Monumenten in Nederland. Zuid-Holland

Ameide
(gemeente Zederik)

Kleine stad aan de Lek, ontstaan op een rond 1277 bedijkte oeverwal waarmee het Broekse Water werd afgedamd en een binnen- en een buitenhaven werden gevormd. Rond 1300 verleende Dirk van Herlaer aan de nederzetting enkele

Ameide, Stadhuis

stadsrechten (vernieuwd 1433). Door concurrentie van Vianen ontwikkelde Ameide zich niet tot een echte stad. De wallen werden vermoedelijk al in 1527 ontmanteld. Overslag van goederen en rivierhandel brachten Ameide een bescheiden bloei. De aan één zijde bebouwde Voorstraat kreeg enige stedelijke allure. In de 19de eeuw werden bescheiden uitbreidingen verwezenlijkt aan de west- en de zuidzijde. De buitenhaven heeft men in 1820 gedempt (Voorstraat) en de binnenhaven in 1935 (Prinsengracht). Na de Tweede Wereldoorlog zijn woonwijken ontstaan aan de zuid- en oostzijde. Ameide is een beschermd gezicht. De Herv. kerk (Kerkstraat 10) is een driebeukige pseudo-basilicale kerk met vijfzijdig gesloten koor, zuidtransept en een toren van vijf geledingen met balustrade en ingesnoerde spits. De laat-romaanse toren verrees eind 13de eeuw. De bovenste geleding werd in de 17de eeuw gewijzigd en de twee onderste geledingen werden in 1837 aan de westzijde voorzien van schuine steunberen. In de toren hangt een door Henricus Meurs gegoten klok (1608). Het laat-gotische schip en koor kwamen rond 1500 tot stand. Tegen de noordzijde van het koor staat een consistorie uit 1858. Bij de restauratie in 1954-'55 van de in 1953 geheel uitgebrande kerk heeft men het

Ameide, Gemeenlandshuis

zuidtransept toegevoegd en de bovenzijde van de toren gereconstrueerd en verhoogd.

Overige kerken. De Chr. Geref. kerk (J.W. van Puttestraat 5), een in kalkzandsteen opgetrokken zaalkerk met schoudergevel, werd rond 1900 gebouwd. De voorm. Geref. kerk (Prinsengracht 83), nu bibliotheek, is een zakelijk-expressionistische zaalgebouw uit circa 1930.

Het voorm. stadhuis (Dam 1) is een vrijstaand dwars pand uit 1644 met souterrain, bel-etage, trapgevels en een houten dakruiter met uurwerk en carillon. De bel-etagevensters aan de voorzijde hebben zandstenen frontons in sobere classicistische vormen. Boven de entree zit een gebeeldhouwde steen met het wapen van de familie Van Brederode. Een lage bordestrap met gemetselde balustrade en leeuwen verschaft toegang tot het souterrain met cachot en waag (later brandspuithuis). De zijgevels hebben classicistische dorische poortjes. Het stadhuis was tot 1959 bezit van de ambachtsheer. Daarna volgde in 1959-'61 een ingrijpende restauratie (T. van Hoogevest).

Het voorm. gemeenlandshuis (Voorstraat 5) is een drielaags pand waarvan het middenrisaliet is voorzien van een gekroond ambachtswapen en een driehoekig fronton met jaartal ‘1760’. Het hoogheemraadschap van de Alblasserwaard liet in dat jaar onder leiding van

[p. 81]

Ameide, Openbare lagere school

Jan van der Linden een bestaand pand verhogen en de huidige lijstgevel optrekken. Op de hoeken van die gevel staan siervazen in Lodewijk XV-stijl. Het toen eveneens toegevoegde achterhuis is met het voorhuis verbonden via een als trappenhuis dienend tussenlid. Het gebouw heeft zijn functie als gemeenlandshuis tot 1987 behouden. Het bijbehorende, mogelijk eind-18de-eeuwse, koetshuis (Nieuwstraat 14) diende van 1883 tot 1987 als archiefgebouw.

De voorm. openbare lagere school (Fransestraat 24) dateert uit circa 1890 en is bereikbaar via een steegje. Het toegangsportaal is uitgevoerd in rijke neorenaissance-stijl.

Woonhuizen. De oudste huizen van Ameide zijn 17de-eeuwse diepe huizen met verdieping en eenvoudige tuitgevels, zoals Dam 8 met de jaartalankers ‘1681’ (empire-snijvenster circa 1790). Het laat-17de-eeuwse huis Kerkstraat 2 heeft een smaller en lager achterhuis met pothuis. Het onderkelderde en via een trapje toegankelijke diepe huis Voorstraat 2 is vermoedelijk begin 18de eeuw gebouwd en heeft een tuitgevel met driehoekig fronton. Bij Voorstraat 3 heeft men de 17de-eeuwse puntgevel begin 19de eeuw gewijzigd in een lijstgevel. Het rond 1750 tot stand gekomen herenhuis Voorstraat 6, met een rijk gesneden deurpartij in Lodewijk XIV-stijl, kreeg begin 19de eeuw een nieuwe lijstgevel en bevat een trap in Lodewijk XV-stijl. Uitgevoerd in Lodewijk XVI-stijl is de brede lijstgevel van Voorstraat 7 (circa 1800, gerestaureerd 1975). Binnen is stucwerk uit die tijd behouden, evenals een behangselschildering van H. van Barneveldt (1804). Uit het begin van de 19de eeuw dateren ook het tweebeukige huis Dam 9 en het later gepleisterde huis Dam 11. Het diepe huis Voorstraat 4 is voorzien van een kroonlijst met trigliefen (circa 1800) en Voorstraat 8 heeft een neoclassicistische kroonlijst en deurpartij (circa 1840). Midden-19de-eeuwse diepe huizen zijn verder Voorstraat 10 (circa 1850) en Voorstraat 9 (circa 1860); het laatste heeft een rondboogportiek. Het in de kern waarschijnlijk 17de-eeuwse huis Fransestraat 12 werd rond 1850 gepleisterd en voorzien van een afgeronde hoek met dubbele ingang. Het was lange tijd in gebruik als ‘Hotel 't Fortuin’. Ingezwenkte lijstgevels uit de tweede helft van de 19de eeuw zijn zichtbaar bij Dam 3, Nieuwstraat 26 en J.W. van Puttestraat 35 (gepleisterd). Het in 1895 gebouwde herenhuis Voorstraat 1 (1895) is voorzien van een stoep en een hoog gepleisterd onderhuis. Uit circa 1900 dateren de arbeiderswoningen J.W. van Puttestraat 9-25.

Winkels. Het begin-19de-eeuwse herenhuis Dam 9 kreeg rond 1880 een fraaie winkelpui. Rond 1910 kwamen het woon- en winkelpand Fransestraat 11, het met een terugliggende winkelpui uitgevoerde pand Fransestraat 22 en het met rationalistische details ontworpen woon- en winkelpand Fransestraat 23 tot stand. Zakelijk-expressionistische details vertoont het woonen winkelpand Lekdijk 36 (circa 1930).

Boerderijen. In de stadskern staan enkele waardevolle hallenhuisboerderijen, zoals Prinsengracht 26 (17de eeuw) en Hogewaard 2 (woonhuis 1843, bedrijfsgedeelte 1909). De vroeg-19de-eeuwse herenboerderij Warnanda Jacobshoeve (Hogewaard 12-14) heeft een dwars geplaatst woonhuis met neoclassicistische omlijste ingang. Amalia's Hoeve (J.W. van Puttestraat 87; circa 1910) valt op door de gesneden topgevelversieringen.

De meelfabriek (Benedendamsestraat 17-19) dateert uit het begin van de 20ste eeuw en bestaat uit enkele loodsen met zadeldaken en een directeurswoning (circa 1915). Het hoge kubusvormige silogebouw is rond 1950 ertussen gebouwd.

Het gepleisterde trafohuisje (bij Lekdijk 18), voorzien van pilasters en een klein fronton, dateert vermoedelijk uit 1922 en werd gebouwd voor het Gemeentelijk Electriciteits Bedrijf Dordrecht (G.E.B.D.).

De Oude Alg. begraafplaats (J.W. van Puttestraat 4b) werd in 1829 aangelegd op een verhoogd terrein. Later toegevoegd zijn het baarhuisje (1873) en het door ijzergieterij ‘De Prins van Oranje’ gegoten toegangshek (circa 1873). Opmerkelijk zijn het graf van Kloos († 1862) en van de dokter J.F.K.Th. von Ziegenweidt († 1874).

Het voorm. stoomgemaal aan de monding van de Oude Zederik (Sluis 19), gelegen ten oosten van Ameide, werd in 1892 gebouwd en heeft tot 1946 dienst gedaan. Ernaast staat de dubbele dienstwoning Sluis 15-17 (circa 1900).

Tienhoven. Dit dijkdorp aan de Lek ten westen van Ameide is ontstaan in de middeleeuwen. De waarschijnlijk tot de 19de eeuw buitendijks gelegen Herv. kerk (Lekdijk 74) heeft een los tegen

Tienhoven bij Ameide, Herv. kerk (1980)

[p. 82]

het schip geplaatste toren met achtzijdige spits. Deze uit de 12de eeuw stammende, onversierde toren werd verhoogd in de 13de en in de 14de eeuw en is opgebouwd in tufsteen (onder) en baksteen (boven). Erin hangt een door Thomas Both gegoten klok (1588). Het eenbeukige schip kreeg bij een vergroting rond 1300 de huidige vorm met hergebruikte tufsteen. Begin 15de eeuw verrees het vijfzijdig gesloten laat-gotische koor en werd het schip verhoogd. Bij een ingrijpende restauratie in 1958-'59 is het tufsteenwerk aan de zuidzijde van het schip vrijwel geheel vernieuwd. Het kerkinterieur heeft houten tongewelven, in het schip met trekbalken en een kap met spitsboogjukken (koor 15de eeuw, schip eerste helft 16de eeuw). Uit de 17de eeuw dateren de preekstoel en een herenbank. Het kerkhof kreeg bij een vergroting in 1884 een door ijzergieterij ‘De Prins van Oranje’ geleverd toegangshek. De 17de-eeuwse boerderij Lekdijk 13-15 is een krukhuisboerderij met links achter de kruk een zomerkeuken en aan de rechterzijde een ‘kapel’ bij de keukentravee. De voorgevel heeft gekoppelde en geblokte ontlastingsbogen in een afwijkende kleur baksteen. Van het ten oosten van het dorp gelegen 13de-eeuwse kasteel Herlaar (gesloopt 1811) resteert het smeedijzeren toegangshek met gemetselde hekpijlers (circa 1730) bij de ter plaatse van het kasteel gebouwde zakelijk-expressionistische villa Lekdijk 84 (circa 1935). Het buitendijks gelegen voorm. veerhuis (Lekdijk 75) is een dwars pand uit 1875 (gevelsteen) met aan weerszijden ingezwenkte lijstgevels.