Monumenten in Nederland. Zeeland

Zuiddorpe, R.K. O.L. Vrouwe ten Hemelopneming

Zuiddorpe
(gemeente Terneuzen)

Wegdorp met een brinkachtig dorpsplein, ontstaan op een oude dekzandrug. Al in 1236 is er sprake van een parochie en wordt het dorp vanwege de veenontginningen in de omgeving De Moeren genoemd. Dit gebied werd in 1698 bedijkt. Het bescheiden dorp kreeg in 1788 een katholieke schuurkerk, die dienst deed totdat de ruïneuze middeleeuwse kerk in 1807 aan de katholieken werd teruggegeven (gesloopt 1817). De lintvormige bebouwing is na de Tweede Wereldoorlog aan de zuidzijde verbreed.

De R.K. O.L. Vrouwe ten Hemelopneming (Dorpsplein 1) is een driebeukige basilikale kruiskerk met een recht gesloten koor en een aan de noordwestzijde geplaatste toren van twee geledingen met ingesnoerde vierzijdige spits. Deze neogotische kerk werd in 1885-'86 gebouwd naar ontwerp van P.J.

[p. 293]

Overslag bij Zuiddorpe, Raadhuis

van Genk ter vervanging van een voorganger uit 1817. Het interieur wordt gedekt door gestukadoorde houten kruisgewelven, waarvan de polychromie (1905-'06) rond 1965 grotendeels onder witkalk is verdwenen. Belangwekkend is de van 1637 daterende, rijk gebeeldhouwde preekstoel (zonder klankbord) met afbeeldingen van de vier evangelisten op de kuippanelen (gerestaureerd 1994). Tot de inventaris behoren verder diverse door J. van Genk-Seelen vervaardigde ongeschilderde houten beelden, op koper geschilderde kruiswegstaties (1906-'07) van A. Windhausen en een door B. Pels & Zn. gebouwd orgel (1929). Op het kerkhof bevinden zich enkele belangrijke graftekens, waaronder één in neogotische vormen voor mw. R.J. van Haelst († 1852) en J.B. Onghena († 1871), alsmede één met kruisbekroning voor mw. R.E. Thomaes († 1887) en burgemeester A.A. van Haelst († 1899). Achter

Zuiddorpe, Woonhuis Dorpsplein 11

de kerk ligt een processiepark, bestaande uit een groep van zeven neogotische half-open kapellen en een Mariakapel (voorheen ‘Het Vagevuur’) uit 1888. De oorspronkelijk in 1876 gestichte Lourdesgrot is verdwenen. In 1982 ontstond een kleine nieuwe grot.

Het voorm. raadhuis (Dorpsplein 3) is een wit geschilderd pand met trapgevel aan één zijde. De kern wordt gevormd door een midden-19de-eeuwse school die in 1884 tot raadhuis werd verbouwd en vergroot.

Woonhuizen. Het in de kern mogelijk 18de-eeuwse herenhuis Dorpsplein 13 was het woonhuis van de familie Onghena. De huidige façade is rond 1840 tot stand gekomen. Op het achterterrein bevindt zich de na 1817 als koetshuis gebruikte schuurkerk van het dorp uit 1788. Mogelijk ook een 18de-eeuwse oorsprong hebben de tweelaagse huizen Dorpsplein 12, 17 en 19. Vergelijkbaar van vorm en voorzien van eenvoudige jugendstil-details zijn de herenhuizen Dorpsplein 4 (circa 1910) en Dorpsplein 10 (1912). Eenvoudige art decó-details vertoont het herenhuis Dorpsplein 11, dat rond 1920 tot stand kwam na verbouwing van twee oudere panden.

Het voorm. fort St.-Jan (St.-Janstraat ong.), gelegen ten westen van Zuiddorpe, is een vierkant fort, gebouwd in 1596 door Spaanse troepen als onderdeel van een gordel van forten ten zuiden van Axel. Na de verovering van Sas van Gent (1644) verloor het zijn strategisch belang en in de 19de eeuw bouwde men er een woonhuis.

Overslag. Dit grensdorp ten zuiden van Zuiddorpe was tot 1970 de kleinste gemeente van Nederland en besloeg de Overslag- (1692), de Varempé- (1689) en de Moerbekepolder (1699). De kerk van dit dorp staat op Belgisch grondgebied. Bij Dorpsstraat 1 staan enkele grenspalen. De hardstenen paal stamt uit de late 18de eeuw en toont de Staatse leeuw (Nederland) en de dubbelkoppige gekroonde adelaar (Oostenrijk). De beide gietijzeren grenspalen (nrs. 298 en 299) zijn in 1843 aan weerszijden van de weg geplaatst. Vermeldenswaardig zijn verder de voorm. openbare lagere school ('t Hoeksken 5), een eenklassig gebouw uit circa 1900, en het voorm. raadhuis ('t Hoeksken 9), een eenlaagspand uit 1905 met hoger opgetrokken ingangspartij.