Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Bussum

Dorp in het Gooi, voor het eerst vermeld in 1306. In eerste instantie stond dit brinkdorp onder bestuur van de stad Naarden. Begin 16de eeuw kreeg het een eigen kapel. Ten behoeve van de zandwinning werd in 1796-'97 vanuit Naarden een bestaande sloot verbreed tot de Bussumervaart en voorzien van een havenkom (nu Wilhelminaplantsoen). In 1817 werd Bussum een zelfstandige gemeente. De aanleg van de Oosterspoorweg Amsterdam-Amersfoort (1874) zorgde voor de ontwikkeling van Bussum tot villa- en forensendorp. Villapark ‘Het Spiegel’, met daarin het Nassaupark, werd in 1877 ontworpen door D. Wattez en in 1879 aangelegd door de Bouwmaatschapij Nieuw-Bussum. Vergroting van het gemeentegebied volgde in 1887 en 1902. Naast tuinbouwbedrijven en boomkwekerijen bood de chocoladefabriek ‘Bensdorp’ (1884) werkgelegenheid. Aan de noordzijde van Bussum, bij het station, werd in 1899 het Prins Hendrikpark aangelegd naar plannen van J.F. Everts voor de Gooische Bouwgronden Maatschappij en vanaf 1903 met villa's bebouwd.

Belangrijk was de vestiging van K.P.C. de Bazel in Bussum (1902). Zijn wegenplan uit 1904 werd in 1908 verwerkt in het gemeentelijke wegenplan. Op de afgezande gronden aan de oostzijde ontstonden het Vondelkwartier (1900-'14) en het Brediuskwartier (1919-'35). In 1922 herzag De Bazel het uitbreidingsplan en tussen 1913 en 1922 kwam naar zijn ontwerp een arbeiderswijk van de Algemene Arbeiders Bouwvereniging tot stand tussen de Huizerweg en de Voormeulenweg. Bij de Voormeulenweg lag tot de opheffing van de vesting Naarden (1926) een fort, dat vervolgens plaats maakte voor sportvelden. In die tijd en ook na de Tweede Wereldoorlog is vrijwel het gehele gemeentegebied volgebouwd met suburbane villa's.

De voorm. R.K. St.-Vituskerk (Brinklaan 115) is een driebeukige basilicale kerk met driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met balustrade en achtzijdige spits. Het ontwerp van P.J.H. Cuypers voor deze in 1883-'84 gebouwde neogotische kerk is geïnspireerd op de vroeg-14de-eeuwse Broederenkerk te Zutphen. Naar plannen van J.Th.J. Cuypers werd in 1896 de toren toegevoegd. Uit 1936 dateert de aangebouwde doopkapel (G. Vos). Na brandschade in 1988 heeft men de kerk in 2000 verbouwd tot appartementen. De voorm. pastorie (Brinklaan 117) is een fors dwars pand uit circa 1884.

De R.K. kerk O.L.-Vrouwe van Altijddurende Bijstand (Brinklaan 40a) is een centraalbouw met

Bussum, R.K. kerk O.L. Vrouwe van Altijddurende Bijstand, interieur koepel

koepel, opgetrokken in 1920-'21 naar een sober neoromaans ontwerp van J.Th.J. Cuypers (gerestaureerd 1999-2000). Tot de inventaris behoren polychrome beelden en kruiswegstaties. De schilderingen in het priesterkoor zijn van broeder Mes (1950).

Het voorplein van de kerk wordt geflankeerd door de voorm. pastorie (Brinklaan 42) en de voorm. R.K. lagere school (Brinklaan 36a), gebouwd in 1920-'21 in identieke zakelijk-expressionistische vormen.

Overige kerken. De zaalkerk van de Ned. Protestanten Bond (Nieuwe Hilversumseweg 22; 1915, J. van der Goot en C.J. Kruisweg) is voorzien van neoromaanse elementen en siermetselwerk. Aan de koorzijde staat een zadeldaktoren. Vroeg-20ste-eeuwse kruiskerken met hoge torens zijn de met neoromaanse en rationalistische details uitgevoerde (Herv.) Vredeskerk (Huizerweg 2; 1913, N. Doornberg), de met neoromaanse en expressionistische elementen uitgevoerde (Herv.) Spiegelkerk (Nieuwe Hilversumseweg 34; 1922-'24, Th. Rueter) en de zakelijk-expressionistische (Geref.) Wilhelminakerk (Wilhelminaplantsoen 14-16;

[p. 251]

1926, Tj. Kuipers). Een zakelijk-expressionistische zaalkerk met smalle toren is het gebouw van de Apost. Gemeente (Oud Bussummerweg 70; 1930, H.F. Sijmons). Een eenvoudige zaalkerk is het gebouw de ‘Hoeksteen’ van de Geref. kerk (Vrijgemaakt) (Veldweg 1; 1931, E. van Tuil).

Interessante naoorlogse kerken zijn die van het Apost. Genootschap (Pr. Beatrixplantsoen; 1952, H. Bunders) en de op vroeg-christelijke voorbeelden geïnspireerde driebeukige basilicale R.K. St.-Jozefkerk (Ceintuurbaan 43; 1952-'53, H. van Putten) met vrijstaande stalen klokkentoren. Uit 1956 dateren de Remonstr. kerk (Koningslaan 2b; G. Treep), met roosvenster in de voorgevel, en de in late expressionistische vormen uitgevoerde (Geref.) Verlosserkerk (H.A. Lorentzweg 59; Chr. Nielsen, J.H.Chr. Spruit en W. van der Kuilen).

Het voorm. meisjesinternaat ‘Mariënburg’ (Brinklaan 82), een drielaags neogotisch gebouw met hoektorens en zijvleugels, kwam in 1880 tot stand naar ontwerp van A. Tepe. Het internaat werd geleid door de Belgische ‘Soeurs de Notre Dame’. Latere uitbreidingen zijn een bewaar- en naaischool (1885), een lagere school (1902) en een Mulo-school (1911). Deze instelling is tot 1970 in gebruik gebleven en werd daarna verbouwd tot kloosterbejaardenoord.

De synagoge (Kromme Englaan 1a) is een wit gesausd pand met expressionistische details. Dit pand werd in 1918 als woonhuis met kerkzaal gebouwd voor de Herst. Apost. gemeente en in 1931 naar plannen van J.S. Baars verbouwd tot synagoge (vergroot 1956, gerestaureerd 1983). Boven de ingangspartij zijn de wetstafelen aangebracht.

De voorm. openbare leeszaal Naarden-Bussum (Gen. De la Reylaan 12, 12a), een kruisvormig pand met achtzijdige koepel, werd in 1913 gebouwd naar plannen van J. van der Goot en C.J. Kruisweg. Tegenwoordig zijn er een apotheek en een huisartsenpraktijk in gevestigd.

Het postkantoor (Poststraat 2), gebouwd in 1931-'33 naar ontwerp van J. Crouwel, is een L-vormig gebouw met eenlaagse lokettenhal en een hoger kantoorgedeelte.

Het raadhuis annex politiebureau (Brinklaan 35), een L-vormig functionalistisch gebouw met betonnen klokkentoren, is in 1958 opgetrokken naar plannen van C. Wegener Sleeswijk en S.J.S. Wichers.

Scholen. Het wit geschilderde tweelaagse gebouw van de voorm. openbare lagere school Veldweg 28 dateert uit circa 1890. Neogotische details vertoont de tot appartementen verbouwde voorm. R.K. lagere jongensschool (St.-Vitusstraat 4-30; 1907), die lange tijd ‘De Broederschool’ werd genoemd. De in neorenaissance-stijl uitgevoerde Vondelschool (Oud Bussummerweg 22) kwam in 1911 als Gooise Hogere Burger School tot stand. Ontworpen in zakelijk-expressionistische stijl is de Chr. lagere Paulusschool (Eendrachtpark 144; 1922, Tj. Kuipers). Andere scholen in die stijl zijn de openbare lagere Julianaschool (W. Kalfflaan 3; 1929, N. Doornberg), de kleine Montessorischool (Vosmaerlaan 16; circa 1930), de R.K. lagere school De Hoeksteen (H. Kamerlingh Onnesweg 74; circa 1935) en de voorm. lagere school Korte Godelindestraat 20 (circa 1935). In functionalistische stijl ontworpen is het St. Vitus College (Beerensteinerlaan 69, 1965).

Woonhuizen. Kort na de aanleg van het spoor werden nabij het station de eerste renteniersvilla's gebouwd. In het Nassaupark verrezen gepleisterde villa's als Nieuwe Englaan 26 (circa 1880), Gen. De la Reylaan 3-3a (circa 1880) en Eslaan 9 (circa 1885). Opvallend bij Eslaan 2 (ongepleisterd) en Eslaan 11 is het uitgebouwde torenachtig gedeelte met mezzanino. Langs de spoorlijn kwamen grote, veelal wit gepleisterde, neoclassicistische villa's tot stand; de jongere villa's hebben meer eclectische details. Goede voorbeelden zijn Lindelaan 10 (1875), de dubbele villa Zonnewende-De Beuk (Brinklaan 144-146; circa 1875) en de villa's Lindelaan 11 (circa 1888) en Huize Engh (Brinklaan 137; circa 1900). Chaletstijl-elementen vertoont de dubbele villa Nieuwe 's-Gravelandseweg 1-3 (circa 1885). De villa Lindelaan 18 (circa 1890) is ontworpen in neorenaissance-stijl.

Het ten westen van het spoor gelegen villapark ‘Het Spiegel’ telt veel grote villa's. Vroege voorbeelden in neoclassicistische stijl zijn Solo Deo Gloria (Koningslaan 6; 1878) en de met sierpleisterwerk uitgevoerde villa Koningslaan 2 (1879), die naar plannen van M.M. van Ingen-Trappen werd gebouwd voor baron Schimmelpenninck van der Oyen. Gepleisterde villa's met eclectische details zijn Lindelaan 57 (circa 1880), Meerweg 23 (circa 1890) en Nieuwe 's-Gravelandseweg 22 (circa 1895). De rijke neorenaissance-villa Nieuwe 's-Gravelandseweg 27 (circa 1900) is voorzien van gepleisterde banden en een dakruiter. Een iets grotere belvédère-toren heeft de gepleisterde villa Bella Vista (Willemslaan 7; circa 1890, uitgebreid 1909-'10). Vergelijkbaar in de toepassing van kleurig materiaalgebruik en jugendstil-details zijn Parklaan 39 (1901, W. Kromhout) en Nieuwe 's-Gravelandseweg 21 (1901). Andere voorbeelden van villa's met jugendstil-elementen zijn Quatre Bras (Kon. Emmalaan 15, 1905), Kon. Emmalaan 17-19 (circa 1905) en Brediusweg 10 (1912). Een combinatie van jugendstil en chaletstijl is zichtbaar bij de villa's Oud Holland (Nieuwe 's-Gravelandseweg 3; 1903), Vijverzicht (Nieuwe 's-Gravelandseweg 60; circa 1905) en Vreeburg (Parklaan 37; circa 1903, A. Jacot en W. Oldewelt). Robuuster van hoofdvorm is de villa Amalia (Meerweg 70; 1903, G.J. Vos), uitgevoerd met jugendstil-elementen en een toegangsbrug met gietijzeren beelden. Een later en strakker voorbeeld, maar eveneens met jugendstil-details (ankers), is Boslaan 19 (1913, J.C.D. Cammen).

Vroege werken uit het oeuvre van K.P.C. de Bazel zijn de villa's Op den Akker (Parklaan 35; 1902) en De Wingerd (Meerweg 12; 1903), en verder de ateliervilla Hoog Cate (Parklaan 31; 1904). Latere varianten op de chaletstijl tonen de villa Aan den Koedijk (Koedijklaan 2; 1908, L.H. Bours) en enkele villa's met pseudo-vakwerkgevels, zoals Birkelund (Middenlaan 4; 1895, verbouwd circa 1906, A.R. Wittop Koning). Andere voorbeelden zijn Brediusweg 6-8 (1910-'11, G.M. van der Heyden) en de door J. van der Goot en C.J. Kruisweg ontworpen villa's Eykenrode en

[p. 252]

Bussum, Woonhuizen Burg. 's-Jacoblaan 15-21

Sara's Cottage (Nieuwe Hilversumseweg 3 en 10; beide 1908), Schimmellaan 9 (circa 1910) en Nieuw Hilversumseweg 12 (circa 1910). Deze architecten ontwierpen ook in Nieuw Historiserende vormen, zoals bij Villa Lindenrode (Lindelaan 16, circa 1910) en Groot Hertoginnelaan 30 (1911). Andere voorbeelden in die stijl zijn het buitenhuis Oud-Cruysbergen (Franse Kampweg 4-6; circa 1910, vermoedelijk J. London), met portico op dorische zuilen, de villa Brediusweg 55 (1910, A.R. Wittop Koning) en de door De Bazel voor H.N. de Fremery ontworpen villa Meentwijck (Groot Hertoginnelaan 34a; 1912-'13). Karakteristiek bij de laatstgenoemde zijn de vooruitspringende zijpaviljoens en het rieten dak met dakruiter. Kleinere panden met siermetselwerkbanden zijn de door De Bazel ontworpen panden Busken Huetlaan 1a (1905) en Amersfoortsestraatweg 87 (1906), het laatste met meandermotief. Op het werk van De Bazel geïnspireerd is het ontwerp van H. Everts voor Stargardlaan 1 (1912). Voor de Algemene Arbeiders Bouwvereniging ontwierp De Bazel ruim honderd arbeiderswoningen in de wijk De Eng, zoals aan de Lutgardisstraat (1916), en van zijn hand zijn ook de woningen aan het Jacob Catsplein e.o. (1919-'21), gebouwd voor de Middenstands-Woningbouwvereeniging. H. Everts ontwierp de woningen aan de Koopweg (1917) van de woningbouwvereniging St. Joseph.

Expressionistische elementen vertonen de villa's Statenhof (Statenlaan 12; 1919, T. van Houweling), Koedijklaan 17 (1920, P.J. Hamers), Statenlaan 30-32 (1924, M. Speyer) en de met veelhoekige serres uitgevoerde villa Gen. De la Reylaan 16-18 (1926, J. Molensloot). Van de hand van N. Doornberg is het expressionistische woningcomplex Burg. 's-Jacoblaan 15-21, in combinatie met Potgieterlaan 6-7 (1924 en 1927). Vergelijkbaar in stijl hiermee zijn de huizen Amersfoortsestraatweg 91 (1930, M.A.C. Reynder de Knoop) en J. Toebacklaan 6-10 (1930, J. Wilke), Catalpa (Gooilandseweg 1; 1930, K. van den Berg) en W. Bilderdijklaan 26 (1938, K. van den Berg). De laatstgenoemde was na 1941 in gebruik als atelier voor beeldhouwer N.A. van der Kreek. Goede voorbeelden van zakelijkexpressionisme zijn het dubbele huis W. Bilderdijklaan 21-23 (1923, K. van den Berg en N. Wilms) en de woningen Mecklenburgerlaan 47-51 (K. van den Berg) en Eslaan 17 (1935, W. de Gooijer). J. Rebel maakte expressionistische ontwerpen voor onder meer Huizerweg 53-63 (1921) en het kleine huis Iepenlaan 45 (1945). De traditionalistische villa Nieuwe 's-Gravelandseweg 26 (1934) werd ontworpen door F.A. Eschauzier voor P. Scheffelaar-Klots. De oorspronkelijk uit 1880 daterende villa Linderood (Lindelaan 8-8a) onderging in 1928 een ingrijpende verbouwing in functionalistische stijl naar plannen van H.F. Sijmons.

Opgetrokken in hout wegens hun ligging binnen de Verboden Kringen zijn de huizen De Zanderij (Nieuwe 's-Gravelandseweg 78; 1906) en Nieuwe 's-Gravelandseweg 82 (1922), de laatste als bouwpakket van de firma W. Mackeson & F. Torno uit Hannover (D). Ten slotte is er nog de houten villa Dennehoeve (Nieuwe 's-Gravelandseweg 61, 1909, J.W.H. Leliman).

Kolonie Walden. Op een deel van het landgoed Cruysbergen stichtte de schrijver en psychotherapeut Frederik van Eeden de christelijk-anarchistische kolonie Walden (1898-1907), genoemd naar het boek van H. Thoreau: ‘Walden, a life in the Woods’. Kort na zijn vestiging in Bussum als huisarts (1887) verrees voor hem naar plannen van W.C. Bauer het huis De Lelie (Nieuwe 's-Gravelandseweg 86; 1888-'89, verbouwd 1919 en 1929). Voor een van zijn patiënten, mevr. E. van Hoogstraten-Van Hoytema, ontwierp Bauer de met hoger opgetrokken middendeel en loggia uitgevoerde villa De Maerle (Nieuwe 's-Gravelandseweg 77).

In de kolonie leefden circa veertig leden in ‘communistisch verband’. Zij werkten in de tuinderij, in de door K.P.C. de Bazel ontworpen coöperatieve bakkerij (1904) en in het chocoladebedrijf (1905). De oorspronkelijke hutten van de kolonie werden later vaak tot woningen uitgebouwd. De houten (schrijf) hut van Van Eeden (Franse Kampweg 8; 1898) werd in 1905 verplaatst naar het stenen huisje (1889) van de zangeres (Geer)truida Everts, waarmee Van Eeden in 1907 trouwde. Uit 1898 dateren ook de hut van Carla van Hoogstraten (in de tuin van Nieuwe 's-Gravelandseweg 96) en de hut van Adriaan van Oordt (Nieuwe 's-Gravelandseweg 81; 1898, verbouwd 1910 en circa 1960). Uit 1905 is de houten bakkerswoning (Nieuwe 's-Gravelandseweg 88).

Winkels. Gevels met jugendstil-elementen hebben de woon- en winkelpanden Nassaulaan 17 en 32-36. Bij de laatstgenoemde dragen de tegeltableaus de teksten ‘Melk houdt Jeugd’, ‘Gooiland’ en ‘Vreugde’. Interessante hoekpanden met torentjes en klok- of trapge-

[p. 253]

veltjes zijn Brinklaan 90-92 (1912), Nassaulaan 10 (circa 1910) en Havenstraat 9-13 (circa 1910), de laatste uitgevoerd in overwegend witte strengperssteen. Expressionistische elementen vertonen de winkelpanden Gen. De la Reylaan 20-28a en Brinklaan 96-98 (beide circa 1920).

Horeca. Het voorm. hotel-restaurant De Roozenboom (Brinklaan 86) werd rond 1890 gebouwd en in 1907 verbouwd in ‘Um 1800’-vormen. Uit 1902 dateert het voorm. café 't Hoekje (Stationsweg 2) met loggia en gevels in verblendsteen met jugendstil-decoraties. Op sectiel-tegeltableaus zijn lieflijke taferelen uitgebeeld en de tekst ‘Van Houten Cacao’. Het koffiehuis en hotel-restaurant Archibald Schimmelpenninck (Brinklaan 250) is een gepleisterd pand uit circa 1905 met jugendstil-elementen. Op een tegeltableau staat vermeld: ‘voorheen Café Parkzicht’.

De voorm. cacao- en chocoladefabriek ‘Bensdorp’ (Nieuwe Spiegelstraat 1) is een fabriekscomplex met hoge schoorsteen, gesticht rond 1880 als brikettenfabriek. Na de overname door de firma Bensdorp in 1884 volgden verschillende uitbreidingen. De later door de Franse firma Barry Callebaut overgenomen fabriek is in 2002 gesloten.

De watertoren (Struikheiweg 3) verrees in 1897 naar ontwerp van H.P.N.

Bussum, Station Naarden-Bussum

Halbertsma als een ronde bakstenen toren. De uitkragende bovenbouw met Intze I-reservoir heeft men in 1967 versoberd en voorzien van de huidige metalen ommanteling.

Het trafohuisje aan de Meerweg-Spiegelstraat dateert uit circa 1925 en vertoont expressionistische details.

Het station ‘Naarden-Bussum’ (Stationsweg 3) werd in 1925-'28 gebouwd ter vervanging van het station uit 1874. Het door H.G.J. Schelling in zakelijk-expressionistische stijl ontworpen gebouw heeft een kubusvormig entreegedeelte met een hoge hal en lagere zijvolumes met platte daken. Het huidige eilandperron met geklonken spanten dateert uit 1917.

Het voorm. havenkantoor (Brediusweg 1) werd rond 1935 gebouwd in zakelijk-expressionistische stijl en heeft een bordes en een hoge toren.

Verdedigingswerken. Ter bescherming van de hoge gronden aan de zuidzijde van de vesting Naarden werd in 1868-'70 voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie een fortengordel aangelegd onder de naam ‘Offensief voor Naarden’. Van de vijf werken bleef alleen het Hoofdwerk of Werk 4 (Dr. Abraham Kuyperlaan 3) bewaard, een polygonaal fort met twee bomvrije ruimten, een vrijstaande ‘gecreneleerde’ ommuring met schietgaten en een droge gracht. Op de hoeken bevinden zich uitbouwen voor flankerende dekking. In 1926 heeft men het fort en de bijbehorende Verboden Kringen opgeheven.

Straatmeubilair. Ter ere van het zilveren ambtsjubileum van burgemeester P. van Suchtelen van de Haere is in 1908 een smeedijzeren lantaarnpaal geplaatst aan de naar hem genoemde laan. De beschilderde hardstenen fontein in jugendstil-vormen in het Wilhelminaplantsoen werd in 1898 opgericht op de oude Brink ter gelegenheid van de kroning van koningin Wilhelmina. In 1923 verhuisde de fontein naar de huidige standplaats, waar na verwijdering (1953) in 1988 de huidige replica is opgericht.

Begraafplaatsen. Voor de inwoners van Naarden kwam in 1830 buiten de Verboden Kringen op Bussums grondgebied de Naardense Alg. begraafplaats (Amersfoortsestraatweg ong.) tot stand. Opvallend zijn onder meer de neogotische grafkapel van de familie Dudok van Heel (1865) en de graven van schrijver Frederik van Eeden († 1932) en warenhuisoprichter A. Dreesmann († 1934). Aan de noordwestkant is een gedeelte afgescheiden voor een Isr. begraafplaats met metaarhuisje. Voor de bewoners van Bussum stichtte men in 1822 de R.K. begraafplaats (Nieuwe Hilversumseweg ong). De huidige aula dateert uit 1923. In 1885 werd aangrenzend de Nieuwe Alg.

Bussum, Havenkantoor

[p. 254]

Bussum, Naardense Alg. begraafplaats, grafkapel familie Dudok van Heel

begraafplaats (Nieuwe Hilversumseweg ong.) aangelegd naar plannen van J.F. Everts. Hier bevindt zich onder meer het graf van de schrijver A.W. van Oordt († 1910). Aan de overzijde van de straat ligt de Isr. begraafplaats.