Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Bodegraven

Dijkdorp, ontstaan in de 11de eeuw aan de Oude Rijn bij de monding van het riviertje de Wonnewetering (Oud Bodegraven). Op de zuidelijke oeverwal bevond zich voordien een Romeinse nederzetting. Na de verwoesting van Bodegraven door Franse troepen in 1672 werd aan de oostzijde de Wierickerschans aangelegd. Een brand in 1870

Bodegraven, Herv. kerk, interieur

legde een groot deel van het dorpscentrum in de as. De sluis in de Oude Rijn, aangelegd in de 17de eeuw en verbreed in 1895, is onlangs geheel vernieuwd. In 1878 kreeg Bodegraven aan de zuidzijde een station op de lijn Leiden-Woerden en vanaf 1882 was er een wekelijkse kaasmarkt, waarna tussen de spoorlijn en Oude Rijn diverse kaaspakhuizen verrezen. Na de Tweede Wereldoorlog is Bodegraven aan de noordzijde en vooral aan de zuidzijde aanzienlijk uitgebreid.

De Herv. kerk (Oude Markt 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Gallus, is een driebeukige laat-gotische kerk met vijfzijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met achtzijdige houten lantaarn. De met lisenen en rondboogfriezen uitgevoerde toren stamt vermoedelijk uit de 15de eeuw (beklampt 19de eeuw). Het koor kwam begin 16de eeuw tot stand. Na brandstichting door Franse troepen (1672) heeft men het 16de-eeuwse schip lager herbouwd in 1674, zonder scheibogen naar de middenbeuk en met twee bescheiden kapellen met topgevel. Aan de zuidzijde staat een 18de-eeuws portaal met gebosseerde pilasters en fronton. De consistoriekamer (zuidzijde koor) dateert uit 1829. De houten kerkvensters en de houten torenlantaarn zijn aangebracht bij de kerkrestauratie rond 1970.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven met trekbalken (1674). Tot de inventaris behoren een preekstoel

Bodegraven, Evang. Luth. kerk en pastorie

en doophek (na 1672), en verder verschillende banken, psalmborden en een houten portaalomlijsting, alles 18de-eeuws. Het door Hendrik Herman Hess gebouwde orgel (1761) heeft een door D. van der Wagt rijk gesneden orgelkast in Lodewijk XV-stijl. Achter het orgel staat als koorafsluiting een beschilderd houten schot. De kerk bevat verder enkele 17de- en 18de-eeuwse grafzerken.

De voorm. pastorie (Pastorieplein 4; circa 1850) is een neoclassicistisch herenhuis met geblokt gepleisterde hoeklisenen.

De R.K. St.-Willibrorduskerk (Overtocht 18) is een driebeukige basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met hoektorentjes en achtzijdige spits. Deze neogotische kerk verrees in 1862-'64 naar plannen van P.J.H. Cuypers en verving een schuilkerk (1643). De toren werd in 1867 voltooid naar een gewijzigd ontwerp met lagere hoektorentjes. Bij een brand in 1982 gingen de bekapping en het monumentale Franssen-orgel (1874) verloren. Na het herstel heeft men uit de afgebroken Dominicuskerk te Alkmaar het middendeel van het Maarschalkerweerd-orgel (1897) overgebracht.

Het woonhuis Overtocht 22 (circa 1907) hoorde bij een R.K. complex waarvan ook een inmiddels afgebroken zusterhuis en school deel uitmaakten.

Overige kerken. Na de dorpsbrand werd de Evang. Luth. kerk (Noordstraat 2) in 1871 (gevelsteen) herbouwd als een eclectische zaalkerk. De

[p. 93]

Bodegraven, Woonhuizen Noordzijde 62-65

forse pastorie (Noordstraat 4; circa 1875) heeft een gepleisterde eclectische sierlijst. De in 1898 naar ontwerp van C. Zaal gebouwde Geref. kerk (Spoorstraat 11) is een kruiskerk in neorenaissance-stijl met houten geveltorentje. Vergelijkbaar in stijl is de ernaast gelegen pastorie (Spoorstraat 9).

Het voorm. postkantoor met directeurswoning (Prins Hendrikstraat 16) is een fors pand uit circa 1905 met rationalistische details.

Groot Landlust of ‘Rhodus’ (Noordzijde 66). Dit sobere blokvormige buitenhuis dateert uit het laatste kwart van de 18de eeuw. Een hardstenen stoep met stoeppalen leidt naar de neoclassicistische omlijste ingang. Het huis werd in 1831 betrokken door loodwitfabrikant H. ter Meulen. In het interieur bevinden zich twee laat-18de-eeuwse schouwen met schoorsteenboezems voorzien van pilasters.

Woonhuizen. Rond 1850 verrees het sober neoclassicistische herenhuis Beeresteijn (Overtocht 29). Veel huizen in Bodegraven zijn na de dorpsbrand van 1870 tot stand gekomen, bijvoorbeeld de achter een lange lijstgevel geplaatste diepe huizen Emmakade 6-9 (1887), de eclectisch gedetailleerde huizen Noordstraat 11 en 30 (circa 1880) en het als woonhuis-café gebouwde, gepleisterde pand Brugstraat 1 (circa 1880; nu apotheek). Voorbeelden van laat-19de-eeuwse huizen met neorenaissance-details zijn Kerkstraat 46, 72 en 99. Rond 1900 gebouwd zijn de afwisselend met lijst- of topgevel uitgevoerde huizen Kerkstraat 109-115, de huizen Noordstraat 52-54 en de met rolwerkgevel uitgevoerde villa Schothorst (Noordstraat 50). Korte Nieuwstraat 1-5 en Wilhelminastraat 54 hebben gekleurd decoratief metselwerk.

Een combinatie van neorenaissance- en chaletstijl-elementen vertonen de huizen Spoorstraat 39-45 (circa 1905) met gepleisterde vakwerkgeveltoppen. De wit gepleisterde villa's Spoorstraat 19 (met sierspanten) en Spoorstraat 30 kwamen rond 1905 tot stand als directeurswoningen bij het toen nieuwe complex van de zaadhandel Turkenburg. Opvallend zijn de gepleisterde huizen Noordzijde 62-65 (circa 1905) met hun in schoon metselwerk uitgespaarde details. De woon- en winkelpanden Oude Markt 2 en Kerkstraat 81-83 (circa 1906) vormen karakteristieke jugendstil-voorbeelden. Het in 1910 met chaletstijl-details gebouwde huis Julianastraat 38 hoorde als directeurswoning bij de (nu verdwenen) Groen van Prinsterer MULO-school. Rond 1920 werd in Bodegraven enige volkswoningbouw verwezenlijkt, zoals Spoorlaan 2-8, de onder- en bovenwoningen Nieuwe Markt 4-18, de woningen Prinsenstraat 38-72 en het buurtje Noordzijde 78-95 (bekend als het Rode Dorp). In kubistisch-expressionistische stijl ontworpen is het woon- en winkelpand Kerkstraat 28 (circa 1930).

Windmolen ‘De Arkduif’ (Overtocht 45) is een ronde stenen stellingmolen uit 1697 met een met hout beklede kap. Deze korenmolen is na de dorpsbrand van 1870 hersteld en verhoogd (gerestaureerd circa 1975).

Kaaspakhuizen. Enkele laat-19de-eeuwse pakhuizen staan direct aan de Oude Rijn achter een kaashandelaarswoning, zoals Kerkstraat 46 en 48 en Buitenkerk 13. Het kaaspakhuis Julianastraat 11 (circa 1905) vertoont eenvoudige neorenaissance-details en kaashandelaar P.J.M. Veldt liet het met neorenaissance-elementen ontworpen pakhuis Burg. Le Coultrestraat 3 (circa 1905) bouwen. Andere vroeg-20ste-eeuwse pakhuizen zijn Nieuwstraat 37 (circa 1905) en Nieuwstraat 35 (circa 1915). Het door C. Zaal voor T.F. Oskam in ‘Oudhollandse’ neorenaissance-stijl ontworpen pakhuis Julianastraat 30 (1914) heeft een luifel en kleurige luiken. Voor de firma Noordhoek & Zn. ontwierp Zaal het pakhuis Kerkstraat 132 (circa 1925) in expressionistische stijl. Eenvoudig van uitvoering is het voor S. Gobel gebouwde kaaspakhuis Rijnkade 15 (circa 1920). De drie identieke kaaspakhuizen Willem de Zwijgerstraat 15 (circa 1928) hebben een lage zolderetage.

De voorm. zaadhandel ‘Turkenburg’ (Spoorstraat 13-15) is een fors fabrieksgebouw uit circa 1905 met late neorenaissance-details. Na renovatie is het in 1989 als sociaal cultureel centrum in gebruik genomen (Evertshuis).

De voorm. olieslagerij ‘De Phoenix’ (Noordstraat 49-51) bestaat uit een tweelaags gebouw met mansardedak (pakhuis), een ketelhuis met fabrieksschoorsteen en een vijflaags bedrijfsgebouw (olieslagerij). Gesticht in 1905 als stoomolieslagerij van de Zaanse firma Honig werd het complex rond 1915 uitgebreid en kreeg het de naam ‘De Phoenix’. De in 1940 door André de Jong opgerichte firma Andrélon Cosmetics vestigde zich in 1947 in het complex.

De voorm. watertoren (Rond de Watertoren ong.) verrees in 1907 naar

[p. 94]

Bodegraven, Olieslagerij De Phoenix

plannen van J. Smit en constructeur A. Visser met een ijzeren hangbodemreservoir (verbouwd 1954).

Het station (Stationsplein 3) werd in 1913 gebouwd nadat het oude station (1894) door brand was verwoest (1911). Het hoge linkergedeelte met dienstwoning heeft een forse hoektoren, het lagere rechterdeel bevat de stationshal.

De Alg. begraafplaats (Noordzijde ong.), aangelegd rond 1925, heeft een kruisvormige aula met enkele glas-in-loodvensters.

Boerderijen. Binnen en buiten de dorpskern liggen langs de Oude Rijn diverse waardevolle boerderijen. Een 17de-eeuwse oorsprong heeft de boerderij met dwars geplaatst voorhuis Paardenburgh (Dammekant 2), die is voorzien van een deels onderkelderd woonhuis uit 1648 (wapensteen) met omlijste ingangspartij. Ernaast staat een met riet gedekt 18de-eeuws zomerhuis. Uit de 17de eeuw stamt ook de boerderij Kruidenburg (Dammekant 38), waarvan het gepleisterde woonhuisgedeelte is voorzien van een kelder met graatgewelven en een hoog zadeldak tussen puntgevels. De hallenhuisboerderij Heining en Dam (Noordzijde 14; circa 1700) heeft een rieten wolfdak en opvallend lage zijgevels. Voorbeelden van 18de-eeuwse hallenhuisboerderijen zijn Halfwegen (Dammekant 28), Sterre Schans (Noordzijde 135; met zomerhuis) en de wit gepleisterde langhuisboerderijen Klein Kruidenburg (Dammekant 22) en Schanszicht (Noordzijde 130; met kelder en opkamer); de drie laatste voorbeelden zijn gewijzigd in de 19de eeuw. Boerderij Zomerlust (Zuidzijde 27; circa 1750) heeft een blokvormig woongedeelte voorzien van een omlijste ingangspartij met Lodewijk XIV-details. Bij de herenboerderij Rhijnleve (Zuidzijde 50; circa 1760) is het blokvormige woongedeelte deels onderkelderd en deels voorzien van een mezzanino. De ingangspartij vertoont snijwerk in Lodewijk XV-stijl.

Opvallend is de boerderij De Hummeburgh (Noordstraat 70-74; circa 1850) met haar tweebeukige woonhuis achter een brede ingezwenkte lijstgevel. Ingezwenkte lijstgevels hebben ook de boerderijen Zuidzijde 71 (met zomerhuis), Buitenkerk 53 en Leeuwendeel (Zuidzijde 28), alle uit de tweede helft van de 19de eeuw. Andere opvallende boerderijen uit circa 1875 zijn de met keperboogvensters uitgevoerde boerderij Dammekant 20, de gepleisterde boerderij Buitenkerk (Buitenkerk 61) met rijk bewerkte daklijst, en de boerderij Zuidzijde 125 met een van neorenaissance-details voorziene stal. Rond 1910 in kalkzandsteen gebouwd zijn de boerderijen Zuidzijde 12 en Buitenkerk 70.

De Wierickerschans (Zuidzijde 132), gelegen ten oosten van Bodegraven aan de Oude Rijn, is een vierkante gebastionneerde en omgrachte schans uit 1673, aangelegd ter bescherming van het gebied tussen de Enkele en de Dubbele Wiericke (Oude Hollandse Waterlinie). De buitenwal bevat een zandstenen toegangspoort met gebosseerde dubbele toscaanse pilasters (1673, gewijzigd 1783). Het binnenterrein is toegankelijk via een tweede (bakstenen) poortdoorgang. Hier bevinden zich een met steunberen versterkt kruithuis (circa 1673), een kruitmagazijn (1747-'48) en verschillende 19de-eeuwse magazijnen, waaronder het kruitmagazijn D (1830). Tussen buiten- en binnenwal staan twee gepleisterde officierspaviljoens (met frontons) met aansluitend lage manschappenbarakken (alles 1828-'30).

Meije. Dit langgerekte bebouwingslint ten noordoosten van Bodegraven, ontstond in de middeleeuwen, vooral aan de zuidzijde van het gelijknamige riviertje. De R.K. kerk O.L. Vrouwe Geboorte (Meije 137; 1872-'73, W.J. van Vogelpoel) is een neogotische zaalkerk met driezijdig gesloten koor en een slank geveltorentje. De bijbehorende pastorie (circa 1873) vertoont sobere eclectische vormen. Achter de kerk bevindt zich een Lourdesgrot. De voorm. openbare lagere school (Meije 94-98; 1882, M. Quartel) is een drieklassig schoolgebouw met bijbehorende onderwijzerswoning. De voorm. Chr. lagere school (Meije 55-57), gebouwd in 1906 als een tweeklassige school met aangebouwde onderwijzerswoning, is voorzien van neorenaissancedetails en een gesneden sierspant. Later is in dezelfde stijl een derde lokaal toegevoegd. De woonhuizen Meije 45-47 met ingezwenkte lijstgevels zijn eind 19de eeuw gebouwd, evenals Meije 44.

Meije bij Bodegraven, Chr. lagere school met woonhuis

[p. 95]

Interessante boerderijen zijn ‘Nooit Volmaakt’ (Meije 31; 1843, gevelsteen) en Meije 28 (beide met een ingezwenkte lijstgevel) en de rond 1900 gebouwde langhuisboerderijen ‘Veldzicht’ (Meije 5), Meije 41 en Meije 11, alle voorzien van drielichtsvensters (verdieping) en decoratieve windveren. Bij de laatstgenoemde staat een achtzijdig karnhuis. Uit 1907 dateert de langboerderij ‘Vlijt en Zorg’ (Meije 97) met zomerhuis. De watertoren (Meije 190) verrees in 1931 naar ontwerp van C.B. Posthumus Meyjes en J.J. van der Linden. Deze met een glijbekisting opgetrokken ronde betonnen toren heeft een kegelvormig dak en is in 1977 wit geschilderd.