Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Oud-Beijerland

Voorstraatdorp met rechte kreekrest, ontstaan na de bedijking van de Polder Oud-Beijerland (1557) op initiatief van graaf Lamoraal van Egmond en vernoemd naar zijn echtgenote Sabina van Beieren. Na de inpoldering van de Polder Nieuw-Beijerland (1582) werd het dorp Oud-Beijerland genoemd. De Voorstraat wordt alleen aan de westzijde geflankeerd door achterstraten (Kerkstraat en Nobelstraat) en loopt in zuidelijke richting door. De kerk staat terzijde van de Voorstraat. Eind 19de eeuw verrees bebouwing aan het verlengde deel van de Voorstraat en begin 20ste eeuw bij de H.B.S.-laan. In 1931 verbreedde men de Beneden Molendijk. Na een uitbreidingsplan (1941) kwam in 1947-'56 aan de westkant van de dorpskern bebouwing tot stand. Aan de noordzijde werd in 1963-'66 een nieuwe dijk langs het Spui aangelegd. Van de Zuid-Hollandse Beetwortelfabriek (1901, gesloten 1973) resteert alleen de bezinkvijver (Oude Tol); na de sloop in 1985 is hier de Spuioeverwijk verwezenlijkt. Zuidelijk daarvan volgde de Zoomwijck en ook aan de oostzijde is het dorp uitgebreid. Als grootste dorp van de Hoekse Waard heeft Oud-Beijerland een regionale verzorgende functie.

De Herv. kerk (bij Waterstal 3) is een kruiskerk met aanbouwen en een

[p. 391]

Oud-Beijerland, Herv. kerk

toren van vijf geledingen met ingesnoerde naaldspits. De eerste steen van het schip werd in 1567 gelegd. De gotiserende toren met overhoekse steunberen verrees in 1604 en bevat een door Henricus Meurs gegoten klok (1604). Het noorder- en zuidertransept volgden

Oud-Beijerland, Raadhuis

respectievelijk in 1621 en 1650. Het huidige koorgedeelte met aanbouwen kwam in 1924 tot stand, waarbij de grafkapel van Sabina van Egmond († 1614) verdween. Het interieur van de in 1892 gerestaureerde kerk wordt gedekt door houten tongewelven en heeft in het dwarsschip 19de-eeuwse galerijen. Tot de inventaris behoren een doophek (1625) en preekstoel (midden 17de eeuw), een rouwbord in Lodewijk XVI-stijl (1794) en een door C. van Oeckelen gebouwde orgelkast (1827; verbouwd 1967). Vijf gebrandschilderde ramen (1945-'54) naar ontwerp van M.A.C. Meischke zijn door E. Warffemius uitgevoerd.

De rond 1905 aan de zuidwestzijde toegevoegde consistorie met catechisatielokaal vertoont aan de neogotiek verwante vormen. De nabijgelegen diaconiewoningen (Karel Doormanstraat 9-11) werden in 1864 gebouwd op een door P. Hoogenboom geschonken terrein.

De R.K. St.-Antonius van Paduakerk (Karel Doormanstraat 53) is een eenbeukige kerk met een deels gepleisterd, driezijdig gesloten koor en een geveltoren met ingesnoerde naaldspits. De kerk verrees in 1865-'66 naar een ontwerp met neoromaanse details van Th. Molkenboer en bevat een neogotisch orgel met tribune uit de bouwtijd.

Oud-Beijerland, Kantongerecht

De kerk van de Vrijz. Geloofsgemeenschap (Beneden Molendijk 35), een zaalkerk met portaal, kwam tot stand rond 1920.

Het voorm. raadhuis (Waterstal 1) is een dwars geplaatst gebouw met souterrain, bel-etage en zijtrapgevels. Het middendeel met bordes wordt bekroond door een halsgevel met klauwstukken en een Justitiabeeld. Dit raadhuis met cachot werd in 1622 in rijke maniëristische vormen gebouwd op een brug over het water van de Voorstraat. Van 1848 tot 1882 diende het ook als kantongerecht. De in die tijd aangebrachte wijzigingen en bepleistering heeft men in 1938 bij de ingrijpende restauratie onder leiding van O.H. Hulst ongedaan gemaakt. Toen is ook een ingangspoortje in maniëristische trant aangebracht.

Het voorm. postkantoor (West-Voorstraat 23) is een neoclassicistisch tweelaags pand met gepleisterde benedenverdieping uit circa 1860, dat in 1898 tot postkantoor werd ingericht.

Het voorm. kantongerecht (Steenenstraat 20), een tweelaags gebouw met neorenaissance-invloeden en speklagen, kwam in 1880-'82 tot stand naar ontwerp van J.F. Metzelaar, rijksbouwmeester voor het ministerie van Justitie. Het interieur is in 1956 verbouwd.

[p. 392]

De voorm. Rijks Hogere Burger School (H.B.S.-laan 6) is een L-vormig tweelaags schoolgebouw met hoofdentree in een toren in de binnenhoek. Het gebouw verrees in 1918-'21 in sobere traditionalistische vormen naar ontwerp van J.H. Hermelink. ‘Um 1800’-details hebben de rond 1920 gebouwde directeurswoning (H.B.S.-laan 8) en conciërgewoning (H.B.S.-laan 4).

Woonhuizen. De oudste huizen staan aan de Havendam en de Voorstraat. Mogelijk nog laat-16de-eeuws is de tot puntgevel gewijzigde, gepleisterde gevel van West-Voorstraat 12 met bij de verdieping geprofileerde ontlastingsbogen die op gebeeldhouwde koppen rusten. Een vergelijkbare detaillering heeft de maniëristische trapgevel van Havendam 8. De geblokte ontlastingsbogen met driepasvorm in het boogveld vertonen verwantschap met de zogenoemde ‘Dordtse gevels’. Bij het 17de-eeuwse pand Havendam 7 heeft men de trapgevel rond 1960 gereconstrueerd. Ook achter de puntgevel van Oost-Voorstraat 40 bevindt zich vermoedelijk een 17de-eeuwse kern en gezien de hoge kap heeft mogelijk ook West-Voorstraat 14 een laat-16de-eeuwse of 17de-eeuwse kern. De huidige gepleisterde gevel met bossagewerk dateert echter uit circa 1860. De rond 1800 gebouwde huizen West-Voorstraat 8 en 11, voorzien van sobere pronkrisalieten met doekfestoen en stoeppalen, zijn ontworpen in late Lodewijk XVI-stijl. Empire-vormen vertonen het snijlicht en de stoeppalen van het huis West-Voorstraat 10, dat in de rechter zijmuur is gedateerd ‘1829’. Het rond 1850 gebouwde hoekpand Marktplein 4-6 heeft een voor die tijd karakteristieke hoekafschuining. Monumentale gepleisterde gevels met attiekverdieping en sobere neoclassicistische vormen tonen de huizen West-Voorstraat 6 en 7. De laatste gevel is uitgevoerd met een geleding van dorisch vormgegeven smalle muurdammen. Ongepleisterde sobere neoclassicistische gevels hebben de huizen Havendam 15, 16 en 24 uit circa 1860. Uit dezelfde tijd zijn de gepleisterde ingezwenkte lijstgevels van Havendam 5 en Molendijk 88-90. De met een attiekverdieping uitgevoerde forse notabelenwoning West-Voorstraat 1 bezit een gepleisterde eclectische voorgevel uit circa 1865. Vergelijkbaar, maar ongepleisterd, is het eclectische woonhuis Molendijk 92 (circa 1875). Rond 1885 verrezen de overwegend sober neoclassicistische herenhuizen Bijl 5-11. Voorbeelden van middenganghuizen met een rijke neorenaissance-topgevel boven de ingang zijn Steenenstraat 14 (circa 1895) en Ooststraat 20 (circa 1900); sobere middenganghuizen zijn Steenenstraat 15 (circa 1900) en Steenenstraat 23 (1903). Door het kleurrijke materiaalgebruik is het huis Oostdijk 101 (circa 1910) verwant aan de jugendstil. Fantasievol is de topgevel van Koninginneweg 55 (1911). Rationalistische details zijn zichtbaar bij het herenhuis Beneden Molendijk 29 (1920), het huis Koninginneweg 75 (circa 1920) vertoont expressionistische details en het huis Koninginneweg 31 (circa 1930) heeft zakelijk-expressionistische details. Uit 1931 dateert de volkswoningbouw aan de Prins Hendrikstraat 4-10/7-15.

Boerderijen. De Johannahoeve (Kwakscheweg 6) heeft een 17de-eeuwse voorgevel en een schuur met gepotdekselde houten zijwanden, mogelijk van een verbouwing in 1804. De boerderij Steenenstraat 2 bezit een herenhuisachtig tweelaags woongedeelte uit circa 1800. Bij de rond 1875 gebouwde boerderij Kreekestein (Eerste Kruisweg 35), gelegen ten zuiden van het dorp, is de dwarsdeelschuur voorzien van gepotdekselde houten zijwanden. Uit 1909 dateert de boerderij Admiraal de Ruyterstraat 7 met zijlangsdeelschuur.

Bedrijfsgebouwen. Rond 1860 gebouwd voor de familie De Koning is het langgerekte tweelaags pand van de voorm. zadelmakerij Oostdijk 2. Winkel en werkplaats zijn nog geheel in de staat zoals deze in 1948 zijn achtergelaten, inclusief de inventaris. Het voorm. kaaspakhuis Oostdijk 21 is een gepleisterd pand uit 1875.

Bruggen. Om de Alg. begraafplaats goed te kunnen bereiken heeft men in 1864 de voetgangersbrug aan de Korte Laning gebouwd, geconstrueerd uit smeed- en gietijzeren delen door de firma F.J. Penn & Co. uit Dordrecht. De

Oud-Beijerland, Woonhuis Koninginneweg 31

met gietijzeren leuningen uitgevoerde bakstenen boogbrug over het water van de Voorstraat dateert van circa 1880.

De Alg. begraafplaats (Korte Laning ong.) werd in 1828 aangelegd en in 1860 uitgebreid. Het gietijzeren hek (1829) is van ijzergieterij ‘De Prins van Oranje’. Interessant is het grafteken met obelisk op postament voor architect F. Smit († 1887).