Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Aerdenhout
(gemeente Bloemendaal)

Dorp, ontstaan in het binnenduingebied van de Kennemerduinen. Tot de aanleg van de tramverbinding Haarlem-Zandvoort (1899) bestond het vrijwel geheel uit 17de- en 18de-eeuwse buitenplaatsen. Als eerste villawijk werd het Aerdenhoutpark (1899) ingericht, gevolgd door de villaparken Koeduin (1908) en Oosterduin (1912). Ten westen van Aerdenhout kwamen de villawijken Klein Bentveld (1907), Groot Bentveld en Naaldenveld (beide 1928) tot ontwikkeling en aan de oostzijde van het dorp de middenstandswijken Rijnegom en Boekenrode (beide 1924). In 1928 kreeg het een station aan de spoorlijn Haarlem-Leiden. Na de Tweede Wereldoorlog heeft Aerdenhout zich verder ontwikkeld als forensendorp.

Kerken. Een houten geveltopbetimmering heeft de kerkzaal met woning van het Vrijz. Samenwerkingverband (O. Mendliklaan 5; 1924, A.P. Smits). De moderne (Herv.) Adventskerk (Leeuwerikenlaan 7; 1958, K.L. Sijmons) is uitgevoerd met betonskelet en betonnen schaaldaken. De op de modulor van Le Corbusier gebaseerde gevel heeft een vulling van glas en gesausde baksteen. Terzijde staat een betonnen klokkentoren bij de hoofdingang en de ontvangsten vergaderruimte.

Scholen. In 1924 gebouwd naar ontwerp van A.P. Smits is de openbare

[p. 80]

Aerdenhout, Antoniusschool

lagere school Bentveldsduinweg 22, een L-vormig expressionistisch schoolgebouw met ronde traptoren (uitgebreid 1985, H. Hertzberger). Een vlindervormige plattegrond heeft de openbare lagere Vondelschool (J. van Stolberglaan 25; 1931, H.W. van Kempen). De vierklassige Chr. lagere T.H. van Eeghenschool (Van Lennepweg 2; circa 1930) is uitgevoerd in zakelijk-expressionistische stijl. Ontworpen in kubistisch-expressionistische stijl en voorzien van stalen ramen is de R.K. lagere Antoniusschool (Teding van Berkhoutlaan 20; 1932-'33, M.J. van Engelen). Deze forse L-vormige school heeft een aangebouwd gymnastieklokaal en een opvallend tweelaags hoekvolume. Boven de hier overhoeks geplaatste hoofdingang bevinden zich een betonnen luifel en een hoekvensterpartij van het trappenhuis.

Boekenroode (Boekenroodeweg 9). Deze van oorsprong 17de-eeuwse buitenplaats werd kort na 1920 in gebruik genomen als klooster ‘Alverna’. Het tweelaagse huis in Lodewijk XVI-stijl dateert uit 1789 en heeft een ingangsomlijsting met ionische pilasters. In 1907 heeft men het huis vergroot in Nieuw Historiserende vormen en aan beide zijden versierd met natuurstenen ornamenten. Kort na 1920 verrees een langgerekte achtervleugel in neoclassicistische stijl.

De laat-18de-eeuwse parkaanleg in vroege landschapsstijl is mogelijk ontworpen door Johan Georg Michael en bevat een neoclassicistische vierkante houten theekoepel (circa 1790) met corinthische zuilen en pilasters. Uit 1908 dateert de portierswoning (Boekenroodeweg 43), ontworpen in historiserende vormen door J.B. Sluiter (vergroot 1928). Recent is op het terrein een modern zorgcomplex ingericht.

Villa's en landhuizen. Karakteristieke voorbeelden van rond 1900 gebouwde villa's zijn 't Haspel (Schulpweg 14; 1898, D.E.L. van den Arend en J.A.G. van der Steur) en de notarisvilla N. Beetslaan 8 (1899, D.E.L. van den Arend) - beide gepleisterd en voorzien van siervakwerk-details - en verder De Viersprong (Zandvoorterweg 62; circa 1905). Een opvallende uitgemetselde schoorsteen en gevelsteen hebben de villa's Krop (M. Bauerlaan 15; 1899, J. Stuyt) en De Distel (Oosterduinweg 254; 1902, J. Stuyt en J.Th.J. Cuypers). De wit gepleisterde villa Sonnevanck (Bentveltsduinweg 2; 1903, J. London) heeft een vlinderplattegrond met twee ronde traptorens aan weerszijden van de ingang. De villa Rockaertsduijn (Aerdenhoutsduinweg 13; 1902, W.C. Bauer) werd gebouwd als atelierwoning voor schilder G.H. Breitner. In de tuin staat een houten schildershuisje. Grotendeel in hout uitgevoerd is villa De Merel (M. Bauerlaan 5; 1901). Voorbeelden van gepleisterde villa's zijn Eikenrode (Aerdenhoutsduinweg 1; circa 1905, J.P. Slot) en De Schulp (Aerdenhoutsduinweg 23; 1905; J. London) - beide met trapgevel en hoektorentje - en verder Aerdenhoutsduinweg 24 (1906)

Aerdenhout, Buitenplaats Boekenroode (1983)

met jugendstil-details. Fors van omvang is het wit gesausde landhuis Westerduin (Koeduinweg 2; 1905, J. Wolbers) met twee erkers en een veelhoekige traptoren. Van het in 1907-'12 voor J.C. Bunge naar plannen van A. Lundberg gebouwde buitenhuis Kareol (gesloopt 1979) zijn de voorm. portierswoning en tuinmanswoning (Van Lennepweg 14 en 20; A. Lundberg) behouden. Ook resteert een gedeelte van de in die tijd aangelegde tuin in nieuw-architectonische tuinstijl (M. Läuger). Ontworpen in ‘Um 1800’-stijl is het blokvormige landhuis De Hazelaar (Aerdenhoutsduinweg 2-4; 1909, J. Stuyt en J.Th.J. Cuypers; verbouwd 1955, G.A.M. Looman). Vergelijkbaar is het huis Schulpweg 10 (1915, A. de Maaker). Op de Lodewijkstijlen geïnspireerd is het ontwerp in Nieuw Historiserende stijl van het landhuis De Nyenberg (Boekenroodeweg 6; 1912, A. de Maaker). Dit voor baron

Aerdenhout, Landhuis De Kroft

[p. 81]

A. van Dedem gebouwde huis heeft een driezijdig uitgebouwde tuinkamer. In de tuin staat een folly in de vorm van een ruïne. Vergelijkbaar geïnspireerd zijn de ontwerpen voor de landhuizen De Heerd (Bentveldsweg 146; 1920, A. de Maaker) met bijbehorend koetshuis, en De Relle (Boekenroodeweg 4; 1921 A.P. Smits). Ook de woning annex werkplaats Oscar Mendliklaan 1 (1916, J.B. Sluiter) is vergelijkbaar in stijl. De invloed van het werk van F. Lloyd Wright vertonen de herenhuizen J. van Stolberglaan 10 (1920, W.J. Pieterse en C.B. Posthumus Meyjes jr.) en Duinsathe (Koeduinweg 6; circa 1920). Beide zijn voorzien van een gedrukt schilddak met groot overstek en een uitgebouwd ingangsportaal. Geïnspireerd op het werk van vooral R.N. Shaw en E.L. Lutyens zijn de door A.P. Smits met rieten dak, siermetselwerk en glas-in-loodramen ontworpen landhuizen De Kroft (Burg. Den Texlaan 15; 1917-'18; bestemd voor eigen gebruik als woon- en werkruimte), Eikengaerde (Burg. Den Texlaan 17; 1917) en Burg. Den Texlaan 10 (1924), en de villa Kismet (J. van Stolberglaan 12; 1919).

In hout uitgevoerd zijn het voor J.W. Spalteholz met ronde stammetjes gebouwde landhuis mr. H. Enschedéweg 5 (1922, R. Riemerschmid), het door houtbouwfirma De Nemico uit Zeist gebouwde L-vormige landhuis 't Holthuus (Van Vollenhovenlaan 16a; 1921) en het deels houten landhuis De Stove (mr. H. Enschedéweg 8; 1919-'20, H.A.J. Baanders). In het laatste grote villagebied dat in exploitatie werd genomen, liggen op zeer ruime kavels het landhuis De Beukenhoeve (Leeuwerikenlaan 9; 1929-'30, F.A. Warners) - met een op de traditionele boerderijbouw geïnspireerde bouwstijl - en het landhuis Blauwduin (Zwaluwenweg 1; circa 1930) met pseudovakwerk, houten geveltopbetimmeringen en een rieten dak. In functionalistische stijl uitgevoerd is het woonhuis Looyen (Zwarteweg 5; 1948-'50, B. Bijvoet en G.H.M. Holt).

Het woningbouwcomplex Juliana van Stolberglaan 5-23 kwam in 1922 tot stand voor de woningbouwvereniging Bloemendaal naar een traditionalistisch ontwerp van J. Mulder en J.A. van Asdonk.

De voorm. herberg annex tolhuis ‘De Haringbuys’ (Zandvoorterweg 77), ook wel ‘Het Claverbladt’ genoemd, is een van oorsprong 17de-eeuws gebouw met tuitgevels en kruiskozijnen met luiken.

Boerderijen. De wit gepleisterde L-vormige boerderij Duin en Vaart (Boekenroodeweg 35) stamt uit circa 1700 en heeft een breed, deels onderkelderd, woonhuis met een haaks uitgebouwd stalgedeelte. Uit de 18de eeuw stamt de met riet gedekte langhuisboerderij Bosch en Landzicht (Boekenroodeweg 1-3) met hoge topgevel en een kelder met opkamer.

Het voorm. jachthuis op het Koekoeksduin (Vogelenzangseweg 3), gelegen ten zuiden van Aerdenhout, is een in oorsprong 17de-eeuws gebouwtje met hoog overwelfd souterrain, een overwelfde verdieping en een zadeldak tussen topgevels (gerestaureerd 1939).

Bentveld (gemeente Bloemendaal/Zandvoort). Deze wijk ten westen van Aerdenhout is tot stand gekomen op de vanaf 1907 opgedeelde buitenplaats Klein Bentveld en vanaf 1928 op de buitenplaats Groot Bentveld. De buitenplaats Groot Bentveld (Groot Bentveld 1) ontstond bij een laat-16de-eeuwse boerderij. Het tweebeukige en tweelaagse buitenhuis met overwelfde kelder en opkamer stamt uit circa 1625 en werd rond 1650 uitgebreid met een keuken (noordzijde). Het oostelijke gedeelte van het hoofdhuis kreeg rond 1740 een verdieping. Achter het huis staan twee eenlaagse vleugels aan weerszijden van een plaats. De in de kern uit circa 1700 daterende noordvleugel werd bij een verbouwing in 1740 met een tussenlid aan het hoofdgebouw verbonden. Toen verrees ook de zuidvleugel ter plaatse van de oude boerderij. Rond 1800 zijn aan beide vleugels aanbouwen toegevoegd. Het omringende park werd in 18de eeuw gewijzigd. Bij de Merellaan, de oorspronkelijke oprijlaan, staat een toegangshek met smeedijzeren hekwerk (1713). Op de opgesplitste buitenplaats Klein Bentveld (Bentveldsweg 142) liet C.J. van Tienhoven in 1923 het huidige landhuis met pronkrisaliet in Nieuw Historiserende stijl bouwen naar ontwerp van A. de Maaker. De uit circa 1740 daterende achtzijdige theekoepel op het terrein (bij Zwarteweg 4) komt van de voorm. buitenplaats ‘Bosch en Hoven’ te Heemstede (geplaatst 1927). Verder zijn er een koetshuis met paardenstalling (Zwarteweg 2; 1887), een toegangshek met daarnaast het voorm. jachthuis (Bentveldsweg 144; verbouwd en uitgebreid 1910) en ten slotte een portierswoning (Bentveldsweg 136; 1923, A. de Maaker). Van na de opdeling dateert ook het in landhuisstijl uitgevoerde landhuis (Zwarteweg 4; 1937, F. den Tex).

Tot de overige bebouwing van Bentveld behoort de wit gepleisterde voorm. duinboerderij Sparrenlaan 1-3, gebouwd begin 18de eeuw en rond 1800 voorzien van een aangebouwd zomer- of bakhuis. Interessante woonhuizen zijn het met mansardedak uitgevoerde houten huis ‘Lommerhoeve’ (Sparrenlaan 27; 1881) en de door J.A.G. van der Steur ontworpen landhuizen ‘Berkhoeve’ (Langelaan 11; circa 1900) en Pentislaan 1 (1905) met opvallende verdiepingserker. Verder zijn er nog het door K.P.C. de Bazel voor beeldhouwer F.B. Roorda ontworpen landhuis ‘Elsduin’ (Zuidlaan 5; 1908) en het in Nieuw Historiserende stijl door J. London ontworpen landhuis ‘Bosch en Land’, (Langelaan 1; circa 1905) met klokgevel en hoektorentje. In expressionistische stijl en met siermetselwerk uitgevoerd zijn de voor J. Visser jr. gebouwde atelierwoning ‘De Bremhaag’ (Zandvoortselaan 309; 1918, J.A. Visser) en het met riet gedekte landhuis ‘Marja’ (Langelaan 3; circa 1920). De R.K. St.-Antonius van Paduakerk (Sparrenlaan 9) werd in 1921-'22 gebouwd als noodkerk naar plannen van J.Th.J. en P. Cuypers. Deze deels in hout uitgevoerde eenvoudige zaalkerk in zakelijk-expressionistische stijl heeft inwendig houten gewelven met schilderingen van de kunstenaars Scheers, I. Gyernek en Jos. Lelyveld. Het beeldhouwwerk is van M. Andriessen en J. Verdonk.