Hoogmade
(gemeente Jacobswoude)
Ontginningdorp, ontstaan in de middeleeuwen. De lineaire bebouwing aan de ontginningsbasis (Kerkstraat) strekte zich uit langs de noordzijde van de Does. Nabij de Herv. kerk vormde zich rond 1850 een kleine dorpskom, die groter werd na aanleg van de brug over de Does in 1872.
De Herv. kerk (Noordeinde 1a) is een zaalkerk met natuurstenen ingangspoortje en een opengewerkte houten klokkentoren. Deze classicistische kerk kwam in 1729-'30 tot stand ter plaatse van een middeleeuwse voorganger. In 1904 heeft men aan de achterzijde een consistoriekamer toegevoegd. De in 1954 en in 1984-'85 gerestaureerde kerk heeft inwendig een 19de-eeuws stucplafond met koof. De kerk bevat een grafsteen uit 1471 van pastoor Meynaert Aernoutszoon van Alcmaer en verder een vroeg-19de-eeuws kabinetorgel met ornamenten in Lodewijk XVI-stijl.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe Geboorte (Kerkstraat 59) is een zaalkerk met vijfzijdig gesloten apsis; de ingebouwde toren van twee geledingen heeft een naaldspits met frontalen. Deze door J.A. en L. van der Laan ontworpen kerk verrees in 1931-'32 ter vervanging van een ingestorte voorganger uit 1875, waarvan de torenresten zijn omklampt. Tot de inventaris behoren een neogotische preekstoel en zijaltaren (circa 1875) en een door Van der Laan ontworpen hoofdaltaar (circa 1932). De tweelaags pastorie (Kerkstraat 57) uit 1872 is waarschijnlijk ontworpen door E.J. Margry.
Boerderijen. De uit 1613 daterende krukhuisboerderij Voorofse polderkade 4 heeft een uitgebouwde, onderkelderde opkamer. Het haaks geplaatste zomerhuis is uit 1756. Mogelijk 17de-eeuws is ook de kern van de hallenhuisboerderij Bouwlust (Van Klaverweijdeweg 19), waarvan het zomerhuis met gezwenkte gevel uit circa 1800 stamt. Voorbeelden van langhuisboerderijen zijn Kerkstraat 63-65 (circa 1840), Van Klaverweijdeweg 17 (circa 1860), Van Klaverweijdeweg 15 (1875), Van Klaverweijdeweg 11 (circa 1890), met ronde karnmolen, en de boerderij Hooghstede (Van Klaverweijdeweg 21; 1887).
Ten zuidwesten van Hoogmade bevindt zich de in de kern 17de-eeuwse hallenhuisboerderij Doespolderkade 6, met kelder en opkamer, en een in de kern 18de-eeuws zomerhuis. Het gehucht Ofwegen, ten zuidoosten van Hoogmade, heeft enkele waardevolle langhuisboerderijen, zoals Ofwegen 4 (circa 1700) en de waarschijnlijk 18de-eeuwse boerderij Ofwegen 5 met jonger zomerhuis (Ofwegen 5a; circa 1880). Rond 1880 gebouwd zijn de langhuisboerderijen Ofwegen 7, met houten zomerhuis, en Maria Hoeve (Ofwegen 8-10).
Poldermolens. Bij en in de omgeving van Hoogmade staan enkele als wipmolens uitgevoerde poldermolens met een met riet gedekte ondertoren en een met hout bekleed bovenhuis. Aan de Kromme Does staat de Vlietmolen (bij Vlietkade 1), gebouwd in 1913 ter vervanging van een in 1911 afgebrande voorganger om de Vlietpolder te bemalen. Ten noorden van het dorp staat de Hoogmadesche Molen (Noordeinde 34), ook wel ‘Heerlykheid’ genoemd, die in 1897 een oudere molen verving om de Hoogmadesepolder te bemalen. Ten zuidwesten van Hoogmade staan aan de Bruine Wetering de Grosmolen uit 1640 en - aan de zuidzijde van de Does - de rond 1630 gebouwde Doesmolen (bij Doespolderkade 4). Zij bemaalden respectievelijk de Voorafsche Polder en de Doespolder.
Auteursrechtelijk beschermd