Monumenten in Nederland. Limburg

Nuth

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen aan de zuidwestzijde van de Geleenbeek tegen de noordflank van het plateau van Schimmert. Nuth behoorde eerst tot het Land van Valkenburg maar werd in 1626 een zelfstandige heerlijkheid. De dorpskern rondom de kerk kreeg in de 19de eeuw uitlopers langs de Valkenburgerweg en de Stationstraat, aan het einde waarvan het dorp in 1896 een station kreeg aan de spoorlijn Sittard-Heerlen. Als gevolg van de opkomende mijnbouw ontstond vanaf begin 20ste eeuw een sterke groei. De uitbreiding vond plaats nabij de Bavostraat en nabij het station. Na de Tweede Wereldoorlog is Nuth aan de zuidzijde verder uitgebreid en is aan de noordzijde een groot industrieterrein tot stand gekomen.

De R.K. St.-Bavokerk (Dorpstraat ong.) is een eenbeukige kruiskerk met lage zijbeuken, transept en rond gesloten koor met omgang, een vieringkoepel en een ongelede toren met knobbelspits. Ter vervanging van een mogelijk 12de-eeuwse voorganger kwam in 1763 een nieuw schip met toren tot stand naar ontwerp van Laurenz Mefferdatis uit Aken. Het oude koor werd in 1840 vernieuwd. In 1922-'24 bouwde men naar ontwerp van N. Ramakers het huidige koor, het transept met lage vieringkoepel en de zijbeuken van het schip. Inwendig wordt het schip gedekt door kruisribgewelven. Tot de inventaris behoren een romaans doopvont (circa 1200) een preekstoel in Lodewijk XV-stijl met afbeeldingen van evangelisten en twee herenbanken in Lodewijk XV-stijl (alle circa 1770). Het rond 1770 gebouwde orgel is bij restauraties in 1899, 1943 en 1980 grotendeels vernieuwd en uitgebreid.

De pastorie (Stationstraat 191) is een tweelaags middenganghuis uit 1774 met op het voorplein een haaks geplaatst eenlaags dienstgebouw.

De voorm. openbare lagere school (Dorpstraat 83) werd in 1852 gevestigd in een tweelaags pand met schilddak en diende vanaf 1894 lange tijd als raadhuis.

Huis De Dael (Daelderpad 1), voorheen ‘Oelsbroeck’, is een omgracht U-vormig complex met speklagen en een poortgebouw met torenvormig verhoogd middelgedeelte. Het in de 17de eeuw met trapgevels gebouwde huis vertoont 18de-eeuwse wijzigingen, zoals de in- en uitgezwenkte gevel uit 1734 van de stal. In 1950 is een vleugel aan het complex toegevoegd. Het interieur heeft enkele betimmeringen en een schouw in Lodewijk XV-stijl.

Woonhuizen. Het in 1904 gebouwde Huis Crombach (Stationstraat 293) is een tweelaags middenganghuis met een tot puntgevel opgetrokken middenrisaliet. Onder invloed van de zich snel ontwikkelende mijnindustrie ontstond relatief grootschalige woningbouw voor arbeiders. Voor de Woningvereniging Nuth kwam in 1914-'15 op basis van een ontwerp van J. Stuyt (in dienst van ‘Ons Limburg’) de woninggroep Nieuwdorp aan de Bavostraat en Barbarastraat tot stand volgens de tuinstadgedachte en met diverse woningtypen. In 1919 liet de Bouwvereniging

Nuth, Woningcomplex Nuinhof (1992)

Nuth Vooruit naar plannen van N.J. van Tiene nabij de mijnspoorweg het woningcomplex Nuinhof bouwen aan de Nuinhofstraat, Parallelstraat, Spoorstraat en Tiendstraat. Alle woningtypen hebben op consoles rustende dakoverstekken en gepleisterde topgevels. In 1947 zijn naar ontwerp van A. Knipschild enkele hoekwoningen in aangepaste stijl toegevoegd. De villa Antigone (Stationstraat 30) is in 1917 voor huisarts L.S. Mekel gebouwd met ‘Um 1800’-details naar ontwerp van J.J. Drummen. Verschillende woonhuizen tonen door het expressionisme beïnvloede vormen, zoals Valkenburgerweg 75 (1924), een tweelaags diep huis met mansardedak, en het vrijstaande tweelaags huis Valkenburgerweg 45 (1926). De laatste werd gebouwd in opdracht van burgemeester H.J. Starmans naar ontwerp van J. Wielders, die ook de wijziging van de entree (1934) ontwierp. Verder de dubbele woonhuizen Burg. Cremerstraat 15-17 (1931), Wilhelminastraat 4-6 (1932; ontwerp J. Zander), het dubbele herenhuis Burg. Cremerstraat 16-18 (1934; J. Zander), Burg. Cremerstraat 26 (1935), Valkenburgerweg 12-14 (1936) en de vrijstaande villa Pastorijstraat 6 (1937; J. Zander). De windmolen (bij Bergerweg 1) is een bergmolen met ronde stenen romp en een met dakleer bekleed dak. De van 1882 daterende korenmolen is in 1955-'57 en in 1993 gerestaureerd. Een gedeelte van de berg is vervangen door een bakstenen keermuur.

[p. 280]

Terstraten bij Nuth, Boerderij Terstraten 3

Boerderijen. In Nuth staan enkele hoeven met een 18de-eeuws kern, zoals de deels in vakwerk uitgevoerde U-vormige hoeve Dorpstraat 49 en de gesloten hoeve Molenveld 6 uit 1767 (jaartalankers). Verder de boerderij Dorpstraat 61, met de jaartalstenen ‘1790’ en ‘1795’ en een later gepleisterde voorgevel met omlijste ingang, en de gesloten hoeve Stationstraat 312, met vakwerkgedeelten uit 1750 en bouwdelen uit 1840. De gesloten hoeve Molenveld 20 uit 1804 (jaartalsteen) is deels in vakwerk uitgevoerd. In de directe omgeving van de dorpskern bevinden zich ook interessante boerderijen. De wit geschilderde gesloten herenhoeve Nierhoven 11 heeft 17de- en 18de-eeuwse bouwdelen, waaronder een tweelaags woongedeelte met de jaartalankers ‘1679’ en een poortgebouw met koepeldak. De gedeeltelijk wit geschilderde en deels met mergelstenen speklagen uitgevoerde L-vormige hoeve Kamp 1-2 heeft 18de-eeuwse (sluitstenen 1786) en 19de-eeuwse bouwdelen. De gedeeltelijk in vakwerk uitgevoerde gesloten hoeve Kamp 3 is gedateerd 1790. De gesloten hoeve Hellebroek 30 omvat een schuur uit 1785 en 19de-eeuwse bouwdelen. Uit de 19de eeuw dateren de boerderij Hellebroek 32 (1820) en de gesloten hoeve Voorsterstraat 29 (tweede helft 19de eeuw).

Kasteel Reymersbeek (Reijmersbekerweg 28-30), gelegen ten noorden van de dorpskern, is een in mergel opgetrokken, deels onderkelderd tweelaags gebouw met een achtzijdige hoektoren voorzien van een spits met ui-vormige bekroning. Hoewel in 1356 al sprake is van een heer van Reymersbeek, dateert het kasteel uit de 16de eeuw. Uit die tijd resteert een gedeelte van de hoektoren. In de 17de en 18de eeuw hebben meer en minder ingrijpende verbouwingen plaatsgehad. Het interieur bevat onder meer een vertrek in Lodewijk XVI-stijl.

Het voorplein wordt grotendeels omsloten door de U-vormige kasteelhoeve met in de lage voorvleugel een vierkante, verhoogde middenpoort met ingesnoerd tentdak. Het poortgebouw is midden-17de-eeuws, de hoeve draagt het jaartal 1705.

Vaesrade. Dit wegdorp ten noordoosten van Nuth is ontstaan in de late middeleeuwen tegen de zuidflank van het plateau van Doenrade. Na de Tweede Wereldoorlog is het in oostelijk richting gegroeid. Boerderijen. De wit geschilderde gesloten hoeve Rozenstraat 1 dateert uit 1798 (sluitsteen). De forse hoeve Vaesrade 62-64 uit circa 1850 heeft een tweelaags woonhuis met fronton en aan weerszijden een inrijpoort naar de binnenhof. Interessant zijn verder de gesloten hoeve ‘Naanhof’ (Naanhofsweg 3-5) met bouwdelen uit 1858 (jaartalsteen) en 1889, en de kleine hoeve Vaesrade 78 uit circa 1900. De St.-Servatiuskerk Servatiusstraat 10 is een kruiskerk voorzien van zijkapellen, een koor met straalkapellen en een terzijde geplaatste toren met spits. De kerk kwam in 1929-'30 tot stand in expressionistische vormen naar ontwerp van Nic. Ramakers ter vervanging van een voorganger met bouwdelen uit 1596. Tot de inventaris behoren enkele kerkbanken en een hardstenen doopvont uit de eerste helft van de

Terstraten bij Nuth, Boerderij Driesschenweg 2

19de eeuw en kerkbanken en twee biechtstoelen uit de bouwtijd. De gebrandschilderde ramen zijn van G. Tielens (circa 1930). De vrijstaande woonhuizen Vaesrade 23 en Hommert 2 dateren uit circa 1935 en vertonen zakelijk-expressionistische invloeden. Ten westen van Vaesrade ligt de voorm. watermolen ‘Kathagermolen’ aan de Geleenbeek (Kathagen 1). Deze werd rond 1800 gebouwd als korenmolen bij een boerderijcomplex. In 1890 heeft men het middenslagrad vervangen door een turbine.

Hunnecum. Gehucht ten zuidwesten van Nuth. Interessante aaneengesloten boerderijen met binnenplaats zijn Hunnecum 6 uit 1797 (sluitsteen), met wit geschilderde mergelstenen topgevel, en Hunnecum 4 en 7 uit de 19de eeuw. De wit geschilderde gesloten hoeve Hunnecum 17 heeft een 18de-eeuwse kern. De gesloten hoeve Hunnecum 1 is voorzien van mergel speklagen en empire-vensters. De poortsluitsteen is gedateerd 1824. Aan de binnenplaats is vakwerkbouw zichtbaar. Het rond 1922 geplaatste trafohuisje (bij Hunnecum 12) vertoont zakelijk-expressionistische invloeden.

Terstraten. Dit wegdorp ten westen van Nuth is een beschermd dorpsgezicht met verschillende interessante hoeven, die veelal een 18de-eeuwse oorsprong hebben. Voorbeelden van U-vormige hoeven zijn de vakwerkboerderij Terstraten 3 en de mergelstenen boerderij Terstraten 1-2 met vakwerkgedeelten en een in- en uitgezwenkte gevel uit 1710 (jaartalsteen). Voorbeelden van

[p. 281]

Terstraten bij Nuth, Boerderij Nieuwhuis (1991)

gesloten hoeven zijn Terstraten 8-9 uit 1714 (gevelsteen) en de wit geschilderde, deels in mergel opgetrokken Driesschenweg 2 met aangebouwde vakwerkschuur en jaartalsteen ‘1739’. Andere voorbeelden zijn de deels in vakwerk uitgevoerde hoeven Branterweg 20-22 (1770) en Branterweg 16-18, de forse hoeve Nieuwhuis (Maastrichterweg 12-14; 1794) met bakstenen speklagen, de deels in vakwerk uitgevoerde hoeve Terstraten 4 en de hoeve Terstraten 11-12 met vakwerkgedeelten, speklagen en een poortsluitsteen gedateerd 1810.

Grijzegrubben. Wegdorp ten westen van Nuth. Aardige gesloten hoeven zijn Berger Verbindingsweg 26 (circa 1860), Berger Verbindingsweg 6-8 (eind 19de eeuw) en Grijzegrubben 94-95 (1893). Bij de laatste boerderij staat midden op de weg de recht gesloten Mariakapel uit 1945. Het dubbele woonhuis Grijzegrubben 4-6 werd in 1933 gebouwd naar een ontwerp met zakelijk-expressionistische vormen van J. Zander.