Monumenten in Nederland. Zeeland

Sas van Gent
(gemeente Terneuzen)

Grensvesting, ontstaan in 1547 toen de stad Gent van keizer Karel V een octrooi kreeg voor het graven van een kanaal via de Braakman naar de Westerschelde.

Even ten noorden van Zelzate (B) werd daartoe in 1551-'63 een sluis (sas) gegraven, bestaande uit een sluiskom met twee sluizen. Hier omheen kwam een versterking met vier bastions tot stand, die in 1572 door Staatse troepen zwaar werd beschadigd en in 1583 in Spaanse handen viel. In 1644 werd de vesting door Frederik Hendrik ingenomen. Vervolgens werd deze versterkt; een aanval van de Fransen kon in 1672 worden afgeslagen. In 1747 werd de vesting echter wel door de Fransen ingenomen, ondanks verdere verbeteringen vanaf 1678, met drie bastions aan de westzijde (Zeelandia, Generaliteit en Oranje) en vier bastions aan de oostzijde. In 1795 begon de afbraak van de vestingwerken.

Het in 1825-'27 tot Terneuzen doorgetrokken kanaal werd dermate druk bevaren dat men in 1879 besloot aan de oostzijde een nieuwe kanaalarm te gaan graven, hetgeen in 1882-'85 geschiedde. Sas van Gent kreeg in 1870 een station aan de spoorlijn Terneuzen-Gent, in 1883 volgde de aanleg van de Stationsstraat. Door de vestiging van een meelfabriek (1893, afgebroken 1995), een beetwortelsuikerfabriek (1899), een glasfabriek (1899) en een zetmeelfabriek (1911) werd Sas van Gent een belangrijke

Sas van Gent, Herv. kerk

industriekern. Aan de oostzijde legde men in de nieuwe kanaalarm een derde sluis aan (1908). Deze kanaalarm werd bij de grootschalige verbeteringen in 1960-'68 gebruikt als basis voor het nieuwe kanaal Terneuzen-Gent, dat zonder sluis en enkel met een brug aan de oostzijde langs Sas van Gent kwam te lopen. De (midden)sluis uit 1882-'85 raakte daarbij buiten gebruik, de westelijke sluisarm werd afgedamd en omgevormd tot het keizer Karelplein. Na de Tweede Wereldoorlog is Sas van Gent uitgebreid aan de westzijde in het gebied tussen de (goederen)spoorlijn en de Belgische grens (Vrijestraat).

De voorm. Herv. kerk (Oostkade 14) is een recht gesloten zaalkerk voorzien van een geveltoren overgaand in een achtkantige lantaarn met spits. De oorspronkelijke kruiskerk uit 1648 (hersteld 1749) brandde in 1896 af. Het jaar daarop verrees de huidige kerk met neorenaissance-vormen. De toren werd in 1900 toegevoegd. De forse pastorie (Oostkade 15) dateert evenals de kerk uit 1897.

De R.K. H. Maria Hemelvaartkerk (Markt 4) is een driebeukige

[p. 214]

Sas van Gent, Woonhuis Westkade 103-104

basilikale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Deze monumentale neogotische kerk werd in 1891-'92 gebouwd naar ontwerp van J.Th.J. Cuypers ter vervanging van een uit 1739 daterende voorganger. De gewelven zijn uitgevoerd in Monier-werk (een vroeg soort gewapend beton) door de in Sas van Gent gevestigde firma Picha-Stevens. Bij een inwendige verbouwing in 1965 is de oorspronkelijke inrichting grotendeels verwijderd. Drie gebrandschilderde ramen in het koor en de ramen in de H. Hartkapel uit 1896 zijn van atelier F. Nicolas & Zn, de overige ramen (1919-'31) van atelier H. Coppejans uit Gent. Het Pels-orgel dateert van 1928.

De forse pastorie (Markt 3) stamt in opzet van 1768, maar kreeg zijn huidige neoclassicistische voorkomen in 1875. Het nabijgelegen voorm. zusterklooster met meisjesschool (Kloosterlaan 2) werd in 1897 gebouwd naar plannen van P.J. van Genk voor de zusters franciscanessen van Roosendaal; in het drielaagse gedeelte waren de zusters ondergebracht, het tweelaagse gedeelte huisvestte de school.

Het voorm. postkantoor (Wilhelminastraat 35) is een tweelaags hoekpand uit 1898 met een torenachtig hoekaccent en aan de neorenaissance verwante metselwerkdecoraties.

Sas van Gent, Getijdenwatermolen

Het stadhuis (Westkade 89), een tweelaags gebouw met geaccentueerde ingangspartij voorzien van portiek en balkon, kwam in 1933 tot stand in zakelijk-expressionistische vormen naar plannen van J. Hennink ter plaatse van een voorganger uit 1646.

Woonhuizen. Langs de Westkade bevinden zich enkele diepe panden met een mogelijk 17de-eeuwse kern, zoals Westkade 67, 75 en 80. Het best bewaarde 17de-eeuwse huis is Oostkade 22-23, een diep huis met trapgevel uit circa 1650. Ervoor staat een Schellinger stoeppaal. Opvallend is het dwarse, onderkelderde en drielaagse,

Sas van Gent, Woonhuis Oostkade 26

dubbele woonhuis Westkade 103-104, waarvan het rechterdeel in 1671 en het linkerdeel in 1703 gereed kwam. In 1794 raakte het geheel in het bezit van Johannes Huijsmans. De huidige sober neoclassicistische voorgevel dateert uit kort na 1830, toen burgemeester J.B. de Meijer hier woonde. Na zijn dood was het van 1865 tot 1897 in gebruik als klooster. Vergelijkbaar sober neoclassicistisch van vorm is het forse vierkante pand Oostkade 31 (circa 1840). De dubbele woning Westkade 111-112, met vooruitspringende ingangspartijen, dateert uit circa 1860. Een gepleisterde gevel met neo-empire-details heeft Oostkade 25 (circa 1910). Een combinatie van een chalet-sierspant en jugendstil-details vertoont Markt 5 (1908) en uitgesproken jugendstil-vormen bezit het herenhuis Oostkade 26 (1911). Verder zijn jugendstil-details te vinden bij Oostkade 19-20 en Westkade 76 (beide circa 1910). De middenstandswoning Stationsstraat 20 (circa 1930) heeft paraboolvormige daken als expressionistisch element. Een voorbeeld van zakelijk-expressionisme is het woonhuis Walstraat 1 (circa 1935).

Verdedigingswerken. Van de oude fortificaties resteert enkel nog een belangrijk deel van het bolwerk Generaliteit (Westdam 6). Ondergronds is hiervan nog een 17de-eeuws gangenstelsel met straalsgewijs lopende overwelfde gangen behouden gebleven. Op het bolwerk staat de achtkantige bakstenen

[p. 215]

molenromp van een grondzeiler, die in 1828 werd gebouwd als olie- en korenmolen. De molen diende later enkel als korenmolen en werd rond 1951 onttakeld. Eveneens bewaard gebleven is een restant van de in 1696 tussen de bastions Hollandia en Zeelandia gebouwde getijdenwatermolen (Kloosterlaan 71), die echter voor de aandrijving meer gebruik maakte van overtollig polderwater dan van het verschil tussen eb en vloed. Deze molen was tot 1800 in gebruik. In 1951 heeft men het molenwater gedempt. Het molenrestant is in 1988 geconserveerd.

Industriegebouwen. De spiegelglasfabriek (Westkade 20) werd in 1899 gesticht door de S.A. des Glaceries Néerlandaises. In 1912 volgde een uitbreiding met een chemische afdeling. Aan de straatzijde verrees in 1920-'21 een uitbreiding in betonskeletbouw naar ontwerp van G.J. Balkenstein. De voorm. Eerste Nederlandsche Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek (Westkade 113) werd eveneens in 1899 gesticht. De eerste suikerbietencampagne ging van start in 1900, de laatste in 1989. Uit de bouwtijd dateert het grote sobere fabrieksgebouw aan de straatzijde. Van de in 1911 gestichte N.V. Zeelandia (Westkade 38), waar zetmeel (stijfsel) uit maïs werd gewonnen, resteren enkele gebouwen van na 1928, toen de fabriek de ‘N.V. Stijfsel en Glucosefabriek Sas van Gent’ ging heten. Interessant zijn ook de uit circa 1950 daterende havenkranen.

Van de sluizen van het kanaal van Gent naar Terneuzen resteert een deel van de sluiskolk van de middensluis (Prinsenkade ong.) uit 1882-'85. Over de havenkolk van de westarm is in 1985 een houten ophaalbrug herbouwd (Oostkade ong.).

De oude R.K. begraafplaats (Kerkhoflaan ong.), gesticht rond 1900, bevat naast een later wit geschilderd baarhuisje uit die tijd nog enkele interessante graftekens, waaronder die met een kruis op een zuil voor wethouder J. Stevens († 1899).

De boerderij Mosselhuisstraat 1, gelegen ten noorden van Sas van Gent, heeft een in de kern mogelijk 17de-eeuws, wit geschilderd, eenlaags woonhuis met kelder en opkamer.