Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Rijswijk

Dorp met een stedelijk karakter, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een strandwal. Vanaf de 13de eeuw verrezen hierop vier middeleeuwse kastelen: Te Blotinghe of Hodenpijl (gesloopt 1780), Den Burch, Te Werve en Steenvoorde (gesloopt 1887). Aansluitend op de Romeinse ‘Fossa Corbulonis’, die langs de zuidrand van de strandwal liep, groef men midden 12de eeuw de Delf naar Delft. Deze Delftse Vliet werd in 1891-'94 verbreed (nu onderdeel Rijn-Schiekanaal). De in 1344-'45 door de strandwal gegraven Haagse Trekvliet vormt de grens met Voorburg. Vanaf de 16de eeuw ontwikkelde Rijswijk zich tot een langgerekte nederzetting met veel buitenplaatsen. In de 17de eeuw waren er ruim veertig. Rond 1610 groef men de Rijswijkse Vaart naar de Delftse Vliet (1954 gedempt, nu deels Rembrandtkade). Het Julianalaantje is ontstaan als kerkpad tussen de buitenplaatsen.

Door de groei van Den Haag verloor Rijswijk in 1844 en in 1901 aan de noordzijde grondgebied. Ten behoeve van gegoede Haagse burgers ontwikkelden particulieren bouwplannen op voormalige buitenplaatsen: Leeuwendaal (1902), Nieuw Rijswijk (1902) en Mon Plaisir (1904). Een door J. Mutters ontworpen uitbreidingsplan werd in 1906 vastgesteld. Slechts het noordelijke deel hiervan (Cromvliet, 1926-'28) werd uitgevoerd. In 1935 werd het ‘Randplan’ van H. van der Kloot Meijburg vastgesteld, waarvan het Kleiwegkwartier in 1936 gereed kwam. Aansluitend werd als werkgelegenheidsproject in 1935-'40 de Rijswijkse haven aangelegd. Na de Tweede Wereldoorlog heeft men op basis van het ‘Structuurplan Groot 's-Gravenhage’ (1949) van W.M. Dudok gebouwd in de Plaspoelpolder. De resterende buitenplaatsenzone heeft men vrijgehouden. Aan de zuidoostzijde is in 1952-'57 de wijk Te Werve gebouwd en aan die zijde heeft Rijswijk in 1965 een station op de lijn Den Haag-Delft gekregen (sinds 1996 met spoortunnel). Hier is een tweede kern met winkelcentrum en forse uitbreidingswijken verwezenlijkt.

De Herv. kerk (Herenstraat 62b), oorspronkelijk gewijd aan St. Bonifatius,

[p. 416]

is een forse driebeukige pseudo-basilicale kerk met vijfzijdig gesloten koor en een ingebouwde toren van vier geledingen met naaldspits. De zijmuren van het schip bevatten tufstenen restanten van een laat-12de-eeuwse romaanse kerk, waarvan inwendig ook rondboognissen zichtbaar zijn. De toren verrees rond 1300. Eind 15de eeuw kwam het huidige gotische koor tot stand. Rond 1470 werd een grote kapel (Te Werve-kapel) aan de noordzijde toegevoegd. Bij de bouw van het gotische schip tussen circa 1470 en 1525 raakte de toren ingebouwd en heeft men deze verhoogd. De zuilen van het schip werden nieuw opgetrokken met tufsteen van de afgebroken romaanse kerk. De nieuwe westgevel kreeg drie tuitgevels met hoog opgaande spitsboogvensters (hallentype). Aan de noordzijde van het koor voegde men nog een sacramentshuis toe (circa 1514) en aan de zuidzijde een sacristie (circa 1524). De twee door Mammes en Claude Fremy gegoten klokken in de toren dateren evenals de huidige torenspits uit 1681. De classicistische zuidingang met fronton en ionische pilasters dateert uit 1700. De kerk is in 1920-'27 gerestaureerd onder leiding van H. van der Kloot Meijburg en J.C. Speelman (zuilen ontpleisterd).

Bij de inwendige restauratie van 1982-'83 zijn de zuilen opnieuw gepleisterd. De kerk bevat een door Seger Hermansz Kistemaecker gemaakte preekstoel (1620), een koorhek van Wijnant Heemskerck (1668) en een door Pieter Pietersz van der Steen met rijk snijwerk van Steven de Swart vervaardigde herenbank (1692). Tot de inventaris behoren ook tochtportalen (1699-1700), een door Joachim Reichner gebouwd orgel (1784-'86) en verder enkele tekstborden (1597, 1614, 1631), gedenkborden (1619, 1628, 1786), een wapenbord (1785) en een doopbekken op zuil (1792).

Op het kerkhof liggen onder meer een grafzerk voor burgemeester J.H. Caan van Neck († 1872) en een sokkel (1860) binnen een hek voor de dichter H. Tollens († 1856); het bijbehorende beeld werd rond 1960 verwijderd. Bij de kerk staat een hardstenen dorpspomp uit 1831, bekroond door een lantaarn.

De R.K. St.-Bonifatiuskerk (Van Vredenburchweg 69) is een driebeukige basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor, dakruiter en een rijzige toren van vier geledingen met ingesnoerde naaldspits. Deze neogotische kerk verrees in 1896-'97 naar ontwerp van N. Molenaar ter vervanging van een uit 1784 daterende voorganger. De middenbeuk is voorzien van roosvensters. Het in 1966 wit geschilderde interieur heeft in het schip kruisribgewelven en daaronder een triforiumzone en scheibogen die alternerend rusten op zuilen en bundelpijlers. Het echtpaar Von Fisenne-Van der Kun schonk het neogotisch hoofdaltaar (1897); de bovenbouw is vervaardigd door W. Mengelberg (1907). Tot de inventaris behoren ook een door G. Vaessen gemaakt doopvont (1787), een door Kam & Van der Meulen gebouwd orgel (1839), een Maria-Altaar (1901), een Jozef-altaar (1904) en verder kruiswegstaties van Th. Molkenboer (1906-'16).

Op het in 1829 gestichte kerkhof bevinden zich onder meer het familiegraf Von Fisenne-Van der Kun met kapel (1881) en het grafteken met cementrustieken kruis voor L. van der Klugt († 1887). De neogotische pastorie (Van Vredenburchweg 67) uit 1896 is ontworpen door Molenaar.

Overige kerken. Nu in gebruik bij de Volle Evangelische Gemeente is de voorm. Geref. kerk (Laan Hofrust 21), een in 1894 gebouwde en in 1923 verbouwde zaalkerk. De moderne R.K. St.-Benedictuskerk (Huis Te Landelaan 414), met vierkante plattegrond en

Rijswijk, Raadhuis

vrijstaande klokkentoren, is in 1957-'59 opgetrokken in de stijl van de Bossche School, naar plannen van J. de Jong en met N. van der Laan als supervisor. De kerk bevat een betonnen ciboriumaltaar. Uit 1961 dateert de bescheiden (Chr. Geref.) Moriakerk (Laan Te Blotinghe 2a), ontworpen door P.W.J. Hoeks, en uit 1962 de met vrijstaande toren uitgevoerde (Herv.) Johanneskerk (Dr. H. Colijnlaan 1) naar plannen van M.F. Duintjer.

Scholen. De R.K. lagere Mariaschool (Van Vredenburchweg 75) is een rijzige meisjesschool uit 1915, verbouwd en verhoogd in 1934. De openbare lagere Nicolaas Beetsschool (Beetslaan 97) kwam rond 1924 gereed in functionalistische vormen en met gymnastieklokaal. In traditionalistische vormen werd rond 1930 het tweelaags gebouw van de openbare lagere Koningin Wilhelminaschool (Broekslootkade 95-97) opgetrokken.

De voorm. sociëteit ‘Amicitia’ (Oranjelaan 39) is een gepleisterd tweelaags pand in sobere functionalistische vormen uit 1921.

Het raadhuis (Generaal Spoorlaan 2) is een robuust gebouw in wederopbouwstijl, met verzorgde detaillering en een ranke vrijstaande klokkentoren. Het is gebouwd in 1967 naar ontwerp van J.C. van Buijtenen.

Te Werve (Van Vredenburchweg 101-105) is een gepleisterd tweelaags L-vormig buitenhuis. In 1262 wordt een kasteel ter plaatse voor het eerst vermeld. Van de toen gebouwde donjon resteert vermoedelijk nog enig muurwerk in de

[p. 417]

Rijswijk, Buitenplaats Overvoorde

kelders. Jan Ruychrok liet rond 1488 de donjon door een groter kasteel vervangen. In de 17de eeuw volgde een verbouwing tot een L-vormig buitenhuis met rijzige traptoren in de binnenhoek. In 1824 kwam het geheel in bezit van jhr. M.B.H.W. Gevers van Kethel en Spaland, die het huis ingrijpend liet verbouwen door de lange vleugel in te korten, een vleugel naast de traptoren te bouwen en de traptoren te verlagen. In opdracht van A. Labouchère Te Werve werd in 1910 een nieuwe ingang gebouwd. Het huis is rond 1953 gerestaureerd.

Opvallend in de tuin is de uit 1590 daterende duiventoren, een rijzig gebouwtje met vier maniëristische in- en uitgezwenkte geveltoppen. De 18de-eeuwse geometrische parkaanleg werd begin 19de eeuw veranderd in landschappelijke stijl. Toen zijn ook de grachten gedempt. Na 1892 heeft men het park vergroot en rond 1910 werd aan de zuidzijde de vijver De Put gegraven ten behoeve van zandwinning.

Den Burch (Julialaantje 24-26) is een langgerekt tweelaags buitenhuis met middenrisaliet. Rond 1300 verrees op deze plek een kasteel in de vorm van een omgrachte donjon. Later werd een woonvleugel toegevoegd. In de 17de eeuw sloopte men de donjon en de rest werd in de 18de eeuw verbouwd. Na de aankoop in 1788 door Petrus Mattheus van der Kun kreeg het huis een U-vormige plattegrond en het park zijn huidige landschappelijk aanleg (circa 1800). Begin 19de eeuw kwam de buitenplaats in bezit van de familie Von Fisenne. Er volgden verbouwingen in 1824 en in 1874, waarvan de eclectische vensteromlijstingen dateren. In 1894 liet P.M.G. von Fisenne een zuilengalerij aanbouwen en een nieuw ingangshek plaatsen. In 1951 hebben de paters Salesianen het huis gekocht.

Overvoorde (Van Vredenburchweg 174) is een fors tweelaags buitenhuis met omlijste ingang. Al in de 14de eeuw wordt een huis ‘Overvoort’ vermeld, maar pas in 1623 liet Ewout van der Dussen het nog bestaande huis bouwen als kern van een buitenplaats. In opdracht van zijn kleinzoon Ewout werden veel veranderingen uitgevoerd, waaronder een nieuw ingangshek in Lodewijk XIV-stijl (1720). Diens zoon Jacob liet in 1733 een nieuwe voorgevel optrekken. De ingangsomlijsting met dorische pilasters stamt nog wel uit 1623. Door vererving kwam Overvoorde in 1777 aan Jacob van Vredenburch, die de buitenplaats uitbreidde met de aangrenzende buitenplaatsen Oudshoorn en Steenvoorde. Ook maakte hij een begin met de landschappelijke parkaanleg. Zijn zoon Johan gaf het huis in 1833-'34 het huidige aanzien door toevoeging van de verdieping. In 1931 werd Overvoorde met De Voorde en Steenvoorde gekocht door de gemeente Den Haag.

Cromvliet (Beetslaan 251) is een imposant tweelaags buitenhuis met drie korte, naar achteren uitstekende, vleugels. Een op deze plaats staande boerderij werd kort na 1623 in opdracht van Pieter van Leyden vervangen door een classicistisch landhuis. In 1759 kwam het huis in bezit van Hendrik Caen, die het liet verfraaien met onder meer een pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl aan de voorzijde. Verder ontstond er een landschappelijke parkaanleg met slangenmuur, tuinkoepel en een toegangshek. Het huis werd in 1924 door de gemeente Den Haag aangekocht, waarna men het park gebruikte voor woningbouw, op een klein deel rond het huis na.

Ter Nieuwburg (bij Van Vredenburchweg 79). In 1630-'34 liet prins Frederik Hendrik hier een imposant paleis bouwen, dat in 1697 het decor vormde van de onderhandelingen en de Vrede van Rijswijk ter beëindiging van de Negenjarige Oorlog. Het paleis kwam in 1732 door vererving in Pruisische handen en in keerde 1747 terug in het bezit van prins Willem IV. Van het inmiddels vervallen complex sloopte men in 1785 de vleugels en enkel jaren later het hoofdgebouw. Bij het paleis lag een imposante formele parkaanleg met aan de noordzijde twee sterrenbossen en aan de zuidzijde geometrische siertuinen. Dit zuidelijk deel werd in 1876 verkocht en later verkaveld. Het noordelijke deel heeft men in 1833 landschappelijk omgevormd en na 1945 opnieuw ingeplant. De centrale as, die oorspronkelijk als zichtas doorliep tot aan de Nieuwe Kerk in Delft, komt nu uit bij een zandstenen obelisk op hardstenen postament. Prins Willem V liet deze obelisk in 1792 naar plannen van Philip Willem Schonck oprichten ter herinnering aan de Vrede van Rijswijk. Daarbij werd gebruik gemaakt van stenen van het afgebroken paleis. De twee vijvers bij de in 1986 geconsolideerde obelisk zijn restanten van oorspronkelijke visbassins.

Hofrust (Laan Hofrust 2-4) is een wit gepleisterd buitenhuis met diverse aanbouwen. Gerrit Graswinckel liet in 1656 een hier gelegen boerderij afbreken om een buitenhuis te bouwen. In 1715 was er sprake van een herenhuis met koetshuis en een uitgebreide parkaanleg met twee

[p. 418]

Rijswijk, Ter Nieuwburg, obelisk

visvijvers. Na de aankoop in 1844 liet generaal J.J. baron van Geen een vleugel aanbouwen en kreeg het huis zijn huidige aanzien. Van 1922 tot 1967 diende het als gemeentehuis. Het park is een restant van een vroeg-19de-eeuwse landschappelijke aanleg, waarin nog een laat-18de-eeuwse tuinkoepel staat. De rest van het park heeft men gebruikt voor woningbouw.

Welgelegen (Julianalaantje 2) is een wit gepleisterd tweelaags buitenhuis met attiekopbouw bekroond door een kuifstuk. Een in 1711 vermelde boerderij op deze plaats werd in 1790 in opdracht van Petrus Mattheus van der Kun vervangen door het huidige landhuis met late Lodewijk XV-details. Tussen 1869 en 1877 was het in bezit van D. Boer, die er een folly-tuin aanlegde, waarvan enkele grotachtige elementen bewaard zijn gebleven. Met een houten beklamping tegen een zijgevel en de achtergevel van het huis werd rusticawerk gesuggereerd. Tot de buitenplaats behoren een in oorsprong 18de-eeuwse dienstwoning annex wagenschuur en een uit Engeland afkomstige gietijzeren oranjerie (circa 1860). Rond 1890 is Villa Elise (Julianalaantje 4a) als tuinmanswoning en gastenverblijf gebouwd.

De Voorde (Van Vredenburchweg 985) is een statig, maar sober, tweelaags buitenhuis met omlijste ingang. Het werd in 1800 voor de verhuur gebouwd in opdracht van Jacob van Vredenburch op een deel van het landgoed Overvoorde, waarvan het in 1889 werd afgescheiden. Het bijbehorende landschappelijke park heeft slingerpaden en zichtassen. De tuinmanswoning dateert uit 1806.

Overige buitenplaatsen. Van de latere buitenplaats bij het in 1289 voor het eerst vermelde huis Steenvoorde (Van Vredenburchweg 975) resteren na de afbraak in 1887 alleen de midden-19de-eeuwse, wit gepleisterde tuinmanswoning en een deel van de landschappelijke parkaanleg. Het wit gepleisterde tweebeukige huis 's-Gravenmade (Delftweg 50) werd gebouwd als boerderij en na 1728 uitgebouwd tot buitenplaats. Het huidige aanzien is 19de-eeuws. Het huis Haag- en Delftzigt (Ruysdaelplein 39) ontstond toen schout Hendrik van Ravensteijn kort na 1749 twee huizen liet samenvoegen. Het bijbehorende terrein raakte in de 19de eeuw bebouwd. Het tweebeukige huis Hoornwijk (Jan Thijssenweg

Rijswijk, Woonhuizen Herenstraat 79-85

2) is uitgevoerd met mezzanino, attiek en opzetstuk, alsmede een zuilenportiek met corinthische zuilen en fronton.

Rond 1815 ontstond het huidige aanzien in empire-stijl, in opdracht van J.A. Pietermaats. Bij een verbouwing in 1888 voor T. van der Klugt werd het van elders afkomstig opzetstuk in Lodewijk XVI-stijl toegevoegd. Achter het in 1982-'84 gerestaureerde huis ligt nog de vijver van de vroeg-19de-eeuwse landschappelijke aanleg.

Woonhuizen. Nabij de kerk staan enkele huizen met een 17de-eeuwse kern, zoals Doelenstraat 15 en Herenstraat 89 (kroonlijst 19de eeuw). Het gepleisterde diepe huis Van Vredenburchweg 22 stamt ook uit de 17de-eeuw. In de 18de eeuw kreeg het een dwarse kap en verrees het bijbehorende achterhuis, Van Vredenburchweg 24a, waarvan het zadeldak is verdwenen. Opvallend is het brede tweelaags huis Treckvliet (Geestbrugkade 18-19) met een classicistische gevel voorzien van fronton, ionische pilasters en een doorrit. Het werd rond 1645 gebouwd en in 1788 gewijzigd, toen het twee omlijste ingangen kreeg. Begin 18de eeuw gebouwd zijn de drie, onderling iets verschillende, halsgevels met bekronend fronton bij Herenstraat 79-85. Het

[p. 419]

Rijswijk, Tolhuis (1997)

breedste pand (nr. 83-85) kreeg in 1925 een winkelpui. Eveneens 18de-eeuws zijn de sobere gepleisterde klokgevel van Kerklaan 46 en de twee puntgevels in het huizenrijtje Schoolstraat 4-10. Ondanks zijn 16de-eeuwse wapensteen is ook het pand Dit is in Beyeren (Herenstraat 87) in de kern 18de-eeuws. Het brede en deftige Tollenshuis of ‘Ottoburg’ (Herenstraat 67) werd waarschijnlijk in 1793 gebouwd en bevat een laat-18de-eeuwse gestucte hal. Het smeedijzeren tuinhek is uitgevoerd in Lodewijk XVI-stijl. Dit sinds 1957 als museum dienende gebouw is in 1974-'75 gerestaureerd. Sober van vorm is het dubbele eenlaagspand Laan Te Blotinghe 2-4 uit 1790. Het eenlaagspand Kerklaan 48 kreeg rond 1820 een bepleistering en een neoclassicistische dakkapel met fronton. Het drielaags huis Van Vredenburchweg 12, waarschijnlijk met 17de-eeuwse kern, heeft een gevel uit circa 1840 met ingangsomlijsting en daarboven een geaccentueerd venster. Het heeft lange tijd als pakhuis gediend. Tot stand gekomen bij de eerste uitbreidingen van Rijswijk zijn de eclectische Villa Arcadia (Laan Hofrust 1; 1894) en de dubbele villa's Wilhelmina Helena (Laan Hofrust 3-5; 1894, ontwerp H.P. de Swart), en Laan Hofrust 7-9 (1897). Voorbeelden van woon- en winkelpanden in neorenaissance-stijl zijn

Rijswijk, Gemaal Plaspoelpolder (1980)

Herenstraat 40-42 (circa 1899) en Herenstraat 64-66 (1908). De overgang naar jugendstil is zichtbaar bij de hoekwoning Koninginnelaan 1 (1903). Op de voorm. buitenplaats Leeuwendaal verrezen rond 1905 vooral forse herenhuizen in jugendstil, zoals Geestbrugweg 2-8, 22, 42-44, 64-70 (1904) en 18 (1907), Koninginnelaan 4-10 en Prins Hendriklaan 5-15 (circa 1910). Elders in deze stijl gebouwde voorbeelden zijn Haagweg 112 (circa 1905), Haagweg 130 (1909), met chaletstijl-sierspant, Emmalaan 21-25 (circa 1910) en Van Vredenburchweg 70-72 (1910). Een jugendstil-winkelpui heeft Herenstraat 69 (circa 1910). Herenstraat 24 kreeg in 1914 een gevel in de neoclassicistische variant van de Nieuw Historiserende stijl. Rationalistische details vertonen Oranjelaan 47 (circa 1912) en Oversteen (Delftweg 34; 1919-'20) en traditionalistische vormen hebben de villa's Haagweg 175 (circa 1917; J. Mutters) en Haagweg 177 (circa 1920). In zakelijkexpressionistische stijl opgetrokken zijn Tulpstraat 98-144 (circa 1925) en Wilhelminalaan 9 (circa 1930; H. Wouda).

Het volkswoningbouwcomplex (Rembrandtkade e.o.) werd in 1921-'22 gebouwd in opdracht van woningbouwvereniging ‘Arbeidersbelang '94’ naar plannen van Z.D.J.W. Gulden en M. Geldmaker. Deze met mansardedaken en expressionistische details uitgevoerde woningen zijn in 1967 gerenoveerd.

Boerderijen. Een 17de-eeuwse kern heeft de boerderij Endehoekseweg 9 met een dwars geplaatst tweebeukig woonhuis. Deels onderkelderd is het dwars geplaatste woongedeelte van de 17de-eeuwse boerderij Duinzicht (Van Vredenburchweg 162). Van de kort na 1737 gebouwde boerderij Spoorzicht (Van Vredenburchweg 158), toen ‘De Rijswijkse Hope’ genoemd, resteert het stalgedeelte. Het dwars geplaatste woongedeelte heeft men na brand in 1870 opnieuw opgetrokken. Ook de boerderij Breedam (Haantje 11) uit 1863 heeft een dwars geplaatst woonhuis. Vergelijkbaar met elkaar zijn de met neorenaissance-trapgevel uitgevoerde boerderijen Paulinaburch (Lange Kleiweg 6-8) uit 1885 en Vlietzicht (Jaagpad 7) uit 1890, de laatste mogelijk naar ontwerp van J.F. Klinkhamer.

De poldermolen ‘Schaapsweidemolen’ (Molenwetering 2) is een op gemetselde veldmuren geplaatste, met riet gedekte achtkantige grondzeiler met scheprad. Deze in 1826 gebouwde molen heeft men in 1988 overgebracht naar de huidige plaats in de Hoekpolder.

Het voorm. tolhuis (Delftweg 32) is een rijzig neoclassicistisch pand met mezzanino, gebouwd in 1866 door de gemeente Delft ter vervanging van een

[p. 420]

voorganger. Het heeft tot 1931 als zodanig dienst gedaan.

Het gemaal van de Plaspoelpolder (Jaagpad 6) werd in 1873 gebouwd met neogotische details. Het middendeel met dienstwoning wordt geflankeerd door lagere bouwdelen. De schoorsteen verdween in 1924 bij de verbouwing van het oorspronkelijke stoomschepradgemaal tot een dieselgemaal (Crossley) met centrifugaalpomp (Jaffa).

Bruggen. De bij de verbreding van de Delftse Vliet in 1891-'94 gebouwde jaagbrug (bij Jaagpad 6) heeft aan de waterkant een lage gebogen leuning. Vlakbij staat een (verplaatste) rolpaal. Over de Haagse Trekvliet ligt de Geestbrug (Geestbrugweg ong.), een basculebrug uit 1932-'33. De Steenplaetsbrug bij de Rijswijkse haven (Steenplaetsstraat ong.) is een ophaalbrug uit 1936 en de Hoornbrug over de Delftse Vliet (Haagweg ong.) is een ophaalbrug uit 1944.

De Alg. begraafplaats (Sir Winston Churchilllaan 231-233) werd in 1916 in gemengde tuinstijl aangelegd naar ontwerp van L.A. Springer. Uitbreidingen volgden in 1935-'36 en 1949-'50. Het toegangshek en de dienstwoning dateren uit 1922.

De watertoren (Jaagpad 148c), gelegen ten zuiden van Rijswijk bij de Delftse Vliet, verrees in 1911 naar ontwerp van N. Biezeveld voor de toenmalige gemeente Hof van Delft. De in opengewerkte betonskeletbouw uitgevoerde toren heeft een ronde bovenbouw met betonnen vlakbodemreservoir.

Het voorm. vliegveld Ypenburg (bij Ilsy Plantsoen A3), gelegen ten oosten van Rijswijk, werd in de jaren dertig aangelegd als werkverschaffingsproject. Naar plannen van J.A. Brinkman en L.C. van der Vlugt, en met medewerking van M. Zwanenburg, kwam in 1935-'37 als sluitstuk het luchthavengebouw in functionalistische stijl tot stand. Oorspronkelijk bestond het uit een verkeerstoren, een vertrekhal, een restaurant met dakterras en een clubzaal van de Haagse en Rotterdamse Aero Club. Het gewapend-betonskelet werd uitgevoerd door Wernink's Betonmaatschappij te Leiden. Ook de hangar en de portierswoning dateren uit dezelfde tijd. Uitbreiding met een gebouw voor de Nationale Luchtvaartschool volgde in 1939 naar plannen van H.F. Mertens. Na oorlogsschade werd het vliegveld in 1946 herbouwd en uitgebreid met gebouwen voor de vliegtuigindustrie Avio Diepen (later Fokker). Van 1939 tot 1992 had vliegveld Ypenburg een militaire bestemming.