Monumenten in Nederland. Zeeland

Kapelle

Kerkringdorp, ontstaan in de middeleeuwen nabij het toen ten oosten van de dorpskern gelegen kasteel van de heer Van de Maalstede (Postweg). Lange tijd beperkte de bebouwing zich tot de kerkring en de aansluitende Ooststraat, Weststraat en Biezelingsestraat. Pas eind 19de eeuw vond enige uitbreiding plaats langs bestaande wegen en in de buurt van het station (1868) aan de spoorlijn Roosendaal-Vlissingen. Na de Eerste Wereldoorlog werd Kapelle een belangrijk land- en tuinbouwcentrum met aanverwante bedrijven, zoals conservenfabrieken en een veilinggebouw. In de jaren twintig kwam veel nieuwbouw tot stand, waaronder op particulier initiatief

[p. 141]

Kapelle, Herv. kerk (1994)

de ‘Nieuwe Wijk’ uit 1926 (de huidige Mauritsstraat en Alexanderstraat). Het in 1934 voor Kapelle en Biezelinge ontworpen uitbreidingsplan heeft men als gevolg van de Tweede Wereldoorlog niet uitgevoerd. Kapelle liep veel schade op door oorlogsgeweld, waarbij onder meer het raadhuis verloren ging. Na de oorlog zijn diverse nieuwbouwwijken gerealiseerd. Kapelle is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Kerkplein 4), oorspronkelijk gewijd aan O.L. Vrouwe, is een gotische driebeukige pseudobasilikale kerk met vijfzijdig gesloten koor en zijkoor en een toren van twee geledingen met hoektorentjes en een achtzijdige spits. De toren, waarvan alleen de eerste geleding is voorzien van haakse steunberen, stamt uit de tweede helft van de 14de eeuw. Het torenportaal met zandstenen omlijsting dateert van 1427. De vier hoektorentjes met kleine gemetselde spitsen zijn later kort daarna toegevoegd. In de toren hangen drie door Peter Waghevens gegoten klokken (1527).

Het zuidkoor kwam rond 1325 tot stand en heeft de oorspronkelijke bakstenen venstertracering deels behouden; de sacristie werd rond 1400 toegevoegd. In de eerste helft van de 15de eeuw bouwde men het huidige schip, dat rond 1480 werd verhoogd. De zuidbeuk is langs de toren doorgetrokken (zuiderkapel). De spitsboogvensters van het schip en de ingangen in de noord- en zuidgevel hebben met kopjes versierde omlijstingen. Het noordkoor verrees eind 15de eeuw. De aansluitende vroeg-16de-eeuwse overwelfde grafkapel werd waarschijnlijk gebouwd voor het geslacht Van Bruelis. De kerk is in 1963-'67 gerestaureerd, de toren voor het laatst in 2002.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven. In de zijbeuken zijn onder de gewelfribben gesneden apostelfiguren (circa 1480) aangebracht. Het koor heeft een wandgeleding met blindarcaden, kolonetten met bakstenen kapiteeltjes, een boogfries en gebeeldhouwde kopjes als draagstenen onder de schalken. In de hoeken van het middenschip zijn beelden van de vier kerkvaders geplaatst. De zuilen in het schip hebben dubbel omkranste koolbladkapitelen. In

Kapelle, Herv. kerk, interieur (1972)

1503 werd de kerk een kapittelkerk. Uit deze tijd dateren de twee rijke laat-gotische koorbanken. Tot de inventaris behoren verder een hekwerk voor de grafkapel (circa 1560), een op een herme rustende preekstoel (circa 1600), een overhuifde herenbank (1641), een doophek en tochtportaal (beide midden 17de eeuw). Er zijn verschillende (herplaatste) 15de- en 16de-eeuwse gegraveerde en gebeeldhouwde grafzerken. In het koor staat de graftombe voor ambachtsheer Philibert van Tuyll van Serooskerke († 1639) en zijn echtgenote Anna van Heerjansdam († 1643). Het orgel is in 1866 gebouwd door G.C.F. Witte.

De Geref. kerk (Biezelingsestraat 67) is een T-vormig gebouw met terzijde geplaatste toren, gebouwd in 1915-'17 in rationalistische vormen.

De voorm. Chr. lagere school (Biezelingsestraat 63) is in 1904 gebouwd als een tweeklassige school met onderwijzerswoning (Biezelingsestraat 65). De school is nadien tweemaal met een lokaal uitgebreid. De onderwijzerswoning heeft men met een etage verhoogd.

[p. 142]

Kapelle, Station Kapelle-Biezelinge

Het raadhuis (Weststraat 1) is in 1951 opgetrokken in traditionalistische vormen ter vervanging van de in de oorlog verwoeste voorganger. Naast een tweelaags bouwdeel met inpandig portiek en brede toegangstrap staat een blokvormig bouwdeel met koepeldak en bekronend klokkentorentje. Boven de portiek zitten twee grote glas-in-loodvensters. Aan de Kerkpleinzijde staan op een betonnen kolom twee natuurstenen beeldjes, voorstellende een fruitteler en een lakenwever. Het gebouw is in 1989 uitgebreid.

Woonhuizen. In oorsprong mogelijk laat-18de-eeuws zijn de met tuitgevel uitgevoerde diepe huizen Kerkplein 39 en Kerkplein 51 (gepleisterd). Kerkplein 49 heeft een ingezwenkte lijstgevel. Uit de 19de eeuw dateren de dwarse huizen Kerkplein 41 en Kerkplein 43, beide met schuifvensters, en het wit gepleisterde pand Bieselingsestraat 32 met getoogde schuifvensters. Eclectische details vertoont het herenhuis Eurelia (Goesestraatweg 19) uit circa 1860. Geruime tijd als dokterswoning gediend heeft het tweelaagse huis Kerkplein 35-37, gebouwd rond 1870 en gesplitst omstreeks 1920. Het is voorzien van een blokbepleistering en eclectische gietijzeren ornamenten boven de vensters. Het forse, wit gesausde herenhuis Kerkplein 57 (circa 1880) is de voormalige hervormde pastorie. De villa Biezelingsestraat 34 kwam in 1910 tot stand als notariswoning en heeft nadien als dokterswoning met praktijk en huisapotheek dienst gedaan. Deze door C.A. en A.L.J. Goethals in ‘Um 1800’-stijl ontworpen villa heeft een gepleisterde verdieping, een opvallende veelhoekige erkerpartij met koepeldak (links) en een erker met balkon (rechts). Uit het begin van de 20ste eeuw dateren verder het wit gesausde pand Kerkplein 55 (circa 1910), met inpandig portiek en vakwerkgeveltop, en de kleine villa Stationsstraat 43 (circa 1915) met jugendstilen neorenaissance-details.

Het station ‘Kapelle-Biezelinge’ (Stationsstraat 4) werd in 1868 gebouwd aan de lijn Roosendaal-Vlissingen als een station 5de klasse van de Staatsspoorwegen naar plannen van K.H. van Brederode. In 1907 kwam er een lage aanbouw en in 1914 heeft men het middenrisaliet opgetrokken.

De twee gietijzeren dorpspompen op het Kerkplein zijn rond 1870 gegoten door ijzergieterij ‘De Prins van Oranje’.

De voorm. meestoof ‘De Nijverheid’ (Ooststraat 45a) werd gesticht in 1871 (gevelsteen). Het bakstenen gebouw bestaat uit een verhoogde voorbouw met rondboogfries en tentdak, geflankeerd door een lagere aanbouw met lessenaardak en een achterbouw (de koude stoof) met zadeldak en pilastergeleding.

De veilinghal (Stationsstraat 49) van de ‘Veilingvereniging Kapelle-Biezelinge en omgeving’ werd opgericht in 1916. Het uit 1929 daterende halgedeelte heeft gelamineerde houten spanten.

De Alg. begraafplaats (Kitskinderseweg ong.), aangelegd in 1932, bevat ook de militaire erebegraafplaats voor Franse militairen die in de Tweede Wereldoorlog in Nederland zijn gesneuveld.

Kapelle, Villa Biezelingsestraat 34

Achter een met mozaïekwerk ingelegde gedenknaald staat een gebogen wand met de namen van de gevallenen.