Monumenten in Nederland. Limburg

Noorbeek
(gemeente Margraten)

Dorp, ontstaan in de 11de eeuw op een flank van het plateau van Margraten nabij de bron van de beek de Noor. Dit in 1144 voor het eerst genoemde gebied werd ontgonnen vanuit 's-Gravenvoeren en behoorde tot het Land van Daelhem. In 1626 werd het een zelfstandige heerlijkheid. Tot 1614 was de dorpskerk een bijkerk van de parochie 's-Gravenvoeren. Op de kruising van de weg naar Mheer met die van 's-Gravenvoeren naar Slenaken heeft zich een pleinachtige verbreding ontwikkeld (Pley). Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de zuidzijde enigszins uitgebreid. Noorbeek is een beschermd gezicht.

De R.K. St.-Brigidakerk (Pley 8) is een grotendeels in mergel uitgevoerde driebeukige basilicale kerk met driezijdig gesloten koor en een toren van twee geledingen met ingesnoerde spits. Het oudste deel is de in breuksteen opgetrokken torenvoet uit circa 1100. In het tweede kwart van de 13de eeuw werd de toren in mergelsteen verhoogd. Begin 16de eeuw verhoogde men de toren opnieuw en werd de huidige spits geplaatst. In de toren hangen een door Joannes Boerken gegoten klok (1449) en een klok van Jan van Trier (1528; hergoten 1957). Het ingangsportaal aan de zuidzijde van de toren dateert uit 1847. Van de uit de tweede kwart van de 13de eeuw daterende romaanse kerk resteren

Noorbeek, R.K. St.-Brigidakerk

[p. 277]

de schipmuren boven de arcades. De kerk werd rond 1400 in fasen verbouwd. Allereerst verrees het gotische koor met laat-14de-eeuwse gordingenkap. Daarna volgden de brede gotische zijbeuken die inwendig van de middenbeuk gescheiden worden door spitsboogarcaden op ronde zuilen met Maaskapitelen. Eind 15de of begin 16de eeuw werd de zuidbeuk vervangen door de huidige laat-gotische zijbeuk met netgewelven. Uit die tijd dateren ook de kapconstructie met dekbalkjukken aldaar, alsmede de netgewelven in koor en schip en de kruisgewelven in de noordbeuk. Bij de ingrijpende restauratie in 1911-'13, onder leiding van W. Sprenger, zijn de daken van de zijbeuken verlaagd en de vensters in de lichtbeuk weer open gemaakt. Tevens heeft men toen het interieur ontpleisterd en een sacristie en bij-sacristie toegevoegd. Een nadere restauratie volgde in 1990-'91 naar plannen van H.J. Palmen. Inwendig vertonen de gewelfvelden, de triomfboog en het koor sporen van 16de-eeuwse muurschilderingen. Tot de inventaris behoren enkele oude beelden (circa 1525), een doopvont (begin 17de eeuw) en twee biechtstoelen (1787). In Luik vervaardigd zijn het neobarokke hoofdaltaar (circa 1845), met een altaarschilderij van Olivier Pirotte (1752), en de beide neobarokke zijaltaren (circa 1846). Het orgel is gebouwd door W. Koulen (1851-'52; gerestaureerd 1971). De gebrandschilderde ramen zijn van F. Nicolas & Zn. (1903-'06).

Op het kerkhof staan diverse oude stenen grafkruisen (1608-1765) en een bronzen H. Hartbeeld van A. Falise (1925). De pastorie (Klompestraat 9) is een onderkelderd huis met hardstenen vensteromlijstingen, gebouwd in de tweede helft van de 18de eeuw.

De St.-Brigidakapel (Pley 9), gesticht in 1772 voor de beschermheilige tegen de veepest, is een vierkante kapel met afgeronde hoeken en een mansardetentdak. Het gestukadoorde interieur is voorzien van corinthische pilasters en Lodewijk XV-decoraties. De in 1963 gerestaureerde kapel bevat een St.-Brigidabeeld van S. Eymael (1978). Voor de kapel staat de jaarlijks nieuw door de Jonkheid op te richten Brigida-den.

Het voorm. raadhuis (Dorpsstraat 4) is een dwars op de straat geplaatst onderkelderd

Noorbeek, Woonhuis Dorpstraat 25

huis uit de eerste helft van de 19de eeuw met hardstenen vensteromlijstingen en een kleine dakruiter. Het is van circa 1950 tot 1982 als raadhuis in gebruik geweest. Vlakbij staan het paviljoen ‘Berggalm’ (Paviljoenstraat 1) uit 1933 en het verenigingsgebouw ‘Jonge Wacht’ (Dorpsstraat 15) uit 1938, beide uitgevoerd in traditionalistische vormen naar ontwerp van M. Gubbels. Het Wilhelminamonument (bij Pley 5) werd in 1923 opgericht ter ere van het 25-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina. Het hardstenen monument met halfrond fronton wordt bekroond door een bronzen portretbuste.

Woonhuizen. Het Curenhuis (Dorpsstraat 11) is een fors onderkelderd herenhuis met segmentboogvensters van Naamse steen en ovale zolderlichten. Het werd in 1770 gebouwd naar ontwerp van Giles Gulp als pastorie voor de paters jezuïeten uit Maastricht die het patronaatsrecht van de parochiekerk bezaten. Inwendig bevindt zich een bordestrap uit de bouwtijd. Vergelijkbaar van opzet zijn de herenhuizen Pley 2 (1785) en Klompestraat 2 (1834). Het laat-18de-eeuwse herenhuis Pley 1-1a (kap uit circa 1925) wordt geflankeerd door vooruitspringende bouwvolumes, waarvan die aan de rechterzijde met poortdoorrit. Het in 1911 tot winkel verbouwde linker bouwdeel bezit een gave pui in late jugendstil-vormen. De door de Gravo-marmorite Maatschappij te Maastricht vervaardigde puiband in zwart glas draagt het opschrift: ‘J. Huynen van Hoven’. Een vormgeving uit circa 1900 hebben de herenhuizen Pley 5, met oudere kern, en Dorpsstraat 17. Het woonhuis Dorpsstraat 22, met naastgelegen graanmagazijn, dateert uit 1925 en werd in 1935 met een verdieping verhoogd naar plannen van M. Gubbels. Van diens hand zijn ook de in zakelijk-expressionistische vormen uitgevoerde huizen Dorpsstraat 25 (1932) en Dorpsstraat 16 (circa 1935). Andere huizen in dezelfde stijl zijn Bovenstraat 3 (1937; ontwerp G.J. Pijls) en Bovenstraat 28 (1938; A.J.N. Boosten).

De St.-Brigidabron (bij Wesch 3) is een overkluisd brongebouw uit 1858 op de plaats waar de Noor ontspringt. Via een in mergelsteen omlijste rondboogopening loopt de beek langs een kade met wasplaats.

Boerderijen. In Noorbeek staan veel vakwerkhuizen, die vaak zijn gebouwd met een agrarische functie. Voorbeelden met een overwegende woonfunctie zijn Vroelenstraat 4-6, Wesch 1 en Wesch 7, alle gebouwd rond 1800. Midden-19de-eeuws zijn Bergenhuizen 4 (1834) en het grotere huis Kempestraat 6. De laatste grenst aan de gelijktijdig gebouwde gesloten vakwerkhoeve Agene Bendl (Kempestraat 2).

Vooral de kleinere hoeven werden vanaf de 18de eeuw in vakwerk gebouwd. Vroelenstraat 14 is een goed voorbeeld van een gesloten vakwerkhoeve. Van de 18de-eeuwse hoeve St.-Maartensweg 35 is het woongedeelte in baksteen vernieuwd. Twee evenwijdige vakwerkvleugels heeft de boerderij Martelehofke (Kempestraat 1). Rond 1800 gebouwd zijn de L-vormige vakwerkhoeve Dorpsstraat 29, Vroelenstraat 9-11 en de langgevel-vakwerkhoeve Vroelenstraat 5. Vergelijkbaar met de laatstgenoemde is Wesch

Noorbeek, Boerderij Kempestraat 6

[p. 278]

4, waarvan de gedeeltelijk op schoren rustende kaasdroogzolder opvalt. Opmerkelijk is ook de T-vormige plattegrond van de vakwerkhoeve Wesch 3. De belangrijkste boerderijen werden in baksteen opgetrokken en voorzien van vensteromlijstingen in Naamse steen. De sterk gerestaureerde gesloten hoeven Klompestraat 1-3 en 5-7 gaan in opzet terug tot de 17de eeuw. Gaver bewaard zijn twee gesloten hoeven aan de Onderstraat. De Mariahoeve (Onderstraat 12) werd mogelijk gebouwd als laathof van het Akense Munsterstift. De wagenpoorten zijn gedateerd ‘1772’ en ‘1775’. Het woongedeelte is in 1879 vernieuwd. Van de gesloten hoeve Onderstraat 10 dateert het onderkelderde woonhuis uit 1788 en de inrijpoort uit 1837.

Ook in het buitengebied van Noorbeek bevinden zich dergelijke forse gesloten hoeven. Op de grens met België zijn dit de 18de-eeuwse hoeven Ulvend 1 (1771) en Ulvend 3 (schuur uit 1867). De in 1538 voor het eerst vermelde Hoeve de Peul (Vroelen 29) is gebouwd als laathof. De huidige boerderij is overwegend 18de-eeuws. In 1835 heeft men de L-vormige Hoeve de Kleine Peul (Vroelen 30) afgesplitst. Voorbeelden van vroeg-19de-eeuwse gesloten hoeven zijn Bergenhuizen 12, met een schuurpoort uit 1802 en een verlenging uit 1856, en Pley 4, voorzien van de dateringen ‘1823’ en ‘1827’.

Hoogcruts. Gehucht ten oosten van Noorbeek, ontstaan bij het voorm. sepulchrijnenklooster ‘Hoog Cruts’ (Hoogcruts 9). Dit klooster verrees in 1496 bij een in 1428 voor het eerst vermelde H. Kruiskapel. Na een brand in 1579 volgde herbouw in 1603. Het huidige U-vormige kloostergebouw dateert echter van een bouwcampagne in 1729-'41. De zuidvleugel bevat de in 1785 toegevoegde kapel. Na de opheffing van het klooster in 1798 heeft men de oostvleugel verbouwd tot landhuis en de kapel tot schuur. De in 1870 bij brand aangerichte schade werd hersteld in 1873 (landhuis) en 1879 (kapel). In 1979 werd het pand echter opnieuw door brand geteisterd. De met vensteromlijstingen in Naamse steen uitgevoerde noordvleugel heeft het best zijn 18de-eeuwse karakter bewaard. De op deze vleugel aansluitende U-vormige kloosterhoeve is voorzien van de jaartalstenen ‘1669’, ‘1713’ en ‘1717’. Uit de tweede helft van de 18de eeuw dateert het voorm. tolhuis (Schilberg 11) met hardstenen deuromlijsting en bolkozijnen. In oorsprong 18de-eeuwse zijn de gedeeltelijk in vakwerk uitgevoerde boerderijen Schilberg 13-15 en Schilberg 36-38. De gesloten hoeve Hoogcruts 10 is getuige een tijdvers gebouwd in 1835. Aan de kruising van Maastrichterweg en Schilbergerweg staan een 19de-eeuwse gietijzeren wegwijzer, een overdekte zwingelput (vernieuwd 1922) en een wegkapel (1946).