Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Ouderkerk aan den Ijssel
(gemeente Ouderkerk)

Langgerekt dijkdorp aan de Hollandse IJssel, mogelijk al in de 10de eeuw ontstaan bij een kerk. Oudekerk ontwikkelde zich vanaf de 12de eeuw tot een dijkdorp met haaks daarop bij de kerk de Kalverstraat/Kerkweg. De vlas- en hennepteelt zorgde voor economische bloei. Dit leidde tot verdichting van de bebouwing aan de Dorpsstraat en begin 20ste eeuw ook langs de Kerkweg. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan weerszijden van de Kerkweg uitgebreid.

De Herv. kerk (Kalverstraat 1) is een eenbeukige kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met balustrade en ingesnoerde naaldspits. Van een laat-12de-eeuwse tufstenen kerk ter plaatse werd het koor midden 14de eeuw vernieuwd. Na verwoesting tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten rond 1425 verrees de huidige kerk in 1425-'28 op de oude fundamenten; allereerst het laat-gotische koor met versneden steunberen, daarna het schip. Voor de bekleding van de muren gebruikte men de tufsteen van het oude gebouw. De toen eveneens begonnen toren kreeg eind 15de eeuw zijn sober versierde derde geleding. Rond 1510 voorzag men de kerk van een transept. Er zijn classicistische poortjes bij het noordportaal (1661) en het zuidportaal

Ouderkerk aan den IJssel, Herv. kerk (1994)

(1671; oorspronkelijk geplaatst bij de toren). Bij een verbouwing in 1793-'95 kreeg de onderste torengeleding steunberen en een beklamping met gele baksteen en plaatste men een nieuw houten westportaal met dorische pilasters. Uit die tijd dateert ook de opengewerkte torenbalustrade met siervazen. In 1963-'68 is de kerk gerestaureerd, waarbij ook de consistorie is herbouwd.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven (1589). De gewelfribben rusten op muurstijlen met hardstenen consoles (schip) dan wel met houten peerkraalconsoles (koor). Tot de inventaris behoren een zeshoekige preekstoel (begin 17de eeuw), een doophek (1643, vergroot 1968), twee kerkenraadsbanken (1668), twee regeringsbanken (circa 1650), twee tiengebodenborden (1683), een stenen tafel met geloofsartikelen (1732) en een door W.H. Kam gebouwd orgel (1854). De grafkelder van de familie Nassau Lalecq werd in 1661 in het koor aangelegd in opdracht van Lodewijk bastaardzoon van Maurits van Oranje. Voor Willem Maurits van Nassau werd in 1753-'57 een nieuwe graftombe opgezet naar ontwerp van J.F. Maas en met beeldhouwwerk van Johannes en Anthony Wapperom.

De voorm. Geref. kerk (IJsseldijk Noord 22) is een zaalkerk met driezijdige sluiting, aangebouwd tegen de dijk in 1910 naar een ontwerp in rationalistische stijl van A.K. Kruithof. In de onderbouw zijn de kosterswoning en kerkenraadskamer ondergebracht.

Raadhuizen. In de voorm. herberg De Harmonie (Dorpsstraat 19), die teruggaat tot de 17de eeuw, bevond zich het oude rechthuis. In 1880 verrees het huidige raadhuis met gemeentesecretarie, Dorpsstraat 42-44. Dit statige pand heeft een lijstgevel in eclectische stijl.

Woonhuizen. Karakteristiek voor de oudere dorpsbebouwing zijn de diepe huizen met halsgevels, zoals Dorpsstraat 24 uit 1686 (gevelsteen) en Dorpsstraat 25 (18de eeuw, verbouwd circa 1840). Tuitgevels hebben Dorpsstraat 22 (sierankers 17de eeuw), Dorpsstraat 17 (18de eeuw) en Dorpsstraat 34 (circa 1850). De lijstgevel van het herenhuis Dorpsstraat 21 heeft een omlijste ingang en

[p. 397]

Ouderkerk aan den IJssel, Woonhuis IJsseldijk West 35

gesneden ramen in late Lodewijk XVI-stijl (circa 1820). Het in de kern oudere huis Dorpsstraat 39 kreeg in 1880 een nieuwe voorgevel. Voorbeelden van diepe dijkhuizen met ingezwenkte lijstgevel zijn IJsseldijk West 29 (circa 1870) en Dorpsstraat 57 (circa 1880); Dorpsstraat 11 (circa 1850) is een dwars geplaatst dijkhuis. Uitgevoerd in eclectische vormen zijn de gepleisterde villa IJsseldijk Noord 1 (circa 1860) met gekoppelde rondboogvensters, het monumentale dwarse huis IJsseldijk Noord 2 (circa 1870) en het statige gepleisterde herenhuis IJsseldijk West 35 (1885). Het laatstgenoemde verrees voor directeur Capelle van Hogendijk van de tegenovergelegen, maar nu verdwenen, steenfabriek ‘De Molenplaats’. Neorenaissance-elementen vertonen de huizen Dorpsstraat 38 (circa 1890), 96-98 (circa 1890) en 36 (circa 1905), alsmede Huize De Hoop (IJsseldijk Noord 167; circa 1900) met balkon en dakerker. De opvallende winkelpui van Dorpsstraat 52 heeft in het portiek een door J. Spoormaker vervaardigd tegeltableau (1917).

Boerderijen. Langs de IJsseldijk liggen veel waardevolle boerderijen. De oudste zijn met riet gedekte krukhuisboerderijen, zoals IJsseldijk Noord 252 uit de 17de eeuw. De topgevel vertoont hartvormig siermetselwerk en heeft accoladebogen boven de (later vernieuwde) vensters. Dergelijke gekoppelde bogen zijn ook te zien bij Lageweg 45 (17de eeuw). Uitgebouwde onderkelderde zijkamers komen eveneens voor bij de later gepleisterde boerderij IJsseldijk Noord 274 (17de eeuw), bij IJsseldijk Noord 87 (18de eeuw) - waar een tweede dwarse uitbouw dient als woongedeelte - en bij de boerderij IJsseldijk Noord 96 (18de eeuw) met stervormige metseldecoraties. Ook de 17de-eeuwse hallenhuisboerderij IJsseldijk West 73 valt op door het siermetselwerk in de ontlastingsbogen, waarvan één in de vorm van een accolade. Waardevolle 19de-eeuwse hallenhuisboerderijen zijn Lageweg 41 (begin 19de eeuw), Lageweg 32-34 (circa 1880) en de met fraaie sierspanten uitgevoerde boerderij IJsseldijk West 53 (circa 1890); iets jonger is de boerderij Nooitgedacht (Kerkweg 133; 1910). Van de boerderijen met een dwars geplaatst woonhuis is IJsseldijk Noord 209-210 (18de eeuw) een vroeg exemplaar. De boerderij heeft een aangebouwd bakhuis en een met hout bekleed bedrijfsgedeelte. Andere kenmerkende voorbeelden zijn IJsseldijk Noord 122-123 (begin 19de eeuw), IJsseldijk West 15 (circa 1850) en Anne's Hoeve (IJsseldijk West 49; 1880-'90, gepleisterd woonhuis). Soms werd een van de schuren op de dijk gebouwd, terwijl de boerderij zich benedendijks bevond, zoals bij Dorpsstraat 61 (circa 1850; schuur Dorpsstraat 59). Hiermee vergelijkbare houten schuren zijn IJsseldijk Noord 242 en 244. Gemalen. Het gemaal De Nesse (IJsseldijk Noord 293b) werd gebouwd in 1884 naar ontwerp van L. Exalto en heeft een centrifugaalpomp. De wit gepleisterde topgevel is voorzien van een gekanteeld fries. Vóór het gemaal ligt een hoge rondgemetselde maalkolk. In 1924 heeft men de stoommachine vervangen door een dieselmotor, die in 1942 is vervangen door een elektrische installatie. Het uit 1916 daterende gemaal IJsseldijk Noord 10 is voorzien van een gekanteeld klimmend fries en heeft een zuiggasmotor met centrifugaalpomp. De watertoren (IJsseldijk West 110) verrees in 1916 naar ontwerp van J. Smit en constructeur A. Visser. De zeshoekige schacht met betonskelet en baksteenvullingen draagt een rond holbodemreservoir.

Straatmeubilair. De Wilhelminaboom (bij Kalverstraat 1) wordt omgeven door een ijzeren hekwerk uit 1898, vervaardigd door de Doetinchemse IJzergieterij. De muziektent (bij

Ouderkerk aan den IJssel, Oude Alg. begraafplaats, baarhuisje

[p. 398]

Kerkweg 14) is rond 1960 gebouwd volgens het ‘bühne-model’ met gesloten achterwand.

Begraafplaatsen. De Oude Alg. begraafplaats (tegenover IJsseldijk Noord 67) werd in 1828 binnendijks aangelegd. Opmerkelijk is het houten, grijs geschilderde, baarhuisje in neoclassicistische stijl (circa 1850). De topgevel is gedecoreerd met zeisen en een zandloper. Naast de ingang staat een postament met afgebroken zuil, ter nagedachtenis van A.J. Schelling († 1883), overleden te Caïro. De Nieuwe Alg. begraafplaats (IJsseldijk Noord 12) dateert uit 1928 en heeft een achtzijdige aula met aanbouwen en expressionistische details.