Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Kinderdijk
(gemeente Nieuw-Lekkerland)

Dijkdorp aan de westpunt van de Alblasserwaard, ontstaan na de aanleg vanaf 1372 van een dijk (Kinderdijk) die aansloot op de ringdijk om de Alblasserwaard (1277). Als laagste punt van de waard speelde dit gebied een belangrijke rol bij de afwatering. Buitendijks kwam in de tweede helft van de 19de eeuw enige industrie, vooral scheepsbouw, tot ontwikkeling. Aan de zuidzijde ontstond de dorpskern West-Kinderdijk en aan de noordzijde het buurtschap Elshout. Na de volledige overplaatsing van de scheepswerf J. & K. Smit uit Krimpen aan de Lek (1947) ontstond op de westpunt van Kinderdijk een belangrijke werf voor baggerschepen (nu I.H.C.). Het uitwateringscomplex van Kinderdijk is een beschermd gezicht en staat op de Werelderfgoedlijst.

De Herv. kerk (Molenstraat 149) is een zaalkerk met consistorie, zijpuntgevels bij het schip en een terzijde geplaatste, ingebouwde zadeldaktoren. Deze opvallende kerk in zakelijk-expressionistische vormen verrees in 1923-'24 naar ontwerp van J. Wils uit 1916. De glas-in-loodvensters zijn mogelijk ontworpen door Th. van Doesburg. Het in 1967 gewijzigde interieur bevat een orgel uit 1876, afkomstig uit Gorredijk.

Gemeenlandshuizen. Het voorm. gemeenlandshuis van het waterschap van de Overwaard (Molenstraat 238) is een in 1981-'83 gerestaureerd fors dijkpand. Uit 1644 dateert de uitspringende achterbouw met driehoekige frontons boven de hoge vensters van de vergaderzaal op de bel-etage. De schuifvensters en de schouw in de vergaderzaal stammen van een vernieuwing in 1736. De uit 1581 stammende voorbouw werd in 1918 vanwege de dijkverzwaring gesloopt en smaller herbouwd, waarbij de vensterfrontons en het maniëristische zandstenen toegangspoortje met gebeeldhouwde wapens van de heemraden (1644) zijn herplaatst. De ernaast gelegen schuur - op dijkhoogte dienend als koetshuis en op polderhoogte als paardenstal - heeft men in 1918 opgebouwd met materiaal van de oude gesloopte schuren. Het voorm. gemeenlandshuis van de Nederwaard (Molenstraat 230), een dwars geplaatst dijkpand uit de eerste helft van de 19de eeuw, diende als dependance van het gemeenlandshuis te Alblasserdam en werd al in 1855 door het waterschap verkocht. Op het dak liggen Oegstgeester pannen.

De voorm. openbare lagere school (Molenstraat 115-117), bestaande uit een tweelaags achterbouw (circa 1890) en aan de dijkzijde een zesklassige gangschool (circa 1900), dient nu als café en postkantoor.

Woonhuizen. Karakteristiek zijn het gepleisterde dwarse dijkhuis Molenstraat 2 uit circa 1860 en het ernaast gelegen koetshuis (Molenstraat 4) in

[p. 287]

Kinderdijk, Herv. kerk, plattegrond

vroege chaletstijl met fraai sierspant. Het Dijckhuijs (Molenstraat 134) is een in 1997 gerestaureerd dwars pand uit circa 1860 met een winkelpui uit 1882. Opvallend groot zijn de voor de scheepsbouwersfamilie Smit gebouwde eclectische herenhuizen West Kinderdijk 339-341 (circa 1880) en Molenstraat 28 (circa 1885), beide uitgevoerd met gestucte hoekpilasters en vensterbekroningen. Meer neoclassicistisch van vorm is het herenhuis Molenstraat 22 (circa 1885). Scheepsbouwer L.J. Smit liet in 1915-'17 de grote villa Puntweg 7 bouwen in een door de landhuisstijl geïnspireerd ontwerp in Nieuw Historiserende stijl van J.C. Wentinck. In de tuin staat een bronzen buste van Fop Smit, oprichter van de scheepswerf. Het zakelijk-expressionistische woonhuis Molenstraat 92 dateert uit circa 1925. Bungalow De Zonnebloem (bij Puntweg 7) werd in 1954 gebouwd voor L.C. Smit naar een functionalistisch ontwerp van G. Rietveld.

Arbeiderswoningen. Aaneengeschakelde afdakswoningen uit circa 1900 - in blokjes van twee, drie of meer - staan aan de Molenstraat, de Lekkade en de haaks daaropstaande Veerdam (nrs. 1-45).

De scheepswerf ‘L. Smit & Zn.’ (Molenstraat), buitendijks gesticht in 1842 door Fop Smit, werd in 1943 ondergebracht in de I.H.C. (Industriële Handels Combinatie). Bewaard bleven

Kinderdijk, Gemeenlandshuis Overwaard (1991)

Kinderdijk, Herv. kerk

het met rationalistische details uitgevoerde kantoorgebouw (Molenstraat 24; 1904, verhoogd circa 1960) en enkele andere gebouwen zoals een grote loods met verhoogd middendeel aan de Molenstraat (circa 1935) en het uit 1889 daterende gebouw van het huidige I.H.C.-informatiecentrum (Molenstraat 12).

Poldermolencomplex Kinderdijk. De afwatering van de Alblasserwaard in de Lek geschiedde op het laagste punt, bij Kinderdijk. Daar kwamen het Achterwaterschap van de Overwaard (het noordelijke deel) en het met de Alblas in verbinding staande Nieuwe Waterschap van de Nederwaard (het zuidelijke deel) samen. Vanwege een toenemend lozingsprobleem moest men overgaan tot het aanleggen van hoge boezems voor wateropslag, om daaruit bij een lage waterstand te kunnen lozen.

[p. 288]

Kinderdijk, Villa Puntweg 7

Men bouwde zestien poldermolens om het water in deze hoge boezems te malen. Aan de westzijde staan acht molens uit 1738 van de Nederwaard (Nederwaard 4-11), ronde stenen grondzeilers met een met riet gedekte kap en een scheprad. Aan de oostzijde staan acht molens uit 1740 van de Overwaard (Overwaard 4-11), met riet gedekte achtzijdige molens op een stenen voet. Aan de zuidzijde bevindt zich de De Blokkerse Wip of ‘Blokweerse Molen’ (Blokweerweg 7, circa 1700), een wipmolen die na brand (1997) rond 2000 is herbouwd. Samen met de twee 18de-eeuwse molens van de polder Nieuw-Lekkerland (zie aldaar) vormen deze molens het unieke molenlandschap van Kinderdijk.

Gemalen. In 1868 kregen de molens van Kinderdijk hulp van twee stoomgemalen. Het Wisboomgemaal (Overwaard 3) bemaalde de Overwaard. In 1924 heeft men bij de elektrificatie van het gemaal zijvleugels toegevoegd. In 1996 is het gemaal vervangen door een modern vijzelgemaal. Het stoomgemaal van de Nederwaard werd in 1927 vervangen door nieuwbouw, die in 1971-'72 plaats maakte voor het moderne J.U. Smitgemaal (Nederwaard 1).

Klaaswaal, Rehobothkerk