Monumenten in Nederland. Zeeland

Haamstede
(gemeente Schouwen-Duiveland)

Kerkringdorp, ontstaan bij een in de eerste helft van de 10de eeuw door de Utrechtse bisschop gestichte kerk en voor het eerst vermeld in 1226. Tot 1299 was het een heerlijkheid van de heer van Renesse, die er een kasteel stichtte. Na 1454 kwam Haamstede in Bourgondische handen. In de 17de eeuw werd het kasteel hersteld en vergroot en ontwikkelde Haamstede zich tot kasteeldorp. Vanaf het eind van de 19de eeuw breidde het dorp zich verder uit, met name langs de uitvalswegen. In de 20ste eeuw, maar

Haamstede, Slot Haamstede, plattegrond

vooral na de Tweede Wereldoorlog, ontwikkelde het dorp zich als gevolg van het toerisme en daarbij raakte het vergroeid met Burgh.

Slot Haamstede (Ring 2) is een grotendeels omgracht kasteel met parkaanleg. In de tweede helft van de 13de eeuw verrees een robuuste rechthoekige donjon met poortgedeelte, omgeven door een (verdwenen) ringmuur met afzonderlijk poortgebouw. De eerste bewoners waren Costijn van Zierikzee en de heren van Renesse. In 1299 kwam het kasteel in bezit van Witte, een bastaardhalfbroer van graaf Jan I van Holland. Het poortgedeelte kreeg in de eerste helft van de 14de eeuw een aanbouw. In 1474 werd Lodewijk van Brugge, heer van Gruuthuuse, slotheer. Hij voegde aan de westzijde van de woontoren een tweede toren toe. Tevens liet hij eind 15de eeuw ten westen daarvan een geheel nieuw, L-vormig kasteelgedeelte bouwen, dat bij een hevige brand in 1525 werd verwoest. De oude donjon of woontoren kreeg daarop tegen het poortgedeelte een nieuwe traptoren. Na confiscatie door de Staten van Zeeland

[p. 119]

Haamstede, Slot Haamstede (1978)

werd het kasteel in 1591 verkocht, waarna het in 1608 in bezit kwam van de kroniekschrijver Jacob van den Eynde. Hij liet het bestaande kasteel herstellen en de oude donjon voorzien van kantelen en trapgevels. Uit die tijd dateren ook de huidige stenen boogbrug en de maniëristische toegangspoort met wapens van Haamstede en Van den Eynde. In 1679 kwam het kasteel in bezit van de familie Mogge-De Witte. Rond 1720 kreeg het kasteel een uitbreiding met een westvleugel, waar de hoofdingang naar toe werd verplaatst. Deze vleugel heeft men in de tweede helft van de 18de eeuw tot aan de gracht verlengd. Vanaf de aankoop in 1853 door Cornelis van der Lek de Clercq, notaris in Zierikzee, is het slot eigendom van de familie Van der Lek de Clercq.

Het kasteel is gerestaureerd in 1888 en, onder leiding van M.J.J. van Beveren, in 1963-'73 (met ontpleistering). Bij archeologisch onderzoek in 1964-'65 aan de westzijde van het kasteelterrein zijn zowel de funderingen aangetroffen van het grote laat-15de-eeuwse kasteelgedeelte van de heer van Gruuthuuse als van het westelijke deel van de ringmuur met zeven weergangbogen en hoektorens. Van die ringmuur zijn de funderingen aan de westzijde na de restauratie deels in het zicht bleven. De donjon of woontoren bevat een souterrain met tongewelf, een bouwlaag met zaal en een verdieping. In de middelste travee van de aanbouw naast de toren zijn kleinere, vensters met binnenluiken aanwezig in de zaal en de verdieping (teruggevonden in 1963). Deze hebben de oorspronkelijke afmetingen, de overige vensteropeningen zijn rond 1700 vergroot. De westvleugel bevat een inrichting met beschilderde behangsels uit de 18de eeuw.

De voorburcht aan de noordzijde is vanaf de Ring toegankelijk via een smeedijzeren hek met bakstenen hekposten voorzien van de wapens van de familie Mogge-de Witte (begin 18de eeuw). Het landgoed, het slotbos en het aangrenzende duingebied zijn in 1981 in het bezit gekomen van de Vereniging Natuurmonumenten.

De Herv. kerk (Ring 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Johannes de Doper, is een driebeukige pseudobasilikale kruiskerk zonder koor en toren. Ter plaatse van een in 1506 afgebrande 11de-eeuwse tufstenen voorganger, verrees begin 16de eeuw een forse laat-gotische kerk met steunberen voorzien van natuurstenen hoekblokken. Het bijbehorende koor werd - blijkens een jaartalsteen in de huidige sluitmuur - in 1606 afgebroken. Daarbij zijn muurdelen met een poortje en een piscina behouden gebleven. Het rond 1810 van de rest van de kerk afgescheiden transept bevat nu onder meer de consistorie. De kerk heeft een dakruiter met daarin een door Jacob Waghevens gegoten klok (1532). De kerk is gerestaureerd in 1938 en in 1956. Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven op een boogfries. De scheibogen van het schip rusten op zuilen van baksteen met lagen tufsteen. Deze zuilen hebben koolbladkapitelen. Het beschilderde afscheidingsschot (circa 1810) van het transept is geschonken door koning Lodewijk Napoleon en draagt onder meer de tekst ‘Geloof, Hoop en Liefde’. Tot de inventaris behoren een gotisch doopvont van rode zandsteen (16de eeuw), een preekstoel met koperen lezenaar

[p. 120]

Haamstede, Herv. kerk

uit 1610 op een oudere natuurstenen voet, een doophek (eind 17de eeuw) en een herenbank (1743).

Op het ommuurde kerkhof bevinden zich enkele forse zerken van de familie Hoogenboom (1846, 1849) en twee omhekte graven, waarvan een uit 1869.

Overige kerken. In 1953 gebouwd naar plannen van W. de Jonge is de Geref. kerk (Platboslaan 1), een zaalkerk met een op een glazen bovenbouw geplaatst ‘zwevend’ flauw zadeldak en een hoge opengewerkte toren. De R.K. kerk O.L. Vrouwe op Zee (Serooskerkseweg 2) is een vierkante kerk met een entreeportaal en een atriumvormige

Haamstede, Woonhuis Het Anker

aanbouw voorzien van een poort met twee opengewerkte torentjes. Deze kerk in traditionalistische vormen is in 1958-'59 tot stand gekomen naar ontwerp van C.F.L. van der Lubbe.

De Bewaerschole (Weststraat 18) is een gepleisterd eenlaagspand met middenrisaliet, gebouwd in 1873 in neoclassicistische rondboogstijl. Het dak is gedekt met Oegstgeester dakpannen en heeft een gietijzeren vorstkam. De rondboogvensters zijn voorzien van wenkbrauwen op consoles.

Woonhuizen. Een van de oudste huizen van Haamstede is Het Anker (Sluispad 2), dat mogelijk vroeger een sluiswachterwoning is geweest. De trapgevel van dit diepe huis heeft een muizentandlijst, sierankers en de jaartalankers ‘1617’. Bij een ingrijpende

Haamstede, Bewaerschole

restauratie in 1917-'18 heeft men een aanbouw toegevoegd. De 17de-eeuwse tuinpoort is afkomstig uit Zierikzee. Het middenganghuis 't Oude Moolhuys (Burghseweg 45) stamt in opzet van 1658 maar heeft een 19de-eeuws aanzien gekregen. Uit de 18de eeuw dateren enkele dwarse huizen, zoals Weststraat 20 en 24-26. Het 18de-eeuwse brede herenhuis Weststraat 32 heeft een classicistische omlijste ingang en getoogde dakkapellen. De vensters zijn begin 19de eeuw vernieuwd. Verwant in stijl is het L-vormige huis De Bruynvis (Noordstraat 32) uit circa 1810 met brede lijstgevel en een achteruitbouw met topgevel. Een afgetopte, gepleisterde tuitgevel met rozetankers bezit het in opzet mogelijk 18de-eeuwse diepe huis Noordstraat 6. Van 1818 dateert het eenvoudige dwarse huisje Zuidstraat 6. Meer allure heeft het gepleisterde neoclassicistische middenganghuis Weststraat 7 (circa 1870) met sierlijsten langs de bovenlichten van vensters en deur. De wit gepleisterde diepe huizen Zuidstraat 4 (18de eeuw) en Ring 10 (begin 19de eeuw) hebben een ingezwenkte topgevel met kroonlijst en zijn voorzien van een omlijste ingang en een later toegevoegde winkelpui. Ongepleisterd is het diepe huis Noordstraat 12 (circa 1880) met afgeknotte topgevel en rozetankers.

Voorbeelden van eenvoudige neorenaissance woonhuizen uit circa 1910 met gepleisterde banden en sluitstenen zijn Gaudium Naturae (Kloosterweg 16) en Noordstraat 36. Dakerkers boven de ingangspartij hebben Hogezoom 12

[p. 121]

en Carpe diem (Hogezoom 19). De rond 1915 opgetrokken huizen Hogezoom 18 en Zandweg 20 vertonen rationele elementen. Aardige recreatiewoningen zijn Breedsteweg 2 (circa 1910) en het houten vakantiehuisje Elzentronk (J.J. Boeysweg 17; circa 1935). De villa De Duinhoek (Vertonsweg 10) werd in 1915-'16 gebouwd in Nieuw Historiserende stijl voor de Leidse hoogleraar biologie L.M. Janse. In expressionistische stijl uitgevoerd is de villa J.J. Boeijeweg 18 (circa 1935) en in zakelijk-expressionistische stijl de villa Boschlust (Kloosterweg 47; circa 1935). Horeca. Hotel-café-restaurant Bom (Noordstraat 2) is een gepleisterd neoclassicistisch hoekpand met serre. Dit vermoedelijk in opzet 19de-eeuwse pand kreeg in 1904 een verdieping en werd rond 1940 met een tweede verdieping verhoogd. Het sinds de jaren dertig van de 20ste eeuw als verenigingsgebouw, bioscoop en amusementshal in gebruik zijnde gebouw Tavenu (Noordstraat 4) is een voorm. pakhuis uit circa 1925. De historiserende trapgevel is voorzien van siermetselwerk, een tandlijst en wenkbrauwen. Een karakteristiek ontwerp in zakelijk-expressionistische stijl is het uit circa 1930 daterende pension La Bonette (Hoge Zoom 16) met hoge puntgevel en driehoekige erker.

Boerderijen. Het onderkelderde voorhuis van de 17de-eeuwse hoeve De Brouwerij (Weststraat 34) is voorzien van een tuitgevel in gele baksteen. De hoeken en dagkanten zijn met rode baksteen afgewerkt. De in het verlengde aangebouwde hogere en bredere schuur is 18de-eeuws. Van 1877 dateert de boerderij Hogezoom 33 met woonhuis en schuur in elkaars verlengde onder één dak. Voorbeelden van boerderijen met dwarse woonhuizen zijn Hogezoom 63 (1875), Steursweg 2 (circa 1900) en Zomerhof (J.J. Boeijeweg 13; circa 1925).

De voorm. smederij (Ring 24) bestaat uit een diep huis (circa 1890) met afgetopte puntgevel en een dwars geplaatst bedrijfsgedeelte. Ervoor staat een houten travalje en in het plaveisel liggen twee wielstenen; hierop legde de smid het wagenwiel wanneer hij een nieuwe ijzeren band om de houten velg ging slaan.

Nieuw-Haamstede bij Haamstede, Vuurtoren

Windmolen ‘De Graanhalm’ (Burghseweg 53) is een stellingmolen van 1847 met een wit geschilderde ronde romp. Bij deze korenmolen staat een voorm. molenaarswoning (Burghseweg 51) uit 1910.

Atlantikwall. Ten westen en noordwesten van het dorp bevinden zich diverse betonnen bunkers (Vertonweg ong.) behorend tot de in 1943 door de Duitsers aangelegde Stützpunktgruppe Schouwen. Eén van de bunkers is voorzien van vleugelmuren en een geschutskoepel. De hospitaalbunker (Nieuweweg ong.) is tegenwoordig oefenruimte voor de vrijwillige brandweer.

Nieuw-Haamstede. Dit dorp ten noordwesten van Haamstede is vanaf 1920 tot ontwikkeling gekomen achter de duinen als gevolg van het toenemende toerisme en de aanleg van een vliegveld. Ouder dan het dorp is de in 1837-'40 naar ontwerp van L. Valk gebouwde vuurtoren (Vuurtoren 1) met een entreeuitbouw met fronton en een ronde conische romp met neogotische versieringen. Het lichthuis en de koepel zijn bekleed met koper. Inwendig zijn de vloeren en de wenteltrap uitgevoerd in gietijzer. De rood-witte spiraalvormige beschildering is pas in 1935-'37 aangebracht. De uit circa 1840 daterende eenlaags vuurtorenwachterwoningen (Vuurtoren 2-6) zijn deels met elkaar verbonden door zigzag-muren met rondboogdoorgangen. Aardige voorbeelden van recreatiewoningen zijn ‘De Bergeend’ (Torenweg 77; circa 1925) en ‘De Zeedistel’ (Torenweg 79; circa 1930). Het in 1931 gestichte vliegveld ‘Haamstede’ (Torenweg 1) wordt tegenwoordig voor de zweefvliegsport gebruikt. Van het in 1934 opgetrokken stationsgebouw resteert de gepleisterde en aan één zijde afgeronde verkeerstoren met ver uitkragend zadeldak. Tot de door de Duitsers in 1943 aangelegde Atlantikwall behoort het nog bijna complete bunkercomplex van het voorm. hoofdkwartier ‘Stützpunktgruppe Schouwen’ (bij Torenweg 1-3), verder de bunkers bij Torenweg 10 en 39, en de ronde bunker bij Strandweg 45.