Monumenten in Nederland. Limburg

Well
(gemeente Bergen)

Dorp aan de Maas, ontstaan bij een kasteel. De naam is afgeleid van welle; aanlegplaats. De parochie wordt voor het eerst vermeld in 1250. Al vóór 1251 was er sprake van de heerlijkheid Well, waartoe ook het dorp Bergen behoorde. De heerlijkheid werd in 1648 onderdeel van Spaans Gelre en kwam in 1713 aan Pruisen. In de 18de eeuw werd te Well een Maastol gevestigd. In 1815 werd Well bij Nederland gevoegd. Het dorp maakte slechts een beperkte groei door en werd in 1944-'45 zwaar beschadigd. Na de oorlog ontstond ten westen van de rijksweg de nieuwe wijk Papenbeek.

Kasteel Well (Kasteellaan 20) is een dubbel omgracht gebouwencomplex met voorhof. Vermoedelijk liet Salentijn van Arendael het kasteel in 1382 bouwen. Uit die tijd dateren waarschijnlijk de ronde zuidtoren en de daarop aansluitende vierkante ommuring. In de 15de eeuw kwam het zaalgebouw aan de westzijde tot stand, waarschijnlijk evenals de zuidvleugel. De ronde noordoosttoren van de voorhof is waarschijnlijk eind 15de eeuw onder Otto van Bylandt tot stand gekomen. Zijn zoon Adriaan liet vanaf 1533 diverse verbouwingen doorvoeren. In 1579 werd het kasteel door Marten Schenck ingenomen en in 1586 volgde een beschieting door Spaanse troepen. Bij het door Adriaen Balthasar van Vlodrop ondernomen herstel rond 1625 werd de binnenplaats aan west- en zuidzijde van gangen voorzien. In opdracht van Bernard Albrecht van Limburg Stirum kregen de overige vleugels tussen 1632 en 1637 hun huidige hoogte en verrees het poortfront met gedrongen gezwenkte maniëristische topgevel. In de 18de eeuw voorzag men de beide ronde torens van een klokvormige bekroning. Begin 19de eeuw liet Pieter Willem de Liedel het kasteel moderniseren en voorzien van empire-vensters en enkele empire-schouwen. In 1945 kwam het kasteel in bezit van de stichting ‘Sancta Maria’ en sindsdien is het in gebruik als jeugdcentrum.

Op de zware laat-15de-eeuwse toren en een kleine 16de-eeuwse ronde toren na, dateert de U-vormige bebouwing van de voorhof uit de 17de eeuw, evenals de als wagenbergplaats gebruikte dorische zuilenhal. De voorhof is in 1961 gerestaureerd. De oostelijk gelegen forse tiendschuur met maniëristische in- en uitgezwenkte topgevel met kleine pilasters is in 1600 gebouwd in opdracht van Adriaen Balthasar van Vlodrop en staat ook bekend als het ‘Jagerhuis’. Aan de noordzijde binnen de buitenste omgrachting staat een torenmolenruïne. De ronde stenen romp dateert uit de eerste helft van de 15de eeuw en heeft een gemetseld bolvormig gewelf met put en daarboven een maalzolder en een steenzolder. Na de beschieting in 1586 werd de molen verbouwd tot kruitbergplaats. Ten noorden van de buitenste omgrachting staat de St.-Barbarakapel (Kasteellaan ong.), een rond 1700 gebouwde kleine kapel met driezijdige sluiting en een gezwenkte voorgevel. De kerkruïne van de oude R.K. St.-Vituskerk (Grotestraat ong.) bestaat uit enig muurwerk van koor (1607) en schip (1841). Na zware beschadiging in 1944-'45 heeft men de rest van de kerk in 1956 gesloopt. Op het omringende kerkhof bevinden zich diverse oude grafkruisen (16de-18de eeuw) en een gecementeerde laat-19de-eeuwse kerkhofkapel met inwendig een calvariegroep. Net buiten het kerkhof staat een kort na 1956

[p. 411]

Well, Kasteel Well, plattegrond

gebouwde kapel (bij Grotestraat 34) in traditionalistische vormen.

De nieuwe R.K. St.-Vituskerk (bij Hoenderstraat 16) is een grote driebeukige basilicale kerk met een narthex geflankeerd door een doopkapel en een ongelede toren met tentdak. Deze in 1957-'58 gebouwde kerk is ontworpen door P.J.H. Coumans in de traditionalistische stijl van de Bossche school. Uit de oude kerk afkomstig is het hoofdaltaar in Lodewijk XV-stijl, vervaardigd in 1760 te Kevelaar (D), met een schilderstuk uit de school van Rubens (circa 1600). Ook de bijbehorende banken, zijaltaren en communiebanken zijn bewaard gebleven, evenals de ronde kuip van de preekstoel in Lodewijk XVI-vormen. De marmeren doopvont stamt uit circa 1700. De blokvormige pastorie (Hoenderstraat 16) heeft een gepleisterde gevel met eclectische details uit circa 1875.

Woonhuizen. Het uit 1676 daterende en later gesplitste dwarse huis Grotestraat 21-23 heeft een rijzig zadeldak tussen twee in de 19de eeuw gepleisterde, gezwenkte topgevels. Ook het huis Walaris (Grotestraat 60) zou

Well, Kasteel Well (1994)

een oudere kern kunnen bevatten achter de gepleisterde eclectische gevel uit circa 1880. Rond 1875 gebouwd zijn de dokterswoning Grotestraat 37, met eclectische details, en het eveneens eclectische huis Grotestraat 48-50.

De voorm. Coöperatieve Verbruiks Vereniging (Grotestraat 72) is een sober neoclassicistisch gebouw uit 1886.

Het trafohuisje (Hoenderstraat 32) is een gepleisterd blokvormig gebouwtje uit 1935 met plat dak en een klein verhoogd deel.