Monumenten in Nederland. Zeeland

Scherpenisse
(gemeente Tholen)

Voorstraatdorp, ontstaan op een kreekrug aan de zuidzijde van de Pluimpot. De schorren van Scherpenisse zijn vermoedelijk al in de 12de eeuw bedijkt; het dorp zelf wordt voor het eerst vermeld in 1203. In 1551 kwam het gebied in handen van de Oranjes. Het noordelijke deel van de Pluimpot werd in 1556 afgedamd (Spuidam). Tussen dam en kerk (Hoge Markt) bouwde men de belangrijkste gebouwen. Hoewel regelmatig geteisterd door overstromingen bleef Scherpenisse in 1953 gespaard. In het kader van de Deltawerken werd de Pluimpot in 1957 geheel afgesloten en verviel de haven.

De Herv. kerk (Margrietlaan 2), oorspronkelijk gewijd aan Maria, is een basilikale kerk met een zware toren van twee geledingen met haakse steunberen en een houten klokkengeleding met tentdak. Vermoedelijk is de in 1203 voor het eerst vermelde kerk in de 15de eeuw vervangen door een eenbeukig schip. Rond 1480 kwam er een driebeukig schip met dwarsschip en koor. Het met natuursteen beklede deel van de toren verrees rond 1520 gezien de laat-gotische tudorbogen met wenkbrauwen bij vensters en ingang. De bouw van de toren stokte na 1570, maar werd begin 17de eeuw in baksteen voortgezet en afgerond met een houten klokkengeleding. Daarin hangt een door Simon Waghevens gegoten klok (1484). Koor en dwarsschip zijn in 1753 afgebroken, waarbij alleen een traptoren en delen van de westelijke sluitmuur (met spekbanden en dichtgezette vensters) bewaard bleven. Bij de restauratie in 1971-'74 heeft men de ingang verplaatst van de noordzijde naar de voorzijde van de toren en is tegen de oostmuur van het schip een nieuwe consistoriekamer opgetrokken. Inwendig worden middenschip en zijbeuken gescheiden door tudorbogen op natuurstenen kolommen met lage koolbladkapitelen. In de zijbeuken getuigen korte muurkolonnetten met bladkapiteeltjes en gewelfaanzetten van een plan daar gewelven aan te brengen. Het middenschip wordt gedekt door een 16de-eeuws tongewelf, de zijbeuken kregen in de 19de eeuw vlakke plafonds. Tot de inventaris behoren een preekstoel op een omgekeerd gotisch doopvont, in 1616 gemaakt door Nicolaas Jossen, verder enkele 17de- en 18de-eeuwse overhuifde

Scherpenisse, Herv. kerk

herenbanken, twee lichtkronen (1654 en 1787) en een Vermeulen-orgel (1907). De kerkvloer bevat nog enkele grafzerken, de oudste stamt uit 1441.

Op het oude omheinde kerkhof, waarachter in 1926 de huidige Alg. begraafplaats is aangelegd, dateren de oudste grafstenen van rond 1900, bijvoorbeeld de ranke grafzerk voor C.D. Bolier († 1905).

De kerk van de Geref. Gemeente (Schoolstraat 4) is een forse moderne kerk met dakruiter, gebouwd rond 1980 naast de oude kerk (circa 1880), die nu als verenigingsgebouw in gebruik is.

Het voorm. raadhuis (Hoge Markt 6), thans bibliotheek, is een diep en onderkelderd pand met overhuifd gevelklokje en een dakruiter met wijzerplaten. Dit raadhuis in maniëristische stijl kwam in 1594 tot stand dankzij een gift van Maria van Nassau. De plint, de hoekblokken en de kruisvensters in de zijgevel zijn van natuursteen. In 1847 heeft men de trapgevels en de bovenverdieping afgebroken, evenals de bovenkant van de traptoren aan de achterzijde. Uit die tijd dateren het bordes en de dakruiter. Bij de restauratie van 1981-'82 zijn de kruisvensters in de zijgevel gereconstrueerd en is de traptoren gedeeltelijk herbouwd. De vensters in de voorgevel hebben hun 19de-eeuwse vorm behouden.

[p. 217]

Scherpenisse, Windmolen De Korenbloem met molenaarswoning

Woonhuizen. Karakteristiek zijn de diepe dorpshuizen, meestal met één bouwlaag en schilddak. Veel huizen hebben een oudere kern. In de 19de eeuw werden de trap- of tuitgevels aan de bovenkant afgeknot en voorzien van een kroonlijst en werden er nieuwe vensters aangebracht. Ook werkte men de gevels vaak af met een gerotste cementen pleisterlaag, zoals bij Hoge Markt 15 en Hoge Markt 31. De gevel van Hoge Markt 7 is tevens gewit en bezit geprofileerde deur- en vensteromlijstingen met kuiven (circa 1860). Bij Hoge Markt 21 (17de eeuw) is de oude trapgevel gewijzigd in een tuitgevel en wit geverfd; de top bevat een 17de-eeuwse geprofileerde korfboog met gebeeldhouwde koppen.

De rond 1910 opgetrokken gevel van Hoge Markt 13 heeft strekken en bogen in gekleurde bakstenen en gestukadoorde banden. Voorbeelden uit het begin van de 20ste eeuw zijn verder het middenganghuis Langeweg 29, met open portiek, en de villa De Pluimpot (Provincialeweg 2; circa 1915), met erker en balkon. Tussen 1920 en 1930 breidde het dorp zich uit langs de Langeweg met aardige villa's voorzien van expressionistische vormen, zoals Langeweg 21, 23, 25 en 48. De met praktijkruimte uitgevoerde dokterswoning Langeweg 42 dateert uit 1932 en is meer zakelijk-expressionistisch van stijl.

Het hotel-restaurant ‘De Gouden Leeuw’ (Hoge Markt 8) is een tweelaags, diep pand met een mogelijk 17de-eeuwse kern. Rond 1900 zijn de gevels gecementeerd en de venster- en deuropeningen vernieuwd.

Windmolen ‘De Korenbloem’ (Westkerkseweg 41) is een ronde stellingmolen met een wit geschilderde romp. Deze in 1872 voor W. Dijkman gebouwde molen is in 1975-'76 gerestaureerd. Uit circa 1915 dateert de eenlaags molenaarswoning (Westkerkseweg 37).

De watertoren (Langeweg 41) verrees in 1923 voor de Waterleiding Maatschappij Tholen naar een ontwerp van het Utrechtse ingenieursbureau M.A.B.E.G. De ronde betonnen toren heeft een uitkragend vlakbodemreservoir met puntdak.

Boerderijen. De uit 1883 (gevelsteen) daterende boerderij Lenteplein 2 heeft een ingangsomlijsting, in gele steen uitgevoerde strekken boven de vensters en rood geschilderde rozetankers. De boerderij Langeweg 6 bestaat uit een wit gepleisterd diep woonhuis met tuitgevel (circa 1910) en een dwars aangebouwde, grote zwart geteerde, houten schuur.

In de omgeving van Scherpenisse liggen veelal boerderijen waarbij het bakstenen woonhuis en de zwart geteerde houten dwarsdeelschuur in elkaars verlengde zijn gebouwd. Bij de nabij het buurtschap Gorishoek gelegen boerderij Hartogsweg 4 heeft het uit 1803 daterende woongedeelte een gepleisterde voorgevel met dicht bijeen geplaatste staafankers. De zijgevel bevat een gevelsteen met het bouwjaar. De schuur met achterafhang bevindt zich onder één dak met het woongedeelte. De vrijstaande houten wagenschuur dateert uit de 19de eeuw. Van hetzelfde type, maar ongepleisterd en met een hogere schuur, is de boerderij Westkerkseweg 12 uit circa 1875. Iets jonger zijn Platteweg 26 (rond 1900) en Platteweg 14 (circa 1925); de laatste met aangebouwde bakstenen dwarsdeelschuur. Bij veel boerderijen zijn de gebouwen vrij van elkaar gebouwd. Boerderij Kronenberg (Molenweg 54) heeft een deels onderkelderd woonhuis uit circa 1880 met dwarsdeelschuur en zomerhuis annex bakkeet. In het buurtschap Gorishoek liggen de boerderijen Gorishoeksedijk 3 en Wulpdal (Gorishoeksedijk 23), voorzien van dwarse woonhuizen uit circa 1880.

Vliedberg. De ten zuiden van Scherpenisse gelegen ‘Westkerkseberg’ (Westkerkseweg ong) is een circa zeven meter hoge vliedberg of werf, opgeworpen in de 11de-eeuw als vluchtberg. Later is de berg verhoogd, mogelijk voor de bouw van een motte, en nogmaals voor een stenen, nu verdwenen, toren. Het is de enige op het eiland Tholen overgebleven vliedberg.

De dijkverhoging op de voorm. Pluimpotzeedijk (Westkerkseweg ong.), gelegen ten zuiden van Scherpenisse, dateert uit 1928 en bestaat uit diverse op de kruin van de zeedijk geplaatste betonnen dijkverhogingselementen volgens een systeem ontwikkeld door R.R.L. de Muralt.