Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Zoeterwoude-Dorp
(gemeente Zoeterwoude)

Ontginningsdorp, ontstaan in de middeleeuwen (14de eeuw) waar ontginningen vanaf de Oude Rijn, de Vliet en de Weipoortsche Vliet elkaar ontmoeten. De lineaire bebouwing ontwikkelde zich langs twee assen (Zuidbuurtseweg-Watertje en Noordbuurtseweg-Dorpsstraat-Westeindseweg) en bij de samenkomst ontstond rond 1850 een kleine dorpskom. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp in de westelijke en zuidelijke richting uitgebreid.

De Herv. kerk (Dorpsstraat 17), oorspronkelijk gewijd aan St. Lebuïnus en St. Johannes, is een driebeukige pseudo-basilicale kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor en een ingebouwde toren van drie geledingen met spits. De toren verrees in de tweede helft van de 15de eeuw en het koor kwam rond 1500 tot stand. Schip en dwarsschip zijn 16de-eeuws. De tijdens het beleg van Leiden in 1574 in brand gestoken kerk werd vervolgens in fases hersteld, waarbij rond 1650 het huidige aanzien ontstond. Het koor werd verhoogd (ovale vensters boven de spitsboogvensters) en de bovenste delen van schip en transept vernieuwd. Bij de ingrijpende restauratie in 1949-'57 heeft men de uit 1860 daterende beschieting van het tongewelf in de kerk vernieuwd en de in 1862 op de toren aangebrachte pleisterlaag verwijderd. Tot de kerkinventaris behoren enkele 17de- en 18de-eeuwse grafzerken,

Zoeterwoude-Dorp, Scheepswerf

een preekstoel (circa 1650) en een door de gebroeders Franssen gebouwd orgel (circa 1870).

Scholen. De voorm. lagere ‘R.C. school’ (Zuidbuurtseweg 58) is in 1868 gebouwd als een drieklassige gangschool met portaal en vrijstaande onderwijzerswoning. Rond 1900 is een vierde lokaal toegevoegd. De voorm. R.K. lagere jongensschool (Schenkelweg 4) is een vierklassige middengangschool uit 1924 met trapgevels aan de korte zijden.

Het voorm. patronaatsgebouw (Schenkelweg 6), mogelijk naar ontwerp van C.F.J. Paardekoper gebouwd in 1923, bestaat uit enkele eenlaags bouwdelen met zadeldaken en platte daken.

Woonhuizen. In de kern nog 18de-eeuws is het diepe eenlaagspand Dorpsstraat 21 met tuitgevel. Voorbeelden van vroeg-19de-eeuwse eenlaagspanden zijn het tweebeukige huis Noordbuurtseweg 35 en het dwarse huis Dorpsstraat 1, beide met omlijste ingang. Het gepleisterde, blokvormige eenlaags landhuis Oud Raadwijk (Laan van Oud Raadwijk 3) dateert uit circa 1840. Eclectische details vertoont de rond 1870 opgetrokken gepleisterde villa Veldzicht (Dorpsstraat 33) met haaks aangebouwd koetshuis. Voorbeel-

[p. 546]

den van dwarse eenlaagspanden zijn Zuidbuurtseweg 70-71 (1877) en Watertje 27 (circa 1905). In rode kalkzandsteen met witte kalkzandsteenbanden uitgevoerd is het woon- en winkelpand Watertje 33 (circa 1915). De in 1946-'47 opgetrokken blokken eenlaags woningen Schenkelweg 12-38 zijn in traditionalistische vormen ontworpen door A.H.J. Paardekoper.

De voorm. scheepswerf (Dorpsstraat 2) bestaat uit een 18de-eeuws langgerekt dwars eenlaagspand met omlijste ingang en op de hoeken een klokgevel. De bijbehorende langgerekte houten schuur dateert uit 1832.

Boerderijen. Een 17de-eeuwse kern hebben de krukhuisboerderij Laan van Oud Raadwijk 4 en de boerderij Hoeve Bijdorp (Dorpsstraat 46). Beide hebben een uitgebouwde opkamer met kelder. Aan de Westeindseweg staan enkele oude boerderijen, zoals de in de kern 17de-eeuwse hallenhuisboerderij Christina's hoeve (Westeindseweg 6), met kelder en opkamer, de langhuisboerderij Westeindseweg 7 (circa 1900), gedecoreerd met neorenaissancediamantkoppen, en de met dwars geplaatst woongedeelte uitgevoerde boerderij Westeindseweg 16 uit 1913. De rond 1890 gebouwde forse boerderij Noordbuurtseweg 22 is voorzien van een dwars geplaatst woonhuis met hoger opgetrokken middenrisaliet en boogfries.

Verder liggen er veel waardevolle boerderijen in het gehucht Weipoort ten oosten van Zoeterwoude-Dorp. De hallenhuisboerderij Oude Brouckhoeve (Weipoortseweg 55) stamt in de kern uit de eerste helft van de 17de eeuw en ook de krukhuisboerderijen Weipoortseweg 54 en Weipoortseweg 97, hebben een 17de-eeuwse kern. Op het erf van nummer 97 staat ook een karnhuis. Andere voorbeelden van mogelijk in de kern 17de-eeuwse hofsteden zijn de hallenhuisboerderijen Weidehof (Weipoortseweg 32) en Weipoortseweg 96, de krukhuisboerderij Weipoortseweg 67, met zomerhuis (Weipoortseweg 68; circa 1900), boerderij Veldzigt (Weipoortseweg 69), met 18de-eeuws karnhuis, zomerhuis en vierroedige hooiberg, en de krukhuisboerderij Weipoortseweg 76 met zomerhuis. Voorbeelden

Zoeterwoude-Rijndijk bij Zoeterwoude-Dorp, R.K. kerk O.L. Vrouwe Onbevlekt Ontvangen

van 19de-eeuwse langhuisboerderijen zijn Weipoortseweg 83 (1868) en Weipoortseweg 62 (1889), de laatste met chaletstijl-sierspant. Rond 1900 gebouwd is de langhuisboerderij Altijd Zorg (Weipoortseweg 72) en de boerderij Ouders Hoeve (Weipoortseweg 65) is uit 1934.

Zuidbuurt. Dit lineaire dorp aan de Zuidbuurtsche Wetering ten zuiden van Zoeterwoude-dorp kwam rond 1850 tot ontwikkeling nabij de katholieke kerk. In de kern mogelijk 18de-eeuws is de boerderij Zuidbuurtseweg 44, een langhuisboerderij met veelhoekig karnhuis. Aardige woonhuizen zijn de arbeiderswoning Zuidbuurtseweg 12 (circa 1850), de reeks arbeiderswoningen Zuidbuurtseweg 28-31 (1868) en het huis Zuidbuurtseweg 32 (1875) met tuitgevel en omlijste ingang. Het thans gepleisterde voorm. Liefdesgesticht met bewaar-, leer-, en naaischool voor meisjes (Zuidbuurtseweg 19) dateert uit 1880 en is voorzien van een houten klokkenstoel. De R.K. kerk St.-Jan's Onthoofding (bij Zuidbuurtseweg 14) is een recht gesloten kerk met vijf dwarskappen en een terzijde geplaatste toren van drie geledingen met naaldspits en bolbekroning. Ter plaatse van een kerk uit 1844 bouwde men in 1903-'04 een nieuwe kerk naar ontwerp van J.Th.J. Cuypers en J. Stuyt. Nadat in 1964 koor en schip door brand waren

[p. 547]

verwoest, verrees tegen de bewaard gebleven toren in 1965-'66 de huidige kerk naar plannen van P. Sips. De pastorie (Zuidbuurtseweg 14), met neorenaissance-details, is rond 1903 gebouwd.

Zoeterwoude-Rijndijk. Dit ontginningsdorp ten noordoosten van Zoeterwoude-Dorp ontstond in de 9de eeuw langs de Oude Rijn. Aan de zuidzijde werd in 1878 de spoorlijn Leiden-Woerden aangelegd en na de Tweede Wereldoorlog zijn tussen spoor en rivier een woonwijk en een industrieterrein verwezenlijkt. De R.K. kerk O.L. Vrouwe Onbevlekt Ontvangen (Hoge Rijndijk 18) is een driebeukige kruisbasiliek met vijfzijdig gesloten koor, een achthoekige vieringkoepel en een dubbeltorenfront met torens van vier geledingen met tentdak. Deze kerk met neoromaanse vormen verrees in 1894-'95 naar ontwerp van J.H. Tonnaer en verving een voorganger uit 1855. Binnen worden schip en transept gedekt door houten tongewelven. De zijbeuken en het koor zijn in steen overwelfd. De pastorie ‘Meerburg’ (Hoge Rijndijk 16) dateert uit circa 1920. De Heinekenbrouwerij (Burg. Smeetsweg 1), een fors modern complex bestaande uit twee kruisende meerlaags kantoor- en laboratoriumgebouwen en productiegebouwen, is in 1970-'74 gebouwd naar ontwerp van bureau Van den Broek en Bakema onder leiding van projectarchitect J.E. Rijnsdorp.

In de omgeving bevinden zich enkele poldermolens. Aan de zuidzijde van het dorp staat de uit 1626 daterende wipmolen van de Grote Polder (Molenpad 11) bestaande uit een met riet gedekte ondertoren en een met hout bekleed bovenhuis. Deze molen bemaalde vroeger de Grote Polder. De Groote Westeindsche Polder werd bemaald door de molen Zelden van Passe (nabij de A4 aan de Meerburgerwetering), een met riet gedekte achtkante grondzeiler uit 1642. Nabij de spoorlijn Leiden-Woerden staan de Barremolen uit 1661 en de kleine Meerburgermolen uit 1684. Deze met riet gedekte achtkantige grondzeilers bemaalden respectievelijk de polder Groenendijk en de Room- of Meerburgerpolder.