Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Leerdam

Leerdam, Binnenstad vanuit het zuiden

Stad aan de Linge, vermoedelijk in de 12de eeuw ontstaan op de noordelijke oeverwal ten oosten van de dam in de monding van de veenstroom de Leede (de huidige Recht van Ter Leede). Bij de dam verrees rond 1270 het kasteel van de heren Ter Leede, waarna een trapeziumvormige ‘bastide’-stad ontstond met als belangrijkste assen de Kerkstraat en haaks daarop de Markt-Fonteintraat. In 1370 kreeg Leerdam tolvrijheid van Albrecht van Beieren en in 1407 stadsrechten van Willem VI van Beieren. Kort daarop werd Leerdam ommuurd en

[p. 296]

Leerdam

1	Herv. kerk (zie p. 296)
2	Evang. Luth. kerk (p. 297)
3	Synagoge (p. 297)
4	voorm. R.K. kerk H. Maria Onbevlekt Ontvangen (p. 297)
5	huidige R.K. kerk H. Maria Onbevlekt Ontvangen (p. 297)
6	Geref. kerk (p. 297)
7	Chr. Geref. kerk (p. 297)
8	poort van het Drossaardshuis (p. 298)
9	Stadhuis (p. 298)
10	Postkantoor (p. 298)
11	openbare lagere school Noordwal 4 (p. 298)
12	hofje van Mevrouw van Aerden (p. 299)
13	wipmolen Ter Leede (p. 299)
14	Glasfabriek (p. 299)
15	Station (p. 299)
16	Watertoren (p. 300)
17	Slachthuis (p. 300)

omgracht (Oost-, Noord-, West- en Zuidwal). Via zijn vrouw Anna van Egmond-Buren kwamen kasteel en stad in 1551 in handen van Willem van Oranje. Spaanse troepen verwoestten het kasteel na de inname van Leerdam in 1574.

Tot 1795 bleef Leerdam als zelfstandig graafschap in bezit van het huis van Oranje. De bijbehorende belastingvrijdom leidde vanaf 1765 tot de vestiging van glasblazers, waardoor Leerdam in de 19de eeuw relatief welvarend bleef. Tussen 1822 en 1870 werden de stadspoorten gesloopt en dempte men een deel van de stadsgracht. Aan de westzijde van de stad - bij de 18de-eeuwse glashut - verrees in 1875 een hardglasfabriek. Aan de noordzijde kreeg Leerdam een station aan de spoorlijn Dordrecht-Geldermalsen (1882-'85). Tussen stad en spoorlijn ontstonden na 1900 de eerste uitbereidingen. Na de Tweede Wereldoorlog is Leerdam verder uitgebreid aan de westen oostzijde en na 1980 ook ten noorden van het spoor.

De Herv. kerk (Kerkstraat 32) [1], oorspronkelijk gewijd aan Maria, is een driebeukige pseudo-basilicale kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor en een ingebouwde toren van twee geledingen met balustrade, tentdak en lantaarn. De onderste torengeleding met spaarnissen en zware haakse steunberen verrees in de tweede helft van de 13de eeuw. In de eerste helft van de 15de eeuw kwam een gotisch dwarsschip tot stand, in de tweede helft van die eeuw gevolgd door het laat-gotische koor en de sacristie (beide met speklagen). Verder heeft men toen de toren verhoogd. Daarin hangen een door Wilhelmus en Jasper Moer gegoten klok (1517) en een klok van François Hemony (1659). Het noordtransept werd begin 16de eeuw breder herbouwd, waarna men rond 1550 het bestaande smallere schip verving door het huidige brede schip, waarbij de toren

Leerdam, Herv. kerk

ingebouwd raakte. Tevens ontstond toen het zuidportaal. Een ingrijpende restauratie in 1863-'65 is in 1954-'60, onder leiding van T. van Hoogevest, weer grotendeels ongedaan gemaakt. Bij die tweede restauratie is de kerk ontpleisterd, zijn het noordportaal en de traptoren naast het zuidportaal gereconstrueerd en heeft men de torenspits vernieuwd en voorzien van een gemetselde balustrade.

Het interieur wordt gedekt door een stenen netgewelf (koor) en een houten

[p. 297]

Leerdam, Herv. kerk, plattegrond

tongewelf (schip). Fragmenten van een laat-15de-eeuwse muurschildering bevinden zich op de oostmuur van de toren. Tot de inventaris behoren een preekstoel met koperen lezenaar (tweede kwart 17de eeuw), een groot tiengebodenbord met het wapen van koning-stadhouder Willem III (1698), drie predikantenborden (19de eeuw) en een door C.G.F. Witte gebouwd orgel (1854). Verder bevat de kerk diverse oude grafzerken, waaronder die van Jan van Arkel († 1428).

De Evang. Luth. kerk (Nieuwstraat 106) [2], later Nieuw Apostolische kerk, is een zaalgebouw met neoclassicistische in- en uitgezwenkte gevel. Deze kerk werd in 1838 gesticht voor lutherse glasblazers uit Duitsland en Bohemen. Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf.

De voorm. synagoge (achter Nieuwstraat 13) [3], voorzien van spitsboogvensters en een in- en uitgezwenkte topgevel, kwam in 1854 tot stand en was tot 1935 als zodanig in gebruik. De bijbehorende woning Nieuwstraat 13 uit 1907 (5566) bevatte tevens de mikwe.

De voorm. R.K. kerk H. Maria Onbevlekt Ontvangen (Nieuwstraat 64-66) [4], een kleine neogotische zaalkerk met (verminkte) tuitgevel, werd gebouwd in 1885 en kreeg in 1896 een recht gesloten koor en sacristie naar plannen van P.J.H. Cuypers. Het gebouw dient nu als winkel.

De huidige R.K. kerk H. Maria Onbevlekt Ontvangen (Meent 63) [5] is een kruiskerk met pseudotransept, schip met dwarskappen en een slanke toren. Deze opvallende kerk verrees in 1930 naar een sober expressionistisch ontwerp van Dom P. Bellot en H.C. van de Leur. In het interieur is veel decoratief metselwerk toegepast. De pastorie (Meent 61), nu gemeenschapshuis ‘Zonnelied’, is een blokvormige villa uit circa 1910.

Overige kerken. De in 1898 met rondboogvensters gebouwde Geref. kerk (Hoogstraat 80) [6] heeft een L-vormige plattegrond vanwege de sterk uitspringende ingangspartij. Het zaalgebouw van de Chr. Geref. kerk (Noordwal 30) [7] kwam in 1916 tot stand naar plannen van W.H. Vielderman met rondboogvensters en een ingangsportaal met tuitgevel. De naoorlogse (Herv.) Pauluskerk (Europaplein 1; 1960, C.G. Geenen en L.R.T. Oskam) is een moderne zaalkerk met bakstenen klokkentoren.

Verdedigingswerken. De Schuttersgracht is het laatste restant van een omwalling die van vóór 1407 moet dateren. Van de vroeg-15de-eeuwse stadsmuur resteren fragmenten aan de zuidzijde

Leerdam, R.K. kerk H. Maria Onbevlekt Ontvangen (1988)

[p. 298]

Leerdam, Drossaardshuis, poort

aangegeven op stadsplattegrond: een gedeelte met rondeel op de zuidwesthoek (reconstructie), de wal met de keermuur en weergang en een reconstructie van de muur met rondeel aan de zuidoostkant. Verder zijn er drie vierkante muurtorens (Zuidwal 1, 3 en 5), die in 1738 op de 15de-eeuwse ronde bastionmuren zijn opgebouwd. Restauraties aan de stadsmuur zijn uitgevoerd in 1955-'57 en 1986-'88.

De poort van het drossaardshuis (bij Kerkstraat 48) [8] werd tussen 1560 en 1575 gebouwd in vroege renaissance-vormen. De wit geschilderde poort is uitgevoerd in Bentheimer zandsteen en Baumbergersteen (beeldhouwwerk). De doorgang is voorzien van victoriën in de zwikken en heeft gecanelleerde dorische pilasters. De bekronende aedicula, met rolwerk en ionische hermen, wordt bekroond door een fronton met daarin een afbeelding van God de Vader met een wereldbol. In de aedicula is het wapen van de familie Van der Lucht zichtbaar tussen een wildeman en een wildevrouw. Het bijbehorende drossaardshuis, zetel van de magistraat vanaf het eind van de 16de eeuw, werd in de 19de eeuw afgebroken.

Het gemeenlandshuis van de Alblasserwaard (Diefdijk 47), ook wel het Dordtse huis genoemd, is een 17de-eeuws dwars dijkhuis in gele ijsselsteen. Benedendijks staat een achterhuis met schilddak. De voorgevel met omlijste

Leerdam, Gemeenlandshuis van de Alblasserwaard en boerderij De Kruithof

ingang en een hardstenen opzetstuk waarop de wapens van Holland en Alblasserwaard prijken, dateert waarschijnlijk uit 1782.

Het voorm. stadhuis (Kerkstraat 18) [9] is een vierkant herenhuis met een mogelijk 17de-eeuwse kern. Bij een ingrijpende verbouwing in 1780-'90 kreeg het de huidige omlijste ingangspartij in Lodewijk XVI-stijl. In 1832 volgde de inrichting als stadhuis, waarbij de gevel werd gepleisterd en voorzien van een fronton. Verder plaatste men een klokkentoren met daarin een door Jan Albert de Grave gegoten klok (1716), afkomstig van het oude stadhuis aan de Markt. Het interieur bevat diverse onderdelen in Lodewijk XVI-stijl en enkele 18de-eeuwse behangschilderingen. In 1988 betrok de gemeente een nieuw gemeentehuis annex bibliotheek aan het Dr. Reilinghplein.

Het voorm. postkantoor met directeurswoning (Meent 57-59) [10], tegenwoordig restaurant, is een groot hoekpand uit 1910 met rationalistische details.

Scholen. De voorm. openbare lagere school Noordwal 4 [11] werd gebouwd rond 1900 en de drieklassige openbare lagere school Tiendweg 90 rond 1930. De Chr. lagere school Tulpstraat 1 is een zesklassige gangschool uit circa 1935.

Woonhuizen. Tot de oudste huizen van Leerdam behoort het vermoedelijk 16de-eeuwse en in de 19de eeuw gepleisterde dwarse huis Kerkstraat 44-48 met zijtrapgevel. De dakkapellen zijn rond 1910 aangebracht. Een zijtrapgevel met ezelsruggen bezit het 16de-eeuwse pand Markt 11, waarvan de deuromlijsting dateert uit circa 1820. Binnen bevindt zich een onderkelderde opkamer. Uit de 17de eeuw stammen het L-vormige Poorthuis (Kerkstraat 91), met zijn hoge 18de-eeuwse klokgevel, en het Veerhuis (Kerkstraat 93), dat bij de sloop van de ernaast gelegen Veerpoort (rond 1860) werd verbouwd en gepleisterd. Het diepe huis Thuis genaemt den Hollantsen Tuyn (Markt 5) is een van de weinige 17de-eeuwse panden in Leerdam met een (deels) oorspronkelijke gevel en opzet (onderkelderde opkamer, samengestelde balklaag). De trapgevel heeft men in de 19de eeuw afgeknot en de pui dateert uit 1910. In dit huis is de glaskunstenaar A.D. Copier geboren. Een 17de-eeuwse kern heeft verder het dwarse huis Markt 2-4. De forse patriciërswoning Kerkstraat 8 (circa 1760) bezit een omlijste ingangspartij in Lodewijk XV-stijl.

Burgemeester H.T. Koppen liet in 1856 het sober neoclassicistische herenhuis Nieuwstraat 31 bouwen. Voorbeelden van gepleisterde midden-19de-eeuwse herenhuizen zijn Hoogstraat 61 (circa 1850; garagedeur circa 1910), Kerkstraat 51 (circa 1860) en - met eclectische details - Vlietskant 6 (circa 1870) en Hoogstraat 11-13

[p. 299]

(circa 1880). Opvallend door de deur en vensters in neogotische vormen is het eenlaagspand Hoogstraat 68 (circa 1870). Uitgevoerd in neorenaissance-stijl zijn de villa's Spoorstraat 3-5 (1884), 7-9 (1884) en 11 (1876); de twee laatste hebben ook eclectische details. Met chaletstijl- en rationalistische details ontwierp S. de Clercq voor J.H.O. Bunge en P.M. Cochius - beide directeuren van de twee glasfabrieken - respectievelijk de villa's Lingesigt (Lingedijk 29; 1912) en Lingedijk 28 (1913-'14). De laatstgenoemde huisvest nu het Nationaal Glasmuseum. Chaletstijl-details en sierspanten kenmerken de burgerwoningen Watertorenlaan 27-31 (circa 1910). De traditionalistisch vormgegeven villa Lingedijk 30 (1926) is ontworpen door A.M. de Rouville de Meux. In dezelfde stijl uitgevoerd is Oranje Nassaulaan 66 (circa 1920). Het grote pand Vlietskant 46, met toren en erker, kwam in 1934 tot stand naar een ontwerp met zakelijk-expressionistische details van stadsarchitect J.C. Verhagen en is tegenwoordig een hotel (‘Lucullus’).

Het hofje van Mevrouw van Aerden (Kerkstraat 57-89) [12], bestaande uit vier vleugels om een ruime binnenplaats, werd gebouwd op de plek van het in 1574 verwoeste kasteel. Dit

Leerdam, Hofje van Mevrouw van Aerden (1977)

door Maria Ponderus, weduwe van de Haagse notaris Pieter van Aerden, gestichte hofje voor twaalf bejaarde vrouwen kwam in 1770-'72 tot stand naar plannen van C.P. Timmermans. De voorgevel met dubbele bordestrap en hardstenen middenpartij met segmentvormig fronton in Lodewijk XV-stijl toont de wapens van de stichteres en de eerste regenten. De tegenovergelegen vleugel bevat een middenpaviljoen met koepeldak en dubbele bordestrap. Hier bevindt zich een regentenkamer met schouw en stucplafond in Lodewijk XV-vormen en de 17de-eeuwse schilderijenverzameling van Pieter van Aerden. Het hofje werd gemoderniseerd in 1860 en uitgebreid tot vijftien woningen in 1875 en 1881. Bij de restauratie in 1974-'76 (T. van Hoogevest) zijn aan de straatzijde een trouw- en een raadzaal ingericht. De toen in de boomgaard aan de zuidwestzijde aangetroffen restanten van het kasteel zijn in het zicht gelaten.

Arbeiderswoningen. Vooral voor de arbeiders van de glasfabrieken verrezen rond 1900 woningrijen aan de Nieuwenhuyzenstraat, Julianastraat, Siemensstraat en Meent. Rond 1910 bouwde men rond het Lingeplein een tuinwijkachtige arbeiderswijk met wit gepleisterde woningen. Zakelijk-expressionistische woningen kwamen rond 1925 tot stand in de omgeving van de Rozenstraat en de Talmastraat.

Winkels. Diverse bestaande huizen kregen in de loop van de 19de eeuw een winkelpui, zoals Markt 8 (pui circa 1880), Markt 16 (pui circa 1885) en Kerkstraat 23 (pui circa 1895). De smederij Markt 20 voorzag men rond 1905 van een winkelpui. Geheel nieuw opgetrokken werden de woon- en winkelpanden Hoogstraat 50-52 (circa 1905) en Hoogstraat 33 (circa 1910). Andere voorbeelden zijn Vlietskant 15 (circa 1900), met een tuitgevel in neorenaissance-stijl, en Vlietskant 33 (circa 1905) met een uitbouw en gevels met siermetselwerk.

Poldermolens. De polder Bruinsdel en Hoog-Leerbroek werd bemaald door de met ijzeren scheprad uitgevoerde wipmolen Ter Leede (Lingedijk 3) [13]. Het jaartal 1846 op de borstnaald verwijst naar de mogelijke vernieuwing van het bovenhuis. In de ondertoren van de voorm. molen Recht van Ter Leede 1, een mogelijk 18de-eeuwse wipmolen waarvan in 1951 het bovenhuis is gesloopt, is een elektrische bemalingsinstallatie ingericht.

De glasfabriek (Lingedijk 8) [14] is een groot gebouwencomplex. In 1765 (gevelsteen) werd hier een glasblazerij gesticht door de gebroeders Pilgram en J.J. Meeder voor de fabricage van flessen van zwartglas. Men noemde dit bedrijf daarom wel de ‘Zwarthut’. In 1862 verrees buitendijks een hulpgebouw (Lingedijk 27) en ook resteert een laat-19de-eeuws ovengebouw.

In 1875 kreeg C.A. Jeekel toestemming tot de bouw van een hardglasfabriek (kristalglas) of ‘Withut’, waar in 1878 de productie begon van lantaarnglazen, water- en later wijnglazen. Hiervan resteert nog een laat-19de-eeuws machinegebouw. Vanaf 1915 werden ontwerpers aangetrokken en in 1930 produceerde men het eerste speciaal door A.D. Copier ontworpen kristallen drinkservies. In 1938 kwam het tot een fusie tussen de twee fabrieken, die sinds 1953 internationaal ‘Royal Leerdam’ heten.

Het voorm. station (Stationsweg 2) [15], een langgerekt pand met hoger oprijzend middendeel en chaletstijldetails, werd gebouwd in 1882-'83 en heeft dienst gedaan tot 1986. Het ontwerp is mogelijk van M.A. van Wadenoyen. Een in 1950 door de burgerij

[p. 300]

geschonken raam is ontworpen door F. Meydam.

De watertoren (bij Oud Schaik 2-4) [16] verrees in 1929-'30 naar ontwerp van J. Smit en constructeur A. Visser als een tienzijdige betonnen toren met bakstenen vulling. De uitkragende bovenbouw met holbodemreservoir wordt bekroond door een koepeltorentje. De ingang bevindt zich in een aangebouwde traptoren, die de toegang vormt tot een kantoor op de eerste verdieping. De gedenksteen (1930) is ontworpen door A.D. Copier.

Het voorm. slachthuis (Noordwal 16) [17] met winkel, keurlokaal en laboratorium werd rond 1935 gebouwd naar een kubistisch-expressionistisch ontwerp van stadsarchitect B. Reijnders.

Begraafplaatsen. De Oude Alg. begraafplaats (Lingedijk ong.) werd in 1830 gesticht op een overbodig geworden dijksegment. Rond 1850 kreeg ze een wit gepleisterd drenkelingenhuisje. Opmerkelijke graftekens zijn die voor C.A. Jeekel († 1885), oprichter van de Leerdamse (hard)glasfabriek, en adjunct-directeur J. Driessen († 1906). Verder is interessant de zerk met grafsteen en vaas voor ds. J. van Vliet († 1913). Aan de noordwestzijde heeft men in 1832 een gedeelte afgescheiden als Isr. begraafplaats (uitgebreid 1855). Het in 1907 aangelegde R.K. St.-Barbarakerkhof (Meent 61) is voorzien van een baarhuisje in neogotische stijl. De in 1914 aangelegde Nieuwe Alg. begraafplaats (Tiendweg 120-122) heeft een markante ingangspartij met aula en dienstwoning (circa 1930); deze blokvormige gebouwen met tentdaken vertonen expressionistische details.

Boerderijen. In de omgeving van Leerdam liggen enkele waardevolle boerderijen. De uit 1631 (jaartalankers) daterende krukhuisboerderij Hoogeind 17, met een kelder en opkamer ter rechterzijde, heeft in de 18de eeuw een verbouwing ondergaan. Van boerderij De Kruithof (Diefdijk 45) stamt het tweebeukige voorhuis uit de tweede helft van de 17de eeuw. Het voorste gedeelte met de herenkamer en wagenstalling staat aan de dijk en de achterbeuk en benedendijks onderhuis met op een lager niveau de langgerekte dwars aangebouwde stal. Het bedrijfsgedeelte heeft men in de 18de eeuw vernieuwd en in 1817 werd de stal met vijf vakken verlengd. Hoogeind 19 is een in oorsprong 17de-eeuwse voerdeelboerderij, Loosdorp 36 een hallenhuisboerderij uit 1779 (jaartalankers) en Hoogeind 34-36 een boerderij met dwars geplaatst voorhuis uit 1793 (jaartalankers). De grote dwarsdeelboerderij Loosdorp 44 uit 1897 (gevelsteen) heeft een tweede gevelsteen met de tekst: ‘De Hoop De Rechtverdige Blijdschap 1815’.

Werk aan de Diefdijk. De ten oosten van Leerdam gelegen Diefdijk was vanaf 1672 onderdeel van de Oude en van 1815 tot 1951 ook onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De kruisende spoorlijn Dordrecht-Geldermalsen vormde een extra te verdedigen acces. Daartoe legde men in 1879-'83 in het gebied ‘Het Wiel’ ten oosten van de Diefdijk een omgrachte batterij aan met een bomvrij drielaags wachthuis onder gronddekking. Tussen het eiland en de dijk liggen naast elkaar een toegangsbrug en een spoorbrug (1881-'83). Het brede stuk van beide bruggen is opgebouwd met vakwerkliggers. Het bij mobilisatie wegdraaibare smallere gedeelte is een kraanbrug, bestaande uit twee evenwijdige uitkragende armen (kranen) die draaien om een verticale as. Het is het laatste voorbeeld van een dergelijke bij vestingen toegepaste constructie. De spoorbrug is na de laatste vernieuwing (1978) niet meer beweegbaar. Aan de westzijde van de Diefdijk is een artillerieloods met wachterswoning gebouwd (1887). In 1938-'40 heeft men enkele betonnen groepsschuilplaatsen toegevoegd.

Oosterwijk. Dijkdorp, ontstaan in de 11de eeuw op een oeverwal van de Linge (Oudendijk) ten zuidwesten van Leerdam. Een in 1571 na een dijkdoorbraak ontstaan ‘wiel’ is later buitengedijkt (Lingedijk). Na de sloop van de middeleeuwse dorpskerk verrees in 1872 de huidige sober neoclassicistische Herv. kerk (Kerkelaantje 4), een zaalkerk met consistoriekamer en toren. In de toren met houten lantaarn en ingesnoerde spits hangt een klok uit 1502. Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf met ijzeren trekstangen en bevat een preekstoelkuip uit circa 1650. Boerderijen. De laat-18de-eeuwse hallenhuisboerderij Oudendijk 5-7 behoorde tot het bezit van het Huis Oosterwijk en werd in 1855 (jaartalankers) ingrijpend verbouwd. Uit de 17de eeuw stamt de boerderij Noorderlingedijk 137, die in de 18de eeuw werd verbouwd en in 1855 uitgebreid tot een dwars voorhuis met haaks aangebouwde schuur. De mogelijk nog laat-18de-eeuwse ‘Lingehoeve’ (Noorderlingedijk 199) heeft een dwars voorhuis met gepleisterde voorgevel. Andere gebouwen met een dwars geplaatst voorhuis zijn de boerderij Noorderlingedijk 8 (circa 1850) en het Heukelumse veerhuis annex café Noorderlingedijk 1 (circa 1850). Aardige woonhuizen zijn het grote blokvormige huis Oudendijk 31 (circa 1905) en de arbeiderswoningen Nortierstraat 5-27 (1908).