz, Nicolaes Delft en Dirc Gerritsz, en enkele ontwerpen aan Isaak Swanenburgh en één aan Willem Thybaut. Aan deze in 1931-'34 gerestaureerde ramen (W. Bogtman) zijn toegevoegd het gedenkraam van de kerkrestauratie (1934, W. Bogtman) en het raam voor het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en West-Friesland (1994, ontwerp H.H.J. Kurvers).

Edam, (Herv.) Grote of St.-Nicolaaskerk, interieur (1992)

Het ommuurde kerkhof werd vergroot in 1828-'30, 1924-'27 en 1942. Opvallend zijn het door E. Elwell vervaardigde neoclassicistische grafmonument met engel en liggende leeuw (1888) voor F.H. Pont († 1886) en de door zijn vrienden aan hem gewijde bank (1887). Andere interessante graftekens zijn de obelisk op postament voor G. Deun († 1875) en het omheinde graf met stèle voor C.M. Versteegh († 1910).

De Speeltoren (Lingerzijde 1) [2] is een ranke toren van vijf geledingen met balustrade en een achtzijdige zandstenen lantaarn met ui-vormige spits. Deze laatgotische toren verrees waarschijnlijk tweede helft 15de eeuw tegen de O.L. Vrouwe- of Kleine Kerk (gesticht 1310, gesloopt 1883). Van die tweebeukige kerk resteren nog twee 15de-eeuwse schiptraveeën aan de zuidzijde. De bekronende zandstenen torenlantaarn dateert uit circa 1525 (spits hersteld 1764). Een eerste klokkenspel uit 1547 werd in 1569 vervangen door een carillon uit de Grote Kerk. Dit in 1999 gerestaureerde carillon bestaat uit 19 klokken, waarvan er vier zijn gegoten door Pieter van den Gheyn (1561). Het uur- en speelwerk (buiten gebruik) is van J.P. Engelsz (1561), de slagklok is gegoten door Henricus Meurs (1620). Bij de torenrestauratie in 1922-'24 (J. Letzer) heeft men de balustrade in gotische stijl gereconstrueerd. De toren is verder gerestaureerd en geconsolideerd in 1972.

De Doopsgez. vermaning (Jan Nieuwenhuizenplein 6) [3] is een achter huizen verscholen zaalkerk met rondboogvensters, gebouwd in 1702 op de plaats van de afgebrande schuilkerk uit 1602. Uit de bouwtijd dateert de inrichting met preekstoel, banken en doophek. Afkomstig uit de Geref. kerk te Gaastmeer is het door Bakker & Timmenga gebouwde orgel (1903, overgebracht 1992). Een kerkrestauratie vond plaats in 1993. Uit circa 1900 dateert de kosterswoning (Jan Nieuwenhuizenplein 4).

De Evang. Luth. kerk (Voorhaven 135) [4] kwam in 1739-'41 tot stand onder leiding van Jacob Laan ter plaatse van het rond 1400 gestichte H. Geestgasthuis, dat tot 1738 als stadhuis dienst had gedaan. Deze zaalkerk heeft een gevel met ionische deuromlijsting en geblokte hoekpilasters (1740). De attiek bevat een cartouche in Lodewijk XIV-stijl met gebeeldhouwde zwaan. De kerk is gerestaureerd in 1991. Het door een houten tongewelf gedekte interieur bevat een preekstoel (circa 1740), een doophek en doopbanken (circa 1740), twee lessenaars en twee doopbogen van koper (tweede kwart 18de eeuw), een koperen kroon (1747), een wijzerplaat (1772), een door G.T. Bätz gebouwd orgel (1809) en een door G. Broeze vervaardigde doopvont (1944, ontwerp F.B. Jantzen).

Edam, Evang. Luth. kerk (1995)

[p. 278]

De R.K. St.-Nicolaaskerk (Voorhaven 124) [5] is een driebeukige kruiskerk met portaal en geveltoren. Deze neoclassicistische kerk verrees in 1846-'47 naar ontwerp van H.H. Dansdorp ter plaatse van een kerk uit 1825. De kerk onderging verbouwingen in 1873 (voorgevel), 1905-'08 (westelijke transeptgevel), 1962, 1985 en 1992. Tot de inventaris behoren enkele beelden (1872, L. Veneman; 1881, H. van Poorten), een neogotisch hoofdaltaar (1908, H. Smits), biechtstoelen (1908), kruiswegstaties (1917-'19, K. Dunselman) en een door B. Pels gebouwd orgel (1916). De glas-in-loodramen zijn vervaardigd in 1905-'08 (Gebr. Van Rooyen), 1927 en 1933. Aan de noordzijde is een restant van de kerk uit 1825 als sacristie ingericht. De pastorie (Voorhaven 126) is een gepleisterd neoclassicistisch pand (circa 1870, serre 1908).

De Geref. kerk (Groenland 1) [6], een zaalkerk met spitsboogvensters, klimmend boogfries en roosvenster, werd gebouwd in 1891 naar ontwerp van P. Groot. De kerk bevat een door de firma Pels & Zn. gebouwd orgel (1933).

Het proveniershuis (J.C. Brouwersgracht 30) [7] werd in 1555 gesticht, onder meer door Jan Claesz Brouwer. Het huidige hofje dateert uit de 17de eeuw en bestaat uit vijftien eenlaagspanden in twee min of meer haaks geplaatste vleugels. In de door een hek afgesloten voortuin staat een hardstenen lantaarnpaal (18de eeuw).

Het voorm. protestants weeshuis (Grote Kerkstraat 23) [8], gesticht in 1558 door kapelaan Mathijs Mathijsz Tynincx, is een tweelaags dwars pand van 16de-eeuwse oorsprong. Rond 1850 kreeg het een achteraanbouw en een neoclassicistische voorgevel. Van rond 1558 dateert een gevelsteen met een voorstelling van kolfspelende kinderen. De regentenkamer bezit een beschilderd behang (circa 1781). De laat-19de-eeuwse portierswoning (Jan Nieuwenhuizenplein 12) heeft een zandstenen ingangspoortje met gebroken segmentvormig fronton en een door weeskinderen vastgehouden stadswapen (tweede kwart 17de eeuw).

Het voorm. oudemannen- en vrouwenhuis van de Herv. Diaconie (Nieuwehaven 62) [9] is een breed pand, geschonken en gebouwd rond 1840 in opdracht van houthandelaar en burgemeester F.H. Pont. De entree en het tuinpoortje hebben een neoclassicistische omlijsting en pilasters met ionische kapitelen. Het gebouw is in 1984 verbouwd tot appartementen.

Het voorm. R.K. bejaardentehuis ‘Koningshoeve’ (Voorhaven 158) [10], een fors pand met dakruiter en dwarsvleugels, kwam in 1925-'26 tot stand in sober expressionistische stijl naar ontwerp van Jos. Bekkers ter plaatse van het R.K. weeshuis (1781). Op de hoeken zijn beelden aangebracht van de Amsterdamse beeldhouwer K. Smout. Het gebouw is na 1995 verbouwd tot appartementen.

Verdedigingswerken. De laatmiddeleeuwse verdedigingswerken van Edam werden tussen 1518 en 1543 verbeterd, vermoedelijk onder leiding van Symon Mieusz. Bij een verdere verbetering in 1572-'81, onder andere door de aanleg van vijf kleine bastions, was mogelijk de vestingbouwkundige Adriaen Anthonisz betrokken. De stadsmuur werd al rond 1700 afgebroken, de zeven stadspoorten volgden in 1784, 1825 en 1835-'37. De omtrek van de oude vesting met wallen, grachten en singels (Noorder-, Wester-, Zuidervesting, Burg. Versteeghsingel) is wel grotendeels behouden.

Het voorm. wachthuis (Hoogstraat 14) [11], een 17de-eeuws tweelaags pand met schilddak, bevat een gevelsteen met het stadswapen ter herinnering aan de vroegere functie.

Het gemeenlandshuis van het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen van Kennemerland en Westfriesland (Schepenmakersdijk 16) [12] is een complex van drie, U-vormig om een voorhof gesitueerde, gebouwen. Het in 1544 gestichte hoogheemraadschap verhuisde in 1701 van Alkmaar naar Edam en vestigde zich in het zogeheten Vlosserhuis op een scheepswerf. Dit deels onderkelderde 17de-eeuws pand kreeg na een storm in 1724 nieuwe gevels en een ingangsomlijsting met pilasters; het bovenlicht wordt geflankeerd door dolfijnen en bekroond door het hoogheemraadschapswapen. Na een ingrijpende verbouwing in 1797 volgde in 1836 een achteruitbreiding met een vergaderzaal met spiegelgewelf en een neoclassicistische gevel met toscaanse kapitelen. Het gebouw is bovendien in 1926 verlengd aan de westzijde (twee traveeën) en in 1952 aan de oostzijde (één travee).

Het gebouw links aan het voorhof stamt uit 1762 en diende als architectenwoning. De door J.J. Bottemanne vervaardigde schouw in de herenkamer hoort bij een ingrijpende restauratie uit 1818. De houten loods rechts was in gebruik als wagenhuis, paardenstal, timmer-, touwen spijkerhuisje, en werd in 1759 in baksteen verlengd. Het houten gedeelte heeft men vernieuwd in 1906. Van een restauratie in 1967 dateert de kleine dakruiter met uurwerk. Het gebouw dient nu als woning. De geometrisch aangelegde voorhof bevat vier tuinbeelden van de jaargetijden (circa 1770) en een hardstenen lantaarnpaal (18de eeuw). Het voorhof wordt afgesloten door een houten hek met twee toegangen. De opzetstukken boven de poorten tonen het gekroonde hoogheemraadschapswapen geflankeerd door dolfijnen (1734).

Het complex is 1988 uitgebreid met het huis Schepenmakersdijk 10. Dit in 1650 door Jan Baan gebouwde huis met houtskelet kreeg in 1874 een nieuwe gevel in opdracht van houthandelaar Jan Boot. Hij had rond 1860 ook het naastgelegen pand Schepenmakersdijk 11 laten vernieuwen met een lijstgevel. Voor de inwendige verbouwingen in 1874 was vermoedelijk A.H.D. Rups, architect van het hoogheemraadschap, verantwoordelijk. In 1978 is het herenhuis Lingerzijde 41 in gebruik genomen als kantoorpand van het hoogheemraadschap en in 1976-'78 is er nieuwbouw toegevoegd naar ontwerp van Tj. Dijkstra.

Het stadhuis (Damplein 1) [13] werd in 1737-'39 gebouwd onder leiding van meester-timmerman Jacob Jongh. In het houten klokkentorentje hangt een klok (1601) uit de afgebroken Oosterpoort. De middentravee van dit tweelaagse gebouw heeft een zandstenen pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl met het stadswapen en het jaartal 1737. Het smeedijzeren bovenlicht met lantaarn werd gemaakt door J. Uljé.

Het in Lodewijk XIV-vormen afgewerkte interieur bevat stucwerk in het

[p. 279]

Edam, Stadhuis

trappenhuis en de beneden- en de bovenhal. Uit de bouwtijd stammen verder de schoorsteenmantel met schilderstuk in de Burgemeesterskamer en de inrichting van de Raadzaal, met schilderingen van W. Rave boven de schoorsteenmantel en het behang (1738). Tot de inventaris behoren diverse schilderijen, waaronder ruiterportretten van prins Maurits en prins Frederik Hendrik. De voorm. secretarie huisvest nu het V.V.V.-kantoor. Op de verdieping bevindt zich de voorm. weeskamer, ingericht in 18de-eeuwse stijl.

Het huidige speeltheater (Damplein 6) [14] is een breed pand uit circa 1790, voorzien van een wit gepleisterd middenrisaliet met fronton.

De voorm. boterhal (bij Damplein 5) [15] is een overdekte open galerij met toscaanse zuilen en een houten attieklijst, gebouwd in het tweede kwart van de 19de eeuw ter plaatse van de beurs (1585, vernieuwd 1738).

De voorm. kaaswaag (Jan Nieuwenhuizenplein 5) [16], nu kaasmuseum, is een diep pand met dakruiter. De huidige voorgevel met vier tegeltableaus in rondboognissen en een gevelsteen met stadswapen dateert uit circa 1880, maar draagt het oorspronkelijke bouwjaar ‘1778’. Binnen bevinden zich een grote en een kleine waagbalans (1625 en 1644). De kaasmarkt op dit in 1680 aangelegde plein was tot 1922 in bedrijf en is nu slechts een toeristenattractie.

Het voorm. postkantoor met directeurswoning (Damplein 5) [17] is een tweelaags pand met toren en veranda, gebouwd in 1884-'88 naar plannen van C.H. Peters in de voor zijn werk kenmerkende, op de neogotiek en de neorenaissance geënte, vormen.

Scholen. Het gebouw van de voorm. R.K. bewaar- en naaischool ‘St. Agnes’ (Achterhaven 89) [18], opgericht in 1880 en vanaf 1892 bestemd voor meisjes en jongens, kwam in 1900 tot stand. Na 1955 is het verbouwd tot verenigingsgebouw (gerestaureerd 1992). In traditionalistische vormen ontworpen is de tweelaagse R.K. middelbare Coornhertschool (M. Tinxgracht 14; 1935, Jos. Bekkers) [19]. Uit 1955 dateert de voorm. R.K. lagere St.-Agnesschool (Voorhaven 114; S.M. Smit) [20], nu ‘De Nieuwe School’ genoemd, met kleuterschool aan de achterzijde.

Woonhuizen. Tot de oudste huizen van Edam behoort het rond 1530 (d) gebouwde diepe houten huis Achterhaven 105 met stenen achterkamer.

Edam, Postkantoor

Origineel zijn het op consoles overkragende laat-gotische voorschot en de onderpui. In het voorhuis bevindt zich een houtskelet met tussenbalkgebinten voorzien van korbelen. In de stenen achterkamer heeft men het houtskelet mogelijk begin 18de eeuw gewijzigd en met een verdieping verhoogd. Na een splitsing in 1654 was het voorste gedeelte

Edam, Woonhuis Achterhaven 105 (1992)

[p. 280]

Edam, Woonhuis Damplein 8

in de 18de eeuw in gebruik als pakhuis en verfwinkel, en tot 1920 als schilderswerkplaats. Het pand is gerestaureerd in 1934 (A.A. Kok) en in 1979-'80 (N. Boschma). Het eveneens rond 1530 gebouwde diepe huis Damplein 8 [21] heeft een laat-gotische trapgevel met kanteelvormige treden en achtzijdige hoek- en toppinakels. Binnen bevindt zich een houtskelet met geprofileerde sleutelstukken. Een glazen binnenpui scheidt het hoge voorhuis van een opkamer met binnenhaard, waarvandaan een zogeheten ‘drijvende’ kelder te bereiken is. Dit is een aan de binnenzijde betegelde bakstenen bak die drijft op het grondwater. In de 17de eeuw heeft men het huis achter uitgebreid. Het in 1895 en in 1964 gerestaureerde pand is als museum ingericht.

17de-eeuwse huizen

In de binnenstad staan veel 17de-eeuwse diepe huizen, voornamelijk eenlaagspanden waarvan de onderpuien later nagenoeg overal zijn gewijzigd. Bij deze oorspronkelijk vrijstaande huizen is de tussenliggende steeg of druipstrook soms door overbouwing of uitbouw verdwenen. Uit circa 1600 dateren enkele in- en uitgezwenkte gevels met klimmende pilasters, zoals die met banden in gele baksteen bij Baanstraat 9 (1598). Een fries met siermetselwerk hebben de gevels van Grote Kerkstraat 32 en 30, waarbij de laatste rijker is versierd met voluten en een fronton boven het zoldervenster. In- en uitgezwenkte gevels met alleen toppilasters zijn te vinden bij Doelland 9, Voorhaven 63 en het onderkelderde huis 't Leste Lien (Lingerzijde 63).

Karakteristiek zijn de vele trapgevels met toppilasters en decoratieve natuurstenen elementen. Rijk uitgevoerde voorbeelden met sierankers en met gebeeldhouwde leeuwenmaskers in een fries boven de pui zijn Voorhaven 117 (1621) en Voorhaven 152. Het laatste pand heeft inwendig een houtskelet uit 1579-'84 en verder een achterhuis uit circa 1590 en een pui in Lodewijk XIV-stijl (circa 1740). De gevel van het huis In de Koestal (Spuistraat 19) dateert uit 1618 blijkens jaartalcartouches in het fries. De trapgevel van Kleine Kerkstraat 8 toont een cartouche met het wapen van prins Maurits. Talrijker zijn de sobere 17de-eeuwse trapgevels, bijvoorbeeld die van Spuistraat 3. Bij sommige huizen zijn de boogtrommels boven de vensters ingevuld met siermetselwerk, zoals bij Lingerzijde 9, of met mooie ontlastingsboogjes, zoals bij Bult 2, Eilandsgracht 9, Voorhaven 84 en 156 en Breestraat 8 (alle circa 1650). Spuistraat 7 heeft een deuromlijsting met pilasters (18de eeuw). Een voorbeeld van gekoppelde trapgevels toont het tweebeukige diepe huis Doelland 3-5 (circa 1630; gerestaureerd 1954-'56, D. Fledderus). De geveltoppen zijn voorzien van hijsluiken met getoogde deuren. Het met een halfsteensmuur opgedeelde interieur heeft één houtskelet met tussenbalkgebinten voorzien van sleutelstukken en gebombeerde korbelen. Van de trapgevels van Gevangenpoortsteeg 15 (circa 1650) zijn de toppilasters op maskerconsoles behouden. De dubbele trapgevel van het tweelaagse huis Eilandsgracht 7-8 (circa 1660) heeft op zolder bolkozijnen met geprofileerde luiken. Andere tweelaagse diepe huizen met rijk uitgevoerde trapgevels zijn Hoogstraat 1 (1607; grotendeels houten pui) en Jan Nieuwenhuizenplein 11. De gevel van Jan Nieuwenhuizenplein 9 (1662) heeft een met leeuwenmaskers versierd fries en een gevelsteen met struisvogel. In dit pand - waar in 1784 de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen werd opgericht - bevindt zich een steen met het borstbeeld van dominee Jan Nieuwenhuizen (1896).

Uit 1659 dateert de halsgevel met doorlopende pilasters, festoenen, vazen en gebroken fronton van Voorhaven 137. De houten onderpui heeft men in het derde kwart van de 18de eeuw vervangen door een stenen pui met deur in Lodewijk XIV-stijl. Het bovenlicht in Lodewijk XVI-stijl draagt het wapen van Pieter Vlek, eigenaar vanaf 1785. Inwendig heeft het een houtskelet uit circa 1550 met ojiefvormig geprofileerde sleutelstukken en tussenbalken op consoles. De houten spiltrap en de kapconstructie zijn opgebouwd met 16de-eeuws hergebruikt materiaal. Het voorhuis met opkamer en kelder is van de binnenhaard

[p. 281]

gescheiden door een binnenpui met drie gebrandschilderde glaspaneeltjes (1659). De doorgang is een notenhouten poort voorzien van een fronton met snijwerk en het wapen van Hillegont Claes, de echtgenote van Jan Michielsz de Swaan, die het huis in 1655-'59 liet verbouwen. Het huis is gerestaureerd in 1910 (A.D.H. Rups), voor de kunstenaar W.O.J. Nieuwenkamp, en verder in 1945-'46 (A.A. Kok) en in 1988.

Vervallen trapgevels werden vaak veranderd in tuitgevels. Bij Voorhaven 120 (1628) zijn de sierankers en het beeldhouwwerk behouden, zoals een gevelsteen met rosmolen. Gevelstenen sieren ook de gevels van Nieuwehaven 39 (opschrift: ‘Int Krom Hout’) en Voorhaven 74 (met zeilschip en opschrift: ‘Oog in Seil’). Het met een kleine dakerker uitgevoerde dwarse huis Baanstraat 13 dateert uit 1655 (cartouches) en heeft een 18de-eeuwse omlijste ingang.

18de-eeuwse huizen

In de 18de eeuw werden geregeld twee of meer smalle percelen bij elkaar getrokken om er een groot herenhuis van te maken. Bij Lingerzijde 33 zijn twee panden samengevoegd achter een brede lijstgevel met pronkrisaliet in Lodewijk XVI-stijl. Beide bouwdelen hebben een 16de-eeuws houtskelet (rechts alleen begane grond) en een eikenhouten spiltrap. In 1578 waren deze panden reeds bezit van één eigenaar (Claes Sijmesz).

Edam, Woonhuis Lingerzijde 33

Na 1790 liet zeeassuradeur en burgemeester William Pont de huidige gevel optrekken (alliantiewapen Pont-Boot). Vanaf 1974 is het pand eigendom van het hoogheemraadschap. Op het achtererf staat een houten theekoepel in de Turkse stijl (1844) met een dakbalustrade bekroond door vazen en halve manen. De inrichting is in Lodewijk XVI-stijl. Drie pandjes heeft men in het derde kwart van de 18de eeuw verbouwd tot koetshuis (Lingerzijde 36). Het herenhuis Voorhaven 150 heeft een hoge gevel met mezzanino en een kroonlijst met gesneden consoles in Lodewijk XIV-stijl. Binnen bevindt zich een achterkamer met houten plafond en een schoorsteenmantel in Lodewijk XIV-stijl. De halverwege de 19de eeuw van een blokbepleistering voorziene gevel van Voorhaven 108 heeft een omlijste ingang in Lodewijk XIV-stijl (circa 1750). Hoge dubbelpanden met gekoppelde gevels zijn Bult 12, met tuitgevels, en Spui 3 met klokgevels. Rijk beeldhouwwerk in Lodewijk XIV-stijl prijkt op de halsgevel van Voorhaven 154 (circa 1730). Voorbeelden van 18de-eeuwse klokgevels met halfronde toppen zijn Voorhaven 89 en 144, Spuistraat 9 en Spui 5. Een klein sober pronkrisaliet gedateerd ‘1726’ bezit Spuistraat 17. Laat-18de-eeuws zijn enkele klokgevels met gebroken frontons, zoals bij Lingerzijde 23 en Kleine Kerkstraat 12. Huizen met een klokvormig houten voorschot met gebroken fronton zijn J.C. Brouwersgracht 8, Spuistraat 31 en Voorhaven 81.

In de 18de eeuw werden bestaande panden vaak verbouwd en versoberd. Zo heeft men bij Achterhaven 101 het 17de-eeuwse houtskelet gehandhaafd achter een nieuwe tuitgevel en kreeg Voorhaven 18 een nieuwe onderpui met een ingang in Lodewijk XV-vormen. Toppen bekleed met houten voorschotten uit de 18de eeuw komen voor bij Baanstraat 15, Lingerzijde 26 en Lingerzijde 29 (kern circa 1530, gevel 1720) en Keizersgracht 4 (winkelpui begin 20ste eeuw).

19de-eeuwse huizen

Ook in de 19de eeuw kregen veel bestaande diepe eenlaagspanden een nieuwe voorgevel. Vermoedelijk uit 1828 dateert de gevel van Spui 6, waarvan het met guirlandes versierde fronton wordt geflankeerd door balustraden. De ingangsomlijsting in empire-stijl met ionische pilasters vormt één geheel met het bovenliggende verdiepingsvenster. Het deels onderkelderde pand heeft een kern met houtskelet van vóór 1500; de houten zijwanden zijn vermoedelijk in 1569-'79 in steen vervangen. Van een interieurwijziging rond 1778 in opdracht van burgemeester Pieter Versteveren dateert de voorkamer met schoorsteenmantel in Lodewijk XIV-stijl en een geschilderd plafond met Justitia-voor-stelling. Het pand is verder ingrijpend verbouwd in 1828 voor houthandelaar J.T. Lakeman. De lijstgevel van de wat grotere notabelenwoning Voorhaven 80 (circa 1820) is uitgevoerd met een sober middenrisaliet en een opvallende dakkapel met fronton en vleugelstukken. Het diepe huis Voorhaven 172 heeft een lijstgevel in empire-stijl (circa 1835) voor een 17de-eeuwse kern met houtskelet. De sleutelstukken van dit houtskelet hebben zowel een acanthusmotief als peerkraalprofielen.

Van de vroegere burgemeesterswoning Nieuwehaven 24, een 18de-eeuws tweelaags herenhuis met eenlaagse zijvleugels, dateert de voorgevel met hoeklisenen, middenrisaliet en omlijste ingangspartij met stoep uit circa 1820. Het interieur bevat stucwerk in Lodewijk XIV-stijl en een aan W. Rave toegeschreven

Edam, Woonhuis Spui 6

[p. 282]

Edam, Woonhuis Nieuwe Haven 24, interieur (1995)

beschilderd behang (Davidskamer, tweede kwart 18de eeuw). Aan de Voorhaven wordt de tuin begrensd door een karakteristieke muur met blinde vakken, ronde openingen en door bollen bekroonde hekposten. Buiten de binnenstad staat 't Huis de Meeuwe (Zeevangszeedijk 9), een tweelaags wit gepleisterd neoclassicistisch buitenhuis uit de eerste helft van de 19de eeuw met een houten uitbouw op zuilen. Ter plaatse van de gesloopte gevangenpoort werden rond 1850 het tweelaagse dubbele herenhuis Baanstraat 1-3 en het L-vormige eenlaagspand Baanstraat 2 gebouwd. Beide hebben wit gepleisterde, gebosseerde gevels met een pilastergeleding en op de stoep uitgebouwde erkers. Van het tweelaagse middenganghuis Lingerzijde 39 (1860) is de brede lijstgevel in sobere neoclassicistische stijl vermoedelijk ontworpen door A.H.D. Rups. De theekoepel op het achtererf is in 1966 in 18de-eeuwse stijl herbouwd naar plannen van C. Schaling. Eenvoudige neoclassicistische vorm vertonen de midden-19de-eeuwse gepleisterde gevels van Nieuwehaven 22 (ionische ingangsomlijsting) en Voorhaven 138 (kern met houtskelet). In eclectische stijl en met een balkon op terracotta-consoles uitgevoerd is het tweelaagse middenganghuis Nieuwehaven 34 (circa 1870). Eclectische details vertonen ook de diepe huizen Spuistraat 21, Voorhaven 164 en - alleen met gebogen vensteromlijstingen - Voorhaven 76. Eclectische wenkbrauwen heeft het onderkelderde dwarse huis Wijngaardgracht 3 (circa 1870). Late eclectische elementen bezit de notariswoning Jan Nieuwenhuizenplein 1 (circa 1890), waarvan de onderbouw een rustieke bepleistering heeft.

Trapgevels in neorenaissance-stijl hebben de dubbele huizen Voorhaven 166 (circa 1890; kern 18de eeuw) en Voorhaven 139-141 (gevelsteen 1925), nu ABN-kantoor. Kleinere trapgevels zijn te vinden bij Klein Westerbuiten 14 en J.C. Brouwersgracht 9-10 (beide circa 1910). Neorenaissance-elementen hebben ook de met lijstgevels uitgevoerde huizen Voorhaven 33 (circa 1890), Lingerzijde 21 (circa 1900; kern 17de eeuw) en Voorhaven 73 (circa 1915). Het huis Voorhaven 162 heeft een in 1916 vernieuwde puntgevel, waarin natuurstenen gevelonderdelen uit het derde kwart van de 16de eeuw zijn hergebruikt (vensters, pilasters, fronton, medaillons met koppen), evenals jaartalstenen uit 1639. Eenvoudige woningbouw uit het begin van de 20ste eeuw zijn de met puntgevels uitgevoerde eenlaagspanden Jan van Wallendalplein 1-17 (circa 1910). Voorbeelden van woningen met klokgevelachtige topgevels zijn Voorhaven 20-22 (circa 1910), Voorhaven 119 (circa 1915) en Burg. Versteeghsingel 11-18 (circa 1920).

Winkels. Het diepe pand 't Olyhuis (Voorhaven 148) heeft een gepleisterde neoclassicistische gevel uit circa 1860 met attieklijst en winkelpui. Rond 1880 werd het hoekpand Kleine Kerkstraat 2 verbouwd tot winkel. De vier ingemetselde gevelstenen verwijzen naar het beroep van een 17de-eeuwse bewoner van het pand, de cartograaf S.W. Boonacker. De 18de-eeuwse klokgevel Paradijs (Lingerzijde 11) kreeg omstreeks 1880 een winkelpui met pilasters. Een vergelijkbare pui bezit Voorhaven 85 en iets jonger is de winkelpui met slanke zuiltjes van Spuistraat 15 (circa 1890). De historiserende winkelpui van Lingerzijde 40 is rond 1920 aangebracht.

Horeca. Het in de kern 17de-eeuwse diepe pand Schepenmakersdijk 1 is de voorm. herberg Amsterdam; de huidige lijstgevel dateert uit circa 1850. Het voorm. café Oost-Indie (Jan Nieuwenhuizenplein 7) heeft een houten gevel met pilasters en balustrade (circa 1880).

Kaaspakhuizen. Het rond 1630 gebouwde pakhuis Voorhaven 37 is uitgevoerd met trapgevel en gekoppelde deur- en vensterkozijnen. Resten van een 17de-eeuws houtskelet bevat het dubbele pakhuis Schepenmakersdijk 2 met gekoppelde houten topgevels (eerste helft 18de eeuw). Kaaspakhuizen met een klokgevel zijn Voorhaven 127 (1740), Voorhaven 129 (1778) en het pakhuis Edam (Voorhaven 131; derde kwart 18de eeuw). Eind 19de eeuw bouwde men tal van pakhuizen aan de

[p. 283]

Nieuwehaven, vaak verbonden met panden aan de Voorhaven. Een van de grootste is De Stad Rotterdam (Nieuwehaven 19), gebouwd in 1888 met neorenaissance-elementen. Drielaagse pakhuizen met trapgevels zijn De Toekomst (Nieuwehaven 66; circa 1890) en De Koe (Nieuwehaven 54; 1938). Mansardedaken hebben de tweelaagse pakhuizen De Vlijt (Nieuwehaven 61) en De Volharding (Nieuwehaven 63; circa 1915; met woonhuis op nr. 64).

Bedrijfsgebouwen. De voorm. leerlooierij Gevangenpoortsteeg 6 [22] is een 17de-eeuws dwars pand met een hijsluik bij de met hout beklede verdieping. De winkel met schilderswerkplaats van ‘aannemer en schilder G. Slegt’ (Jan van Wallenplein 23) dateert uit circa 1920. In het buitengebied ligt de rond 1935 gebouwde zuivelfabriek ‘De Purmer’ (Oosterweg E 2a) [23].

Sluizen. Aan de westzijde van de Voorhaven ligt de Damsluis (Damplein ong.) [24], die met een overkluizing een gewelfd plein vormt. De eerste aanleg van de sluis stamt uit 1569. Na vernieling kwam in 1592 een nieuwe overkluizing tot stand, wederom vernieuwd in 1795-'98 (twee wapenstenen 1701). Het plein wordt aan weerszijden afgebakend met bakstenen muurtjes en banken en is voorzien van smeedijzeren hekken. Het laat-gotische hek (eerste helft 16de eeuw) aan de westzijde is afkomstig van het in 1738 gesloopte stadhuis. De in 1613-'14 aangelegde Pompsluis (Lingerzijde ong.) [25] reguleert het waterverschil tussen de Purmerboezem en de Zeevangpolder. De Zeesluis (bij Oorgat 1) kwam in 1828-'29 tot stand en heeft in de sluiswand een steen met het wapen van het hoogheemraadschap en de namen van de toenmalige burgemeesters. Prominent aan de dijk staat de sluiswachterswoning (Oorgat 1), een blokvormig herenhuis uit circa 1829.

De poldermolen (Burg. Versteeghsingel 2) [26] is een met riet gedekte achtkantige binnenkruier uit 1670 die de Zuidpolder bemaalt. Naast de molen staan de dienstwoning van de gemaalopzichter, een grote houten loods en een stoomgemaal uit 1875.

Bruggen. Tot de oudste bruggen van Edam behoren de smalle 18de-eeuwse Kwakelbrug (bij Doelland 10) en de in 1785 gebouwde Arisbrug (bij Voorhaven 82). Beide zijn houten ophaalbruggen met een enkele spriet. Twee sprieten hebben de Pietersbrug (bij Voorhaven 2) en de Jansbrug (bij Voorhaven 99). Andere voorbeelden van houten ophaalbruggen zijn de Oosterbaansbrug (bij Nieuwehaven 1), een dubbele ophaalbrug uit de tweede helft van de 19de eeuw, de Hakkelaarsbrug over de Brouwersgracht (bij Bierkade) en de Pompsluisbrug over de Wijngaardsgracht (bij Lingerzijde).

Vanaf de 19de eeuw werden de bruggen in ijzer uitgevoerd, zoals de Baanbrug (bij Nieuwehaven 74), een in 1881 door firma L.J. Enthoven & Co. vervaardigde ophaalbrug. Voorbeelden van in vakwerk uitgevoerde bruggen zijn de Trambrug (Snijderplein-Singelweg) uit 1906 en de Constabelbrug (Spuistraat-Bult) uit 1922, uitgevoerd door machinefabriek Gebr. Klinkenberg N.V. te Wormerveer. De stalen ophaalbrug over de westelijke singel Provincialeweg-Westerbuiten werd rond 1920 opgericht, de Jan Koningsbrug over de Purmer Ringvaart (bij Groot Westerbuiten) in 1939.

Het trafohuisje bij Oorgat 110 werd rond 1920 voor de P.E.N. gebouwd naar ontwerp van J.B. van Loghem.

Het Egbert Snijder Monument (E. Snijderplein ong.) is in 1946-'49 door J. Kaas ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog vervaardigd in de vorm van een leeuw op gebeeldhouwde sokkel.

Begraafplaatsen. Op de rond 1792 gestichte Isr. begraafplaats (Oorgat ong.) [27] resteren nog enkele grafstenen. De Oude R.K. begraafplaats (Zeevangsdijkje 4), aangelegd in 1870, heeft een baarhuisje uit 1873.

Boerderijen. In Edam zijn nog enkele stadsboerderijen bewaard gebleven, zoals Nieuwvaartje 8 (18de eeuw) met houten voorschot en een bijzonder fries met gesneden voorstellingen voorzien van bijschriften. Een 19de-eeuwse oorsprong hebben de stolpboerderij Nieuwvaartje 12 en de met een tentdak uitgevoerde boerderij Nieuwvaartje 14. De dwarshuisboerderij Burg. Versteeghsingel 1 (circa 1925) heeft een hooihuis aan de achterzijde.

In de omgeving van Edam liggen enkele interessante stolpboerderijen met forse dakerkers, zoals De Eendracht (Oosterweg E 24; 1863), Oosterweg E 1 (circa 1880), Oosterweg E 12 (circa 1880), de laatste voorzien van een gevelsteen met de tekst ‘'t Huis de A 1632’. Neorenaissance-elementen vertonen de stolpboerderij Oosterweg 16 (circa 1890) en de door de Herv. Diaconie Edam gebouwde stolpboerderij Oosterweg E 18-20 (1898; met sierspant). Voorbeelden van langhuisboerderijen zijn Vredehof (Oosterweg E 34; circa 1870), met rondboogvensters in de topgevel, en Oosterweg E 36 met gebroken schilddak en achtergelegen hooihuis.

Het voorm. fort bij Edam (Zeevangszeedijk ong.) is een omgracht fort van de Stelling van Amsterdam, aangelegd aan de noordzijde van de Nieuwehaven ter verdediging van een acces (Zeevangszeedijk). Het aardwerk werd in 1885 opgeworpen, de bomvrije gebouwen kwamen in 1907-'14 tot stand volgens het standaardmodel B. Het fort bestaat uit een langgerekt bomvrij hoofdgebouw met daarvoor een pantserkazemat (frontkazemat). Bij het fort staat een houten genieloods.