Monumenten in Nederland. Limburg

Venray

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen als een ontginning temidden van vennen (rade). Volgens de legende van St. Oda gaat de stichting terug tot de 8ste eeuw; de oudste vermelding van Venray stamt evenwel uit 1220. In 1422 werd hier het klooster Jeruzalem gesticht. Na de verwoesting van het dorp in 1508 ontwikkelde Venray zich tot een pleisterplaats en kreeg het een langgerekte vorm langs de weg van Cuijk naar Venlo. De franciscanen vestigden zich in 1647 in het dorp en stichtten er in 1651 een Latijnse School. Venray maakte vanaf 1648 deel uit van Spaans Gelre en werd in 1673 een zelfstandige heerlijkheid. Het oude marktrecht werd in 1699 hersteld. In 1713 kwam Venray onder Pruisisch bestuur en in 1815 werd het bij Nederland gevoegd.

Het in 1802 opgeheven klooster Jeruzalem werd in 1832 heringericht als ursulinenklooster en pensionaat. Er vestigden zich andere kloosters en twee psychiatrische ziekenhuizen. Via een in 1872 aangelegde grintweg kon het bij Oostrum in 1883 geopende station aan de lijn Venlo-Nijmegen worden bereikt. Venray ontwikkelde zich tot de belangrijkste plaats van de Noordelijke Peel. Het dorp leed veel schade door een tankslag die hier in oktober 1944 werd uitgevochten. Na de Tweede Wereldoorlog volgde herstel en ontstond een ring van uitbreidingswijken rondom de oude dorpskern, later gevolgd door uitbreidingen aan de westzijde (Brukske).

De R.K. St.-Petrus Bandenkerk (Grote Markt 24) is een monumentale driebeukige pseudobasiliek met driezijdig gesloten koor, veelhoekige sacristie, zuidportaal en een forse toren van twee geledingen met ingesnoerde naaldspits. Tegen een 13de-eeuwse voorganger werd in 1401 begonnen met de bouw van een toren. Vanaf 1450 verrees de - waarschijnlijk volgens één plan gebouwde - forse laat-gotische kerk, die

Venray, R.K. St.-Petrus Bandenkerk

vanwege zijn afmetingen de bijnaam ‘kathedraal van de Peel’ kreeg. Het laat-gotisch zuidportaal stamt uit 1521. De kerk onderging restauraties in 1837 en in 1867-'74 (P.J.H. Cuypers). In 1944 werd de toren opgeblazen en leed de kerk grote schade. Men herstelde de kerk in 1947-'48, de herbouw van de toren volgde in 1961-'62 in licht gewijzigde vorm naar plannen van J.H.J. Kayser. In de toren hangen klokken uit 1475 (Jacob Clockgeter) en 1744 (Jean Petit), en een nieuwe beiaard (1991-'93). De laatste kerkrestauratie is uitgevoerd in 1987. Het door kruisribgewelven gedekte interieur geeft de indruk van een hallenkerk. De kerk bezit een belangwekkende reeks heiligenbeelden uit circa 1500, vermoedelijk merendeels Nederrijns werk, waaronder een calvariegroep, een Marianum (circa 1470-'80) en een groot Petrusbeeld (circa 1515; atelier Hendrik Douverman). Ook zijn er enkele rond 1485 in het atelier van meester Arnt van Kalkar gemaakte heiligenbeelden, waaronder die van St. Oda, en tegen de pijlers enkele 16de-eeuwse apostelbeelden. Tot de inventaris behoren verder een bijzondere laat-gotische geelkoperen koorlezenaar (circa 1500), een hardstenen doopvont in vroege renaissance-stijl (circa 1565), een barokke preekstoel (1679), twee barokke tochtportalen (1686 en 1692) en uit het atelier Peeters-Divoort neobarokke biechtstoelen (1845). De koorramen zijn gemaakt door D. Wildschut (1961).

Rondom de kerk bevinden zich enkele uit de kerk afkomstige grafzerken (15de-18de eeuw) en acht grafkruisen (17de-19de eeuw). De kapelanie (Raadhuisstraat 18) dateert uit circa 1890, de pastorie (Kerkpad 1) uit circa 1931.

Het psychiatrisch ziekenhuis St. Servatius (Stationsweg 46) - nu onderdeel van het ‘Vincent van Gogh Instituut’ - werd in 1905-'07 gebouwd in opdracht van de Broeders van Liefde uit Gent als krankzinnigeninstituut voor mannelijke patiënten. De gebouwen zijn ontworpen door de Belgische architect H. Vandeplas. Centraal geplaatst is de met neoromaanse details uitgevoerde gestichtskerk met dwarsschip en dakruiter. Op het terrein staan enkele interessante gestichtsgebouwen, waaronder paviljoen G met rondbogen en twee hoektorens met neobarokke bekroningen. De dokterswoning (Stationsweg 65) uit 1905 vertoont hetzelfde materiaalgebruik. Rond 1920 zijn enkele gebouwen toegevoegd. Het hoofdgebouw is in 1945 afgebrand; het nieuwe dateert uit 1958.

Het psychiatrisch ziekenhuis St. Anna (Noordsingel 39) kwam in 1908-'11 tot stand in opdracht van de Zusters van Liefde uit Gent als krankzinnigeninstituut voor vrouwelijke patiënten. De door de Belgische architect J. Haché ontworpen gebouwen liggen in een landschappelijke tuinaanleg. Het forse hoofdgebouw is uitgevoerd in een combinatie van neorenaissance- en chaletstijl

Venray, Psychiatrisch ziekenhuis St. Anna

[p. 394]

Venray, R.K. kerk O.L. Vrouwe van Zeven Smarten, plattegrond kloostercomplex uit 1926 (in zwart het oude klooster)

en heeft midden- en hoekrisalieten met sierspanten. Aan de achterzijde haaks aangebouwd is de gestichtskapel. Aan de voorzijde staan enkele in dezelfde stijl als het hoofdgebouw rijk vorm gegeven dokterswoningen (St.-Annalaan 1-4) en een portierswoning (Dr. Kortmannweg 1) uit circa 1908. De op het achterliggende terrein gelegen gebouwen dateren veelal van na circa 1920.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe van Zeven Smarten of ‘Paterskerk’ (Leunseweg 3) is een brede eenbeukige kerk met rond gesloten koor en dakruiter. Het in 1661 hier gebouwde franciscanerklooster met openbare kerk werd in 1802 gesloten, maar in 1844 heringericht. In 1925 brandde dat complex geheel af, waarna in 1926 naar plannen van J.H.J. Kayser in sobere traditionalistische stijl een nieuw en groter complex met de huidige kerk verrees. Het wijdse kerkinterieur bevat naast altaren, koorgestoelte en preekstoel uit de bouwtijd enkele 17de-eeuwse grafzerken. Na de sluiting van het klooster in 1967 zijn de kloostergebouwen verbouwd.

Het St.-Jozefklooster (Eindstraat 18-44) is een fors drielaags gebouw uit 1880, opgericht als klooster annex tehuis voor de Zusters van de Goddelijke Voorzienigheid. In 1892 verrees een tweede vleugel en in 1905 volgde de kapel met koor en zijkapellen, uitgevoerd met neogotische en neoromaanse elementen naar plannen van J. van Groenendaal. Kort na 1990 is het complex tot wooneenheden verbouwd.

Het klooster St. Oda (Merseloseweg 121) werd rond 1950 gebouwd in verzorgde wederopbouwstijl voor de ursulinen van de Romeinse Unie.

De R.K. Christus Koning ‘Vredeskerk’ (Whistlerstraat 1) is een moderne lage en brede kerk met rond gesloten koor en vrijstaande betonnen klokkentoren, gebouwd in 1963-'64 naar plannen van Th. Boosten.

De voorm. Latijnse School (Grote Markt 23), ook wel ‘De Boog’ genoemd, is een tweelaags gepleisterd pand met poortdoorgang naar het kerkterrein. De school werd in 1651 gesticht en in 1810 gesloten. Het huidige uiterlijk van het gebouw dateert van circa 1870.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Grote Markt 1 is een fors drielaags gebouw uit 1884, uitgevoerd in neorenaissance-stijl met neogotische details

[p. 395]

Venray, Latijnse school

naar ontwerp van Joh. Kayser. Het middendeel met bordes wordt geflankeerd door twee trapgevels met pinakels. Het gebouw huisvest nu een muziekschool. Het huidige raadhuis, Raadhuisstraat 1, is gevestigd in het voorm. ursulinenklooster. Het oude, in 1832 heringerichte complex kreeg in 1888-'89 een pensionaat naar plannen van P.J.H. Cuypers en in 1898 een slotvleugel. In 1944 werd het klooster grotendeels verwoest, waarna enkele resten werden opgenomen in de herbouw in 1948 naar plannen van J. Wielders. Na de sluiting van het klooster in 1973 volgde in 1978-'79 de ombouw tot raadhuis naar plannen van C. Colsen, waarbij in de voorm. kapel een ontvangstruimte en raadzaal werd ingericht.

De voorm. landbouwhuishoudschool (Eindstraat 6a) is een tweelaags pand uit 1930-'31, ontworpen in zakelijk-expressionistische vormen door J. Wielders.

Het postkantoor (Paterstraat 1) is een L-vormig pand met torengedeelte op de hoek, gebouwd in 1951 in traditionalistische vormen.

De voorm. marechausseekazerne (Langstraat 63-71) dateert uit 1922 en is een fors gebouw met uitspringend middendeel en expressionistische details.

Woonhuizen. Van het sober uitgevoerde en gedeeltelijk gepleisterde woonhuis Hoenderstraat 8 is de voorgevel gedateerd ‘1723’ en de zijgevel ‘1743’. Een gepleisterde voorgevel met eclectische details heeft het herenhuis Raadhuisstraat 2; het geboortehuis

Venray, Raadhuis Grote Markt 1

van mgr. H.A. Poels. Het rond 1850 gebouwde huis is in 1904 verbouwd. Eclectische details toont ook het woon- en winkelpand Grotestraat 16-26 (circa 1870). Neoclassicistisch van vorm, maar met wenkbrauwen boven de vensters, is het door P.J.H. Cuypers in 1860 ontworpen herenhuis Eindstraat 8. Een vergelijkbare hoofdvorm bezitten Paterslaan 2 en Paterslaan 35, beide uit circa 1880. Eveneens neoclassicistisch is Stationsweg 22 (circa 1890). Neorenaissance-vormen hebben het woon- en winkelpand Grotestraat 4-5 en de herenhuizen Patersstraat 15-17 en Stationsweg 10-12 (alle circa 1890). De topgevel van Hoenderstraat 10 (circa 1890) gaat terug op 17de-eeuwse gezwenkte gevels. Expressionistische details bezitten Stationsweg 27 (circa 1930) en Hensiusstraat 98 (1934), de laatste naar plannen van P. van Bergen. Zakelijker expressionistisch van vorm zijn de door A. Martens ontworpen villa's Sonnevanck (Stationsweg 43) uit 1926 en Stationsweg 33 uit 1930. Traditionalistisch vorm gegeven door B. Hendrix is 't Stepke (Oostsingel 14) uit 1940. Voorbeelden van wederopbouwarchitectuur zijn het woonhuis Prins Hendrikstraat 12 (1952), naar ontwerp van J. Colsen, en de door C. de Vries ontworpen dubbele woonhuizen aan de Kolkweg (1957).

Het hotel ‘De Zwaan’ (Grote Markt 2) wordt al in de 17de eeuw vermeld en is in 1753 verbouwd. Het heeft een bovenlicht in Lodewijk XVI-stijl. De bepleistering en eclectische geveldetails dateren van de ophoging in 1872 voor J.W. Poels.

De boerderij ‘Bij de Wever’ (In de Wieën 8) is een laat-18de-eeuwse, gedeeltelijk met riet gedekte hallenhuisboerderij met wolfdak.

De windmolen ‘Sint Petrus’ of ‘Gitzelsmolen’ (Sportlaan 10) is een bergmolen met ronde stenen romp en een met dakleer beklede kap. Deze in 1855-'56 als korenmolen gebouwde molen is in 1963-'64 voor het laatst gerestaureerd.

Bedrijfsgebouwen. De voorm. brouwerij ‘De Gouden Leeuw’ (Leeuwstraat 2) is een sober tweelaags gebouw uit 1878 met vensters in nissen. In 1990 is het tot kantoor verbouwd. Van na de oorlog dateren enkele bedrijfspanden naar plannen van C. de Vries in een luchtige wederopbouwarchitectuur - vaak met iets opgelichte kap -, te weten: de fabriek Muvero (Stationsweg 120; 1950), het bedrijfsgebouw Inalfa

Venray, Woonhuis Raadhuisstraat 2

[p. 396]

(Maasheseweg 83; 1954) en de voorm. textielfabriek (Merseloseweg 61; 1956). De laatste is verbouwd tot openbare bibliotheek.

Het trafohuisje (tegenover Merseloseweg 121) is een blokvormig gebouwtje uit 1934 met plat dak en een klein verhoogd deel.

Het autobusstation (Prins Bernhardstraat 5), een combinatie van kantoor, overdekte bushalte en busgarage, is in 1960 gebouwd in wederopbouwstijl naar plannen van P.W. Lerou.

Het St.-Odapark (bij Merseloseweg 115) is in 1899 ingericht in opdracht van de zusters ursulinen. Het door hen in 1901 gestichte theehuis met grote rondboogvensters is later gerestaureerd (1993) en uitgebreid (1999). Het park is sinds 1981 in handen van de gemeente. Het beeld van St. Oda (circa 1900; J.H. Oor & Zn.) is opgenomen in een modern beeldenpark.

De Britse oorlogsbegraafplaats

Venray, Autobusstation

(Hoenderstraat ong.), met poortgebouw annex memoriekapel en ‘Cross of Sacrifice’, is rond 1950 aangelegd, waarschijnlijk naar plannen van Ph. Hepworth.

De R.K. kapel van St. Hubertus en St. Antonius Abt te Veltum (Hoebertweg 31), aan de zuidrand van Venray, is een driezijdig gesloten kapel met een hoger schipdeel en dakruiter. De kapel werd gesticht in 1625, het schipdeel met tuitgevels stamt uit 1681. Het interieur wordt gedekt door een gestuukt tongewelf (circa 1900) en bevat een 16de-eeuwse lavaboketel en enkele overwegend vroeg-17de-eeuwse heiligenbeelden.

Wegkapellen. De St.-Odakapel (bij Hoenderstraat 97) is een gepleisterde vierkante wegkapel met gezwenkte gevels uit het begin van de 18de eeuw (gerestaureerd 1982). Vergelijkbaar, maar ongepleisterd is de St.-Antoniuskapel (St.-Antoniusveldweg ong.) uit 1722.

Smakt. Dit gehucht ten noordoosten van Venray was een bedevaartplaats voor gelovigen uit het Land van Cuijk (NB). Even ten zuiden van de grens verrees in 1699 de R.K. St.-Jozefkapel (St.-Jozeflaan 58), een driezijdig gesloten kapel met dakruiter en gezwenkte gevel. In 1864 heeft men de kapel verlengd. In de dakruiter hangt een klokje uit 1700. Tot de inventaris behoren een altaar met barokke retabel en een crucifix (beide circa 1700), en twee paar kerkbanken en drie heiligenbeelden (alle begin 18de eeuw). Boven het altaar, en in een wapensteen in de zijgevel, bevinden zich de wapens van de stichters: Jan Albert Bouwens van der Boije en Maria Antoinetta Raba van Gelder. De in 1886 naast de kapel gebouwde kerk heeft in 1968 plaatsgemaakt voor de huidige R.K. St.-Jozefkerk (St.-Jozeflaan 56), een vierkante kerk onder kruisende zadeldaken.