Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Schoonhoven

Stad, ontstaan aan de Lek bij een dam in de veenstroom de Zevender en voor het eerst vermeld in 1247. Kort na 1200 groef men buitendijks een rivierhaven. Ter plaatse van het huidige Doelenplein verrees rond 1250 een kasteel. De nederzetting kreeg vermoedelijk kort vóór 1280 stadsrechten, waarna Jan van Avesnes toestemming gaf om vestingwerken aan te leggen (14de eeuw). De Oude Singel is hiervan het westelijke restant.

Begin 14de eeuw verlegde men de dam in noordelijke richting ten behoeve van een grotere buitenhaven (sluis in 1349). Verder kreeg de binnenhaven (Oude Haven) via de Botersloot verbinding met de Vlist. De hierop volgende bloeiperiode (grafelijke tol 1401) werd getemperd door stadsbranden (1375 en 1518) en belegeringen (1425). Na de stadsbrand van 1518 heeft men het kasteel gesloopt; de geplande herbouw aan de Lek werd in 1526 stilgelegd. Op een zandbank aan de Lekzijde kwam vanaf het midden van de 16de eeuw een klein havenkwartier tot stand (Scheepsmakershaven).

Schoonhoven viel in 1572 in handen van de Geuzen, werd in 1575 door de Spanjaarden heroverd, maar werd in 1577 definitief Staats. Als onderdeel van de Oude Hollandse Waterlinie kreeg de stad in 1582-1601 aan de oostzijde vestingwerken. De modernisering tot een

[p. 478]

vesting met acht bastions kon pas kort na het rampjaar 1672 worden voltooid. Behalve als marktstad ontwikkelde Schoonhoven zich - vooral vanaf de 17de eeuw - tot een stad van koperslagers en zilversmeden. De stedelijke economie werd ook bevorderd door de stichting van een loodwitfabriek (1778). In 1895 kwam er een vakschool voor goud- en zilversmeden (na 1920 Rijksvak- en Kunstnijverheidsschool voor Goud- en Zilversmeden en Horlogemakers). Schoonhoven verloor in 1816 zijn functie als vestingstad maar bleef garnizoensstad (artillerieopleiding tot 1922). In 1827-'29 volgde de egalisering van de wallen en legde men op de vroegere bastions aan de oostzijde begraafplaatsen en een wandelpark aan. Na 1900 werd de westelijke vestinggracht gedempt (Groene Singel, Spoorsingel) en verrezen daar woningen, zilverwerkplaatsen

Schoonhoven, Binnenstad vanuit het noorden

en een tramstation (1913). Het restant van de Zevender werd in 1930 gedempt (Lange Weistraat) en een gedeelte van de Voorhaven in 1941. Pas na de Tweede Wereldoorlog kreeg Schoonhoven aan de noordwestzijde een uitbreiding buiten de vesting. De stadskern is een beschermd gezicht.

De (Herv.) St.-Bartholomeuskerk (Haven 84) [1] is een driebeukige hallenkerk met driezijdig gesloten koor en zijkoren, en een forse ingebouwde toren van drie geledingen met opbouw en tentdak. Deze in 1354 voor het eerst genoemde kerk kreeg de vorm van een kruiskerk na herstel van brandschade in 1375 en nadat het patronaatsrecht in 1395 aan de Duitse Orde was gekomen. Van die opzet resteren de oostelijke delen van het transept en mogelijk nog delen van de - oorspronkelijk vijfzijdige - koorsluiting. Begin 15de eeuw werd het koor vergroot met zijkoren en voorzien van scheibogen op zuilen van Gobertangesteen. Rond 1500 heeft men deze zijkoren verlengd. Begin 16de eeuw volgde de verhoging en verbreding van het schip, om aan te sluiten op het transept, en in 1658 werd het middenschip ten koste van de zijbeuken verbreed. Het koor kreeg in 1650 een classicistisch zandstenen poortje. De oude consistorie (1566) aan de zuidzijde van het koor heeft men in 1777 vernieuwd. De forse laat-gotische toren heeft een onderbouw uit het tweede kwart van de 15de eeuw. De eerste geleding met een plint van Gobertangesteen en een verdere opbouw van baksteen met speklagen van Ledesteen was vanwege verzakkingen in eerste instantie slechts voor de helft uitgevoerd. In 1648-'50 heeft men de tweede geleding grotendeels te lood herbouwd en een classicistische derde geleding toegevoegd met ionische pilasters en hoekkolommen. Daaraan heeft ‘fabryk’ Cornelis Maartensz de Graaf gewerkt. Ook het zandstenen dorische

[p. 479]

Schoonhoven

1	(Herv.) St.-Bartholomeuskerk (zie p. 478)
2	H. Kruiskapel (p. 480)
3	Synagoge (p. 480)
4	R.K. St.-Bartholomeuskerk (p. 480)
5	Franciscanessenklooster (p. 480)
6	kerk Remonstr. Geref. gemeente (p. 480)
7	Oud-Kath. St.-Bartholomeuskerk (p. 481)
8	Geref. weeshuis (p. 481)
9	Oudemannen- en vrouwenhuis (p. 481)
10	parochiehuis St. Jozef (p. 481)
11	Bartholomeustoren (p. 481)
12	Veerpoort (p. 481)
13	Stadhuis (p. 481)
14	Stadskorenpakhuis (p. 482)
15	Waag (p. 482)
16	St.-Jorisdoelen (p. 482)
17	Havenkazerne (p. 483)
18	Kantinegebouw (p. 483)
19	Exercitieloods (p. 483)
20	Postkantoor (p. 483)
21	J. Kortlandschool (p. 483)
22	Willem de Zwijgerschool (p. 483)
23	Heerenlogement (p. 484)
24	De Stadsherberg (p. 484)
25	Keersluis (p. 484)
26	klokkenfabriek L.F. Kan (p. 485)
27	zilverfabriek H. Hooykaas (p. 485)
28	plateelfabriek (p. 485)
29	Watertoren (p. 485)
30	Tramstation (p. 485)
31	Isr. begraafplaats (p. 485)
32	Alg. begraafplaats (p. 485)

westpoortje dateert uit die tijd. Bij herstel na stormschade in 1747 kreeg de torenspits haar huidige vorm. In de toren hangen klokken van Georgius (1416) en Thomas Both (1586).

Een ernstige verzakking van de toren leidde tot de ingrijpende restauratie in 1928-'35, onder leiding van W. Kromhout, waarbij in de eerste travee van het schip een hoge schoorconstructie werd aangebracht. Hierbij verdwenen vier van de 17de-eeuwse toscaanse kolommen en verrezen classicistisch gecamoufleerde, maar in gewapend beton uitgevoerde, betonnen steunberen. Met behulp van betonnen scheibogen over deze kolommen kreeg de toren een soort luchtboogverbindingen met de vieringpijlers. Deze operatie maakte tevens de herbouw van de dwarsbeuk in bredere vorm noodzakelijk. Het beeldhouwwerk met evangelisten in de gevel van het noordtransept is vervaardigd door Th. van Reijn (circa 1935). In de plinten van de vernieuwde noord- en zuidgevel van de zijbeuken zorgen vensters voor de lichttoetreding onder de inwendig geplaatste galerijen. In het koor moesten de ontwrichte kolommen worden hersteld. De zijkoren werden afgescheiden van het transept met muurwerk tot op halve kerkhoogte. In 1980-'82 heeft men de toren opnieuw gerestaureerd.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven en door vlakke zolderingen (zijbeuken en zijkoren). Onderdeel van de scheiding tussen koor en preekkerk is het bijzondere oxaal met rijk snijwerk in vroege renaissance-stijl (circa 1550-'55) en met vroeg-corinthische kapitelen en tussen twee bogen hangende ionische kariatiden. Op het fries en in de toogpanelen van de borstwering van de zangerstribune zijn scènes uit het Oude Testament en het leven van Christus afgebeeld. Aansluitend op het oxaal heeft men in 1646 herenbanken getimmerd. De zijbeuken bevatten galerijen met art déco-details (circa 1935, beeldhouwwerk Th. Vos). Tot de kerkinventaris behoren verder een maniëristisch schippersbord (1613), een rijk uitgevoerd schuttersbord (1613), een tiengebodenbord (1614), een avondmaalsbord (circa 1614), een doophek (1625) en twee preekstoelen in Lodewijk XVI-stijl (beide 1777, Jan van der Linden). Verder

[p. 480]

Schoonhoven, (Herv.) St.-Bartholomeuskerk, plattegrond

zijn er grafzerken voor schipper Klaas Blom († 1613) en Olivier van Noort († 1627) - de eerste Nederlander die om de wereld zeilde - en een rouwbord voor schout-bij-nacht Gerard Jan Vos († 1789).

Van de voorm. Heilige Kruiskapel (Koestraat 101) [2], gebouwd in 1518 en verbouwd tot woonhuis in 1637-'38, resteren de zijmuren en het houtskelet met de kap en spitsboogspanten met ribben van het tongewelf (gedeeltelijk gereconstrueerd).

De voorm. synagoge (Haven 13) [3], tegenwoordig winkel- en expositieruimte, werd gevestigd in het in 1823 aangekochte 17de-eeuwse huis ‘Brandenburg’. Van de verbouwing tot sjoel in 1838 resteert de vrouwengalerij. In 1868 heeft het pand een nieuwe neoclassicistische gevel gekregen. De mikwe bevindt zich in een achterliggend gebouwtje uit 1875 (bij Lange Weistraat 4).

De R.K. St.-Bartholomeuskerk (Wal 63) [4] is een pseudo-basilicale kerk met een vijfzijdig gesloten koor en een terzijde geplaatste toren van drie geledingen met wimbergen en naaldspits. Deze kerk verrees in 1871-'73 op het voorm. Keizersbolwerk naar een ontwerp met neoromaanse en neogotische vormen van E.J. Margry. De kerk bevat een door Johannes Mitterreither gebouwd orgel (1780).

Op het bastion ligt een begraafplaats, aangelegd in 1872 als processietuin. Hier bevinden zich een kruisbeeld en een Lourdesgrot. Tegenover de kerk staat een H. Hartbeeld (circa 1925). Het voorm. franciscanessenklooster (Wal 40) [5] is een bescheiden pand met dwarsvleugel en rationalistische details, gebouwd in 1906 onder leiding van H. Peltenburg.

De zaalkerk van de Remonstr. Geref. gemeente (Kruispoortstraat 6) [6] dateert uit 1881 en heeft een

Schoonhoven, (Herv.) St.-Bartholomeuskerk (1984)

[p. 481]

Schoonhoven, R.K. St.-Bartholomeuskerk (1993)

met lisenen en klimmend boogfries uitgevoerde tuitgevel.

De Oud Kath. St.-Bartholomeuskerk (Wal 30) [7] is een zaalkerk met driezijdig gesloten koor en een voorgevel met robuust kruis, geflankeerd door een zeszijdige traptoren met spits. Kerk en pastorie kwamen in 1905 tot stand naar een vereenvoudigd ontwerp in rationalistische stijl van J.G. Copper, ter vervanging van een kleine schuilkerk uit 1784 (Wal 14). Het interieur bevat een barok-tabernakel (circa 1690) en enkele 18de-eeuwse heiligenbeelden.

Het Geref. weeshuis (Koestraat 80) [8] werd in 1581 gesticht en in 1607 ondergebracht in een huis aan de Koestraat, dat in 1863 werd vervangen door het huidige blokvormige pand met gepleisterde eclectische gevel naar ontwerp van C. Verhey. Na de sluiting in 1940 is het gebouw in 1980 opgedeeld in woningen.

Het voorm. oudemannen- en vrouwenhuis (Koestraat 109) [9] is een statig drielaags woonhuis met een pronkrisaliet in Lodewijk XV-stijl (circa 1760). Het heeft van 1898 tot 1968 gediend als oudeliedenhuis. De twee gevelstenen (1646) zijn afkomstig van een verdwenen buurpand.

Het voorm. parochiehuis ‘St. Jozef’ (Koestraat 102-106) [10], een breed drielaags pand, werd gebouwd in 1911 naar ontwerp van P. Snel als verenigingsgebouw voor katholieke militairen. Van

Schoonhoven, Veerpoort

1939 tot 1965 was het een R.K. militair tehuis.

Verdedigingswerken. Van de vroeg-14de-eeuwse stadsverdediging resteert het tracé van de gracht langs de Oude Singel en de Beijlinggracht. Resten van een groot rondeel, de voorm. Bartholomeustoren [11], zijn opgegraven en gereconstrueerd bij de Tol aan de ingang van de Voorhaven en de Scheepmakershaven (vroeger ‘Gat van de Haven’ genoemd). Delen van de oude stadsmuur zijn te traceren bij Kloosterwal 1.

Van de in 1582-1601 volgens het Oudhollandse stelsel naar ontwerp van Adriaan Anthonisz van Alkmaar aangelegde wallen en drie bastions aan de oostzijde van de stad zijn enkele resten behouden. De beer met monnik (bij Wal 9), oorspronkelijk uit 1590, is vermoedelijk vernieuwd in de tweede helft van de 18de eeuw. De in 1601 in rijke maniëristische stijl uitgevoerde Veerpoort (Wal 10) [12] bestaat uit een onderbouw met graatgewelven en daarop een wachthuis met ingesnoerd schilddak. De hardstenen rustica-gevel aan de rivierzijde vertoont dorische details en wortelmotieven en heeft een fries met datum- en tekstcartouches en een rolwerk-bekroning met schildhoudende leeuw. De gevel aan de stadszijde is beneden voorzien van gecanneleerde dorische pilasters en bij het wachthuis van gecanneleerde ionische pilasters. De poort, die bij hoog water met houten deuren (1991) kan

Schoonhoven, Stadhuis (1995)

worden afgesloten, is gerepareerd in 1822 en gerestaureerd in 1918-'20 en 1984.

De vesting werd in 1673-'77 voltooid met vijf bolwerken aan de noord- en westzijde buiten de bestaande stadsgracht. Na de opheffing van de vesting (1816) begon vanaf 1827 de egalisatie van de wallen en het gedeeltelijk dempen van de grachten. Toch is stervormige aanleg nog goed herkenbaar. In het noordoosten, aan weerszijden van het water (Grote Gracht), ontwierp L.A. Springer in 1918 een park (Nieuwe Singel-Lopikersingel).

Het stadhuis (Haven 37-41) [13] is een met Lede- en Gobertangesteen bekleed gebouw met een deels overwelfde onderbouw, een bel-etage en een schilddak met zeszijdige opengewerkte carillontoren. Het stadhuis werd gebouwd in 1452-'54 en kreeg in de eerste helft van de 16de eeuw aan de achterzijde een wachthuis met traptoren. De dakruiter werd in 1535 geplaatst ten behoeve van een carillon. De huidige dakruiter is een kopie uit 1963 (wijzerplaten 1619) en bevat een klokkenspel van 50 klokken, waarvan 37 gegoten door A. van den Ghein (1775). De voorgevel kreeg in 1604 een laat-gotische stenen

[p. 482]

Schoonhoven, Stadskorenpakhuis

balustrade met driepasnissen en pijlers met wapenhoudende leeuwen. Een spitsboogpoort in de zijgevel vormt de toegang tot de onderbouw met netgewelven op kolommen en halfzuilen. Bij een ingrijpende interieurverbouwing in 1694-'97, vermoedelijk onder leiding van Leendert van der Willigh, heeft men de als Vierschaar dienende hal op de beletage ingericht als Burgemeesterskamer en Secretariskamer. De verdieping van het wachthuis werd verbouwd tot Vroedschapskamer (nu raadzaal) en Schepenkamer (nu commissiekamer); de eerste heeft een schouw met een portret van koning-stadhouder Willem III (1695), de tweede een schouw met Justitiavoorstelling (vermoedelijk door Bartholomeus Meyburg). Het gebouw onderging verder een (exterieur)verbouwing in 1775-'77 en een ingrijpende restauratie in 1927-'29. Die restauratie onder leiding van G. de Hoog is het beste voorbeeld van de toenmalige opvatting om niet te reconstrueren maar te vernieuwen in moderne vormen; dit is zichtbaar bij de vensters, ingang en stoep. De glas-inloodramen zijn ontworpen door H. van

Schoonhoven, Postkantoor (1995)

der Stok (1929) en het beeldhouwwerk is van J.C. Altorf.

Het voorm. stadskorenpakhuis (Koestraat 72) [14] is een opvallend pand met trapgevel en natuurstenen vensteromlijstingen, gebouwd in 1566 en voorzien van een vroeg-renaissancistische gevelsteen met stadswapen tussen ionische kariatiden. De begane grond deed dienst als stadsschool. In 1748 verkocht de stad het pakhuis. Bij de bouw van de nieuwe Spaar- en Hulpbank in 1906 heeft men de gevel gespaard en onder leiding van A. Mulder gereconstrueerd.

De waag (Dam 9) [15] kwam in 1616-'17 in de huidige vorm tot stand, ter vervanging van een voorganger. Het gebouw staat op een havenoverkluizing en wordt aan de voorzijde afgesloten door een houten wand met maniëristisch snijwerk. De forse overkraging van de kap rust op korbelen. In 1758 heeft men de muren verhoogd, de kap vergroot en aan de voorzijde ter ondersteuning twee ionische hardstenen hoekkolommen toegevoegd. De van de Doelen afkomstige zonnewijzer werd in 1771 met vernieuwd ijzerwerk op het dak geplaatst. Het in 1936 en in 1984 gerestaureerde gebouw bevat een weegschaal uit 1662.

De voorm. St.-Jorisdoelen (Doelenplein 13-24) [16] is een drielaags gebouw in Lodewijk XVI-stijl, gebouwd in 1779-'83 onder supervisie van stadsfabriek Willem Littel ter vervanging van een voorganger uit 1618. Dit pand met geblokte hoeklisenen en middenrisaliet

[p. 483]

heeft op de verdieping een vensteromlijsting met wapenschilden, vervaardigd door J. Berkman. Het fronton is voorzien van een afbeelding van St. Joris. Van 1828 tot 1908 diende het gebouw als (kost)school, daarna tot 1985 als kantongerecht en vervolgens is het verbouwd tot woningen.

Militaire gebouwen. De voorm. Havenkazerne (Oude Haven 7) [17] is een U-vormig drielaags gebouw, waarvan de binnenplaats wordt afgesloten met een hek. De zuidvleugel werd in 1627 gebouwd als arsenaal op het terrein van het voormalige St.-Elisabethklooster. Dit bouwdeel, waarin op de begane grond en de verdieping het houtskelet met korbelen bewaard is gebleven, diende vanaf 1828 als school en henneppakhuis. De oost- en de noordvleugel kwamen tot stand in 1862 bij een ingrijpende verbouwing en uitbreiding in neoclassicistische stijl onder leiding van A. Oudijk ten behoeve van de vestiging van de Artillerie-Instructie Compagnie (tot 1922). Sinds 1978 huisvest de zuidvleugel het Goud-, Zilver- en Klokkenmuseum (Kazerneplein 4). De andere vleugels zijn verbouwd tot appartementen bij de restauratie en gedeeltelijke reconstructie van het complex in 1984. Het voorm. kantinegebouw (Doelenplein 12) [18], een breed pand uit 1876, is uitgevoerd in sobere neoclassicistische stijl. Na 1922 heeft het geruime tijd als school gediend. De voorm. exercitieloods (Wal 61) [19], nu buurtcentrum ‘Het Bastion’, is een breed eenlaagspand uit 1886, dat na 1922 is gebruikt als kanonnenbergplaats.

Het postkantoor met directeurswoning (Lopikerstraat 11) [20] is een hoekpand uit 1899, ontworpen in neorenaissance-stijl door D.E.C. Knuttel. Het gecementeerde tableau met Rijkswapen boven de vroegere ingang werd geschilderd door J.H. de Vries.

Scholen. De J. Kortlandschool (J. Kortlandstraat 2) [21] is een kleuterschool uit 1931 in expressionistische stijl. Uit 1933 dateert het in zakelijk-expressionistische stijl en met een zware hoektoren uitgevoerde tweelaags gebouw van de voorm. Chr. lagere Willem de Zwijgerschool (W. de Zwijgerstraat 13; uitgebreid 1975) [22]. Beide zijn naar plannen van D. Visser.

Woonhuizen. De bebouwing van Schoonhoven wordt gekenmerkt door overwegend smalle, diepe huizen met gemeenschappelijke bouwmuren. Achter de doorgaans later vernieuwde gevels gaan vaak oudere kappen, balklagen of houtskeletten schuil. Van vóór de stadsbrand van 1518 dateert het rond 1485 (d) gebouwde pand Koestraat 6, waarvan het voor- en achterhuis door een dikke brandmuur worden gescheiden. Op de verdieping bevindt zich een rij kaarsnissen. Ook het in 1449 al vermelde diepe huis Het Gouden Hoofd (Tol 9) heeft een dikke brandmuur (15de-eeuws?) tussen voor- en achterhuis. De vroeg-17de-eeuwse voorgevel heeft men in de 18de eeuw gewijzigd in een klokgevel (pui circa 1925). Baljuw Hugo Bomvliet liet het achterhuis herbouwen in 1648. Zijn wapen staat in het fronton van het geblokte classicistische zandstenen poortje (bij Scheepmakershaven 12). Het van oorsprong 15de-eeuwse pand Haven 82 werd midden 16de eeuw aanmerkelijk vernieuwd en kreeg in 1608 een extra verdieping en een nieuwe voorgevel (cartouche). Deze gevel werd rond 1890 afgetopt en voorzien van een winkelpui. Van kort na de stadsbrand dateert het drielaagse diepe huis Haven 30 met houtskelet (verdiepingen), spiltrap en kapconstructie uit de bouwtijd. De gevel is rond 1840 vernieuwd. Het grote dwarse huis Voorhaven 10 bevat een smalle kelder met kruisgewelven, een spiltrap en een kapconstructie uit 1560 (d). Na de sloop van de Vrouwenpoort - waar het pand tegenaan stond - kreeg het huis aan die zijde een opvallend eclectische kopse gevel (1862).

Het rijzige pand Voorhaven 6 werd rond 1630 gebouwd door ‘boomsluiter’ en havenmeester Jan Pietersz. Dit dijkhuis stond oorspronkelijk tegen de stadsmuur en heeft aan die zijde een trapgevel (circa 1630). De voorgevel is een laat-18de-eeuwse klokgevel. Het van oorsprong midden-17de-eeuwse forse dwarse huis Oude Haven 17-19 werd in de 19de eeuw gesplitst en gepleisterd. Het dwarse huis De Vergulde Swaen (Lopikerstraat 37) ontstond in 1642 (gevelsteen) door verbouwing en samentrekking van twee panden. Bij de ingrijpende restauratie in 1962-'65, onder leiding van H. Korswagen, zijn de beide trapgevels geheel herbouwd. Sindsdien heet het huis de ‘Vestaalse Maagd’. De vroeg-maniëristische gevelsteen van het diepe huis Lopikerstraat 13 geeft het jaartal ‘1571’, maar de trapgevel lijkt eerder uit circa 1640 te stammen (restauratie 1938). Diverse eenvoudige diepe huizen met een 17de-eeuws kern hebben een tuitgevel. Voorbeelden zijn de eenlaagspanden Koestraat 144 en Lopikerstraat 49 (eerste kwart 17de eeuw) en het tweelaagse huis Haven 3 (17de eeuw). In de 19de eeuw zijn Haven 16 (achterzijde gevelsteen 1610) en Tol 8 (circa 1640; opvallende sierankers) gepleisterd. Het blijkens de cartouche in de achtergevel uit 1634 daterende diepe huis Haven 22 heeft aan de voorzijde een jongere lijstgevel en Oude Haven 13 bezit achter nog twee 17de-eeuwse puntgevels met sierankers. Een 17de-eeuwse kern hebben ook Oude Haven 10, Oude Haven 22 (jaartalankers ‘1627’) en Koestraat 126 (gevelsteen 1654). Bij het pand Lopikerstraat 46 is nog een vroeg-17de-eeuwse puibalk zichtbaar.

In de 18de eeuw werden diverse smalle panden voorzien van klokgevels. Het rijkste voorbeeld is die van Koestraat 68, waarvan de gebogen bekroning het jaartal ‘1776’ draagt (gerestaureerd 1937). Andere voorbeelden zijn Haven 26 en 73, Koestraat 99, Lopikerstraat 10 en 12. In de 19de eeuw gepleisterd zijn de afgeknotte klokgevels van Oude Haven 12, Koestraat 120 en Lopikerstraat 15. Het pand Haven 6 kreeg rond 1740 een nieuwe voorgevel met halfhoge zolderverdieping en een kroonlijst met consoles in Lodewijk XIV-vormen. In de plaats van twee smallere panden verrees het brede pand Koestraat 130, voorzien van een lijstgevel met kroonlijstconsoles in Lodewijk XIV-vormen (vensters circa 1840). Later gepleisterd is het rond 1760 verbouwde huis Haven 57 met halfhoge zolderverdieping en een kroonlijst met Lodewijk XV-consoles. Het rijzige pand Haven 19 is ontworpen met een middenrisaliet, lambrekijns in Lodewijk XV-stijl onder de begane-grondvensters en een houten trigliefenlijst in Lodewijk XVI-stijl (circa 1790). Onopvallend is het in de plint gedateerde pand Korte

[p. 484]

Schoonhoven, Woonhuis Haven 61

Dijk 12 (1751; vensters circa 1840). Gevels uit circa 1840 met getoogde vensterroeden zijn te vinden bij het brede huis Voorhaven 5 en het met empireornamenten versierde smalle pand Haven 52. Uit die tijd zijn ook de eenvoudige gevels van Oude Haven 20 en Haven 12 (met trigliefenlijst). Uitgevoerd met hoekpilasters en een middenrisaliet is het sobere gepleisterde herenhuis Haven 17 (circa 1850). Het gepleisterde dwarse huis Dam 5 kreeg zijn huidige aanzicht met omlijste ingang rond 1860 (inwendig neo-Lodewijk XIV-plafonds). Andere neoclassicistische herenhuizen uit die tijd met een vergelijkbare omlijste ingang zijn Koestraat 114 en Korte Dijk 7 en 9. Afwijkend door de keperboogvormige deur- en vensteropeningen is het eenlaagspand Veerstraat 5 (circa 1870). Kenmerkend voor de architectuur rond 1865 zijn de vensters met afgeronde hoeken, zoals te zien bij het herenhuis Tol 6 en de huizen Oude Haven 14, Haven 46 en Haven 64 (met vensteromlijsting). Eclectische vensteromlijstingen met kuifstukken zijn toegepast bij de herenhuizen Haven 7 en Korte Dijk 5 (beide circa 1870). Het in 1875 gebouwde herenhuis Tol 5 (1875) heeft onderkelders, een stoep en opvallende kroonlijstconsoles. Het vergelijkbare huis Haven 71 werd in 1892 gebouwd als dokterswoning. Een ingangstravee met middenbalkon bezit het herenhuis Oude Haven 11 (circa 1880; vensters gewijzigd circa 1915). Van kort na 1877 dateren de sobere neoclassicistische burgermanswoningen Lopikerstraat 63-75.

Ontworpen in neorenaissance-stijl zijn het herenhuis Haven 61 (1891), het dubbele huis Beijlinggracht 32-34 (circa 1895) - met siermetselwerk en dakerker - en de burgermanswoningen Beijlinggracht 26-30 en 36-42 (circa 1900), alsmede de edelsmederij met bovenhuis Oude Haven 21 (1904) dat een trapgevel met driepasnis heeft. In chaletstijl uitgevoerd zijn het woonhuis met koetshuis Koestraat 146-148 (circa 1900) en het met mansardedak gedekte huis Spoorsingel 11 (circa 1910). Simpele jugendstil-details vertonen Opweg 6 (circa 1910) en de directeurswoning Nisi Dominus (Oude Singel 174; circa 1915) met opvallende bovenlichten bij de begane-grondvensters. Van de arbeiderswoningen die vanaf 1900 aan de westzijde binnen singels werden gebouwd, vertonen Oude Singel 128-142 (circa 1910) en Oude Singel 160-172 (circa 1915) chaletstijl-invloeden. In kalkzandsteen en met rode banden gebouwd zijn de arbeiderswoningen Lekdijk-West 15-21 (circa 1910). Voorbeelden van villa's in expressionistische stijl zijn Lopikerweg 50 (1923) en Spoorstraat 58 (circa 1930); in kubistischexpressionistische stijl ontworpen zijn Koestraat 123 (1925) en Spoorsingel 2 (1930), dat in het trappenhuis door V. Huszar ontworpen glasraam heeft.

Horeca. Het voorm. Heerenlogement (Koestraat 134) [23] is een breed pand met een classicistische voorgevel uit 1650, voorzien van gebogen en driehoekige vensterfrontons en een natuurstenen ingangspartij. De voluten (Lodewijk XIV-stijl) van het bovenlicht bij de ingang dateren van een verbouwing rond 1740. De vensters zijn rond 1840 vervangen. Het café-woonhuis De Stadsherberg (Opweg 2d) [24] dateert uit circa 1850. Rond 1930 heeft men een in zakelijk-expressionistische stijl uitgevoerde zaal aangebouwd.

Winkels. Vanaf het midden van de 19de eeuw werden bestaande panden in de binnenstad voorzien van een winkelpui. Een rijk voorbeeld met eclectische details heeft Haven 50 (circa 1870). Interessant, en mogelijk van dezelfde ontwerper, zijn de eclectische winkelpuien met composiete kapitelen bij Tol 12, Kerkstraat 5 en het hoekpand Lopikerstraat 7 (alle circa 1880). Voorzien van bescheidener pilasters is de winkelpui van Kerkstraat 3 (circa 1880). Andere winkelpuien met eclectische details, alle uit circa 1890, zijn te vinden bij Lopikerstraat 16-18 (1884), de apotheek Haven 67, Koestraat 94 (gevelsteen 1617) en Lopikerstraat 23. Curieus zijn de winkelpanden Tol 10 (circa 1890), met gebogen gevel voorzien van kuifstuk en gepleisterde randen, en Dam 3 (rond 1900), met schoudergevel. Neorenaissance-details vertoont het hoekpand Haven 2 (circa 1895). Kerkstraat 1 (circa 1910) is voorzien van rationalistische details. De mooiste winkel in Schoonhoven is Lopikerstraat 30 (1901), met jugendstil-details en opstaande dakstukken. Jugendstil-details heeft ook de in kalkzandsteen uitgevoerde winkel Lopikerstraat 51 (1910) naar ontwerp van N. Peltenburg. Het pand Haven 31 (circa 1880) kreeg rond 1910 een jugendstil-winkelpui. Opvallend geschilderd is de winkelpui van Haven 66 (gevel 1822, pui circa 1925).

Bruggen en sluizen. De Schoonhovense haven mondt uit in de Voorhaven, waar ook de Scheepmakershaven op uitkomt. Het bredere zuidwestelijke havengedeelte wordt afgesloten door een gemetselde keersluis [25] uit 1860 (oorspronkelijk 1762) met vloeddeuren en schotbalksponningen. De ebdeuren zijn in 1957 aangebracht. Over de sluis ligt een dubbele houten ophaalbrug voor voetgangers (1990). De haven wordt op drie plaatsen overbrugd. Twee daarvan zijn pleinvormige damoverkluizingen, te weten de Dam (1349) bij de waag - met een boogrand van Gobertangesteen - en de Stenen brug

[p. 485]

bij het stadhuis - waar een stervormig plaveiselmozaïek mogelijk de plaats van oude gerechtsplaats markeert. De derde brug is de Vischbrug (gerestaureerd 2000). Tussen de Oude Haven en de Oude Gracht ligt nog een stenen brug (bij Trompertswal 1), die in de sluitstenen is gedateerd op ‘1777’.

Zilvernijverheid. Een aantal panden met kenmerkende grote ramen kan in verband worden gebracht met de zilverindustrie, zoals het voorm. Sint Andrieshuis (Oude Haven 28; circa 1875), het huis Scheepmakershaven 28-32 (circa 1880) - met een voorm. werkplaats op de verdieping - en het hoge en diepe huis van het voorm. bedrijf Gebr. Seton (Korte Weistraat 12; circa 1910). Met de groei van de klokken- en zilverindustrie volgde een schaalvergroting. De klokkenfabriek L.F. Kan (Oude Haven 38) [26] vond onderdak in een voormalige school uit circa 1900. De voorm. zilverfabriek H. Hooykaas (Het Klooster 1) [27] kwam in 1928 tot stand naar een ontwerp met expressionistische details van W. van der Laan; de aanbouw in functionalistische stijl (Korte Dijk) is uit circa 1955. Van der Laan leverde ook de ontwerpen (1928) voor twee kleinere vroegere zilverfabrieken, te weten Spoorstraat 6 (firma C.F. Wever) en Spoorstraat 8-12 (Gebr. Huisman).

Overige bedrijfsgebouwen. Uit 1865 dateert de stadsboerderij (Wal 26) met in- en uitgezwenkte voorgevel. Aardige voorbeelden van pakhuizen zijn het drielaagspand Lopikerstraat 20 (circa 1840), het tweebeukige pakhuis Koestraat 121a (circa 1890) en het kaaspakhuis Wal 3-5 (circa 1900). De voorm. plateelfabriek (Wal 14) [28] kwam in 1929 tot stand met sobere expressionistische details voor de ‘N.V. Plateelbakkerij Schoonhoven’.

De voorm. watertoren (Bij de Watertoren 25) [29] verrees in 1900-'01 naar een ontwerp met chaletstijl-vormen van F.A. de Jongh als een achtzijdige toren met uitkragende zestienzijdige bovenbouw en ingesnoerde spits. De bovenbouw bevat een ijzeren vlakbodemreservoir. In de kruisvormige onderbouw bevinden zich machinekamers en de machinistenwoning. De in 1994

Schoonhoven, Watertoren

gerestaureerde toren dient nu als atelier en expositieruimte van zilversmeden. Het voorm. tramstation (Stationsplein 1) [30] werd in 1913 gebouwd voor de tramlijn naar Gouda (opgeheven 1942) in opdracht van Staatsspoorwegen en naar ontwerp van L.A.M. Ankersmit. De achterliggende locomotievenloods,

Willige Langerak bij Schoonhoven, Herv. kerk

nu busremise, is een vijfbeukig gebouw met sheddaken.

Straatmeubilair. De in 1898 geplante Wilhelminaboom (Trompertswal) wordt beschermd door ijzeren hekwerk met portretreliëfs. Aan de Lange Weistraat staat een kubusvormig trafohuisje uit circa 1930. D. Visser ontwierp in zakelijk-expressionistische vormen het urinoir met bloembak (Buiten de Veerpoort) uit 1932.

Begraafplaatsen. De in 1767 gestichte en in 1867 uitgebreide Isr. begraafplaats (Nes ong.) [31] werd ook gebruikt voor joden uit Lekkerkerk en omgeving. De Alg. begraafplaats (Wal 3-7) [32], aangelegd in 1829 op één van de oostelijke bastions, heeft een neoclassicistische hardstenen toegangspoort. Deze wordt geflankeerd door wit gepleisterde neoclassicistische paviljoens (gedeeltelijk vernieuwd 1857). Tegen het noordelijke paviljoen is de beheerderswoning (circa 1940) aangebouwd.

Willige Langerak. Dit dorp ten oosten van Schoonhoven ontstond in de middeleeuwen op een donk. Via de Tiendweg is het verbonden met de boerderijen in de gelijknamige polder. De gemeente is in 1943 opgesplitst tussen Schoonhoven en Lopik (U). De Herv. kerk (De Montignylaan 18) is een gepleisterde zaalkerk voorzien van een toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Het onderste deel van de

[p. 486]

toren stamt vermoedelijk uit de late 13de eeuw. Een verbouwing en ophoging volgde in 1627 (gevelsteen). De kerk zelf heeft men in 1650 (sluitsteen) vernieuwd en in 1836 ingrijpend verbouwd. Tot de inventaris behoren een preekstoel en doophek (beide 1650), drie midden-17de-eeuwse herenbanken en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1875). Het voorm. ambachtshuis of ‘Jachthuis’ (De Montignylaan 28) is een middenganghuis met in de kern een 18de-eeuws aangebouwd diep gedeelte met zadeldak. Een gedeelte van het pand was van 1923 tot 1942 als raadzaal in gebruik. Daarvóór diende een vertrek in de boerderij ‘Roosenburg’ (Tiendweg 1; circa 1890) als zodanig. Aan de rivierzijde van de Lekdijk Oost staat een peilschaalhuisje uit 1896.