Monumenten in Nederland. Limburg

Horst
(gemeente Horst aan de Maas)

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen op de hogere zandgronden aan de noordoostrand van de Peel en aan de westkant van de Grote Molenbeek; de oorspronkelijke naam was Berkele. In de 11de eeuw was er al een kleine kerk, die in 1219 aan de abdij van Averbode werd geschonken. In 1356 werden de rechten van de heerlijkheid Horst, die tot het Land van Kessel behoorde, bevestigd. Mede vanwege de linnennijverheid kreeg Horst in 1501 het recht om twee jaarmarkten te houden. In 1633 kwam er een eerste raadhuis (gesloopt 1890). Het dorp ontwikkelde zich in de 17de eeuw tot een pleisterplaats met een langgerekte bebouwing langs de weg van Cuijk naar Venlo. In 1648 werd Horst onderdeel van Spaans Gelre, in 1713 kwam het aan Pruisen en in 1815 werd het bij Nederland gevoegd. Het dorp leed veel schade bij een brand in 1729. In 1944 werd de kerk onherstelbaar verwoest. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen uitbreidingen tot stand aan de noord- en de oostzijde. De dorpskern is een beschermd gezicht.

De ruïne van kasteel Horst (bij Kasteellaan 1) ligt op een omgracht terrein aan de noordoostzijde van Horst. De eerste vermelding dateert van 1326, toen Florken van der Horst met het huis werd beleend. Van het vroeg-14de-eeuwse kasteel is muurwerk van de vierkante donjon behouden, die op een knik aan de noordzijde van het vijfzijdige kasteel stond. Het in 1472 beschadigde kasteel werd kort na 1530 hersteld maar liep in 1579 opnieuw schade op. In 1660 werden de resten gekocht door Willem Vincent van Wittenhorst en zijn vrouw Wilhelmina van Bronckhorst, die het naar plannen van Christoffel Verhoff ingrijpend lieten verbouwen. Het bouwvallig geworden kasteel werd vanaf 1827 geleidelijk gesloopt. De na 1660 verbouwde voorburcht bleef in eerste instantie gespaard, maar brandde in 1920 na blikseminslag af. Er rest nu een - later verplaatst - stuk muurwerk met poort en een gevelsteen met alliantiewapen (1664). Verder is er de in 1744 gebouwde tiendschuur (Kasteellaan 1), zij het dat deze in 1920 tot boerderij is omgebouwd. Deze tweebeukige schuur heeft geen gebinten, maar dekbalken die in het midden door stijlen ondersteund worden.

De R.K. St.-Lambertuskerk (St.-Lambertusplein 16) is een forse driebeukige kerk met een lager, rond gesloten koor - rondom een ronde koortoren -, een atrium, een ronde doopkapel en een opengewerkte achtzijdige toren op vierkante onderbouw. De huidige kerk werd gebouwd in 1952-'54 ter vervanging van de in 1944 grotendeels verwoeste 15de-eeuwse hallenkerk. De nieuwe kerk is een imposante schepping van A.J.N. Boosten, na zijn dood verder uitgevoerd door J. Huysmans. In de markante toren hangen twee door Albert Hachman gegoten klokken (1536 en 1537). Het interieur heeft in het schip een ziende kap en in de zijbeuken gewapend betonnen kruisribgewelven. Tot de inventaris behoren een doopvont (13de eeuw), een wijwatervat (16de eeuw), enkele laat-gotische heiligenbeelden (circa 1500), alsmede een Annatrits, een H. Wilgefortis (circa 1525) en een Marianum (begin 16de eeuw). Uniek voor Nederland is de vermoedelijk in Westfalen gemaakte en uit circa 1500 stammende ‘Gregoriusmis’, die vóór 1944 buiten tegen het noorderkoor stond. Deze bestaat uit vier onderdelen in Baumberger zandsteen: Christus op de koude steen, een passiezuil, een kruis en een epitaaf (met paus Gregorius). Verder

[p. 163]

Horst, R.K. St.-Lambertuskerk (1995)

is er de vroeg-renaissancistische grafzerk voor Johan van Wittenhorst († 1569) en Josina van Wees († 1572). Het atrium bevat enkele 17de-eeuwse grafkruisen. De gebrandschilderde ramen inclusief het roosvenster van de westgevel zijn vervaardigd door J. ten Horn, G. Franssen, D. Wildschut en L. van den Berg.

De voorm. kapelanie (Kloosterstraat 14) is een sober neoclassicistisch gebouw uit 1875 naar plannen van J. Buijssen. Het voorm. liefdesgesticht (Stationsstraat 1) is een fors pand met midden- en hoekrisalieten en neorenaissance-details, gebouwd in 1901 naar plannen van J. Jorna. De uit 1937 daterende kapel in ontworpen door J. Franssen. Het gebouw deed lange tijd dienst als ziekenhuis.

De R.K. St.-Norbertuskerk (Gebr. Van Doornelaan 25) is een opvallende, moderne, lage en brede kerk met terzijde staande klokkentoren, gebouwd in 1962-'63 naar plannen van H.M. Koldewey. De gebrandschilderde ramen zijn van J. Frenken.

Horst, R.K. St.-Lambertuskerk, interieur (1995)

Het voorm. raadhuis (St.-Lambertusplein 3a), met op de hoek een ingangspartij met balkon en bordes, werd in 1890 gebouwd in rijke neorenaissance-stijl naar ontwerp van J. Jorna. Het postkantoor (Veemarkt 3), gebouwd in 1902 als post- en telegraafkantoor, is een fors pand met neorenaissance-details. Het ontwerp van H. Seelen is geheel in de traditie van de door C.H. Peters ontworpen rijkspostkantoren.

Woonhuizen. De gezwenkte achtergevel van het woon- en winkelpand Loevestraat

Horst, Raadhuis

2 kan van kort na de dorpsbrand van 1729 dateren; de gepleisterde voorgevel heeft eclectische details. Eenvoudig neoclassicistisch van vorm is het rond 1840 gebouwde herenhuis Thomeerstraat 1 met gepleisterde hoekblokken. Soberder uitgevoerd is de dorpsherberg Het Groene Woud (Jacob Merlostraat 6) uit 1859, die inwendig enkele 17de-eeuwse fragmenten bevat. De rond 1860 gebouwde eclectische dokterswoning Venloseweg 1-3 is een statig gepleisterd pand met middenrisaliet en rondboogvensters. Vroege neogotische details in de vorm van versimpelde arkeltorentjes heeft het rond 1870 voor de familie Thomeer gebouwde herenhuis Hoofdstraat 19. Het ontwerp wordt aan P.J.H. Cuypers toegeschreven. Het herenhuis Veemarkt 7, gebouwd in 1875 naar plannen van M. Keijsers, heeft wenkbrauwen boven de vensters.

Voorbeelden van eenlaags middenganghuizen met een verhoogd middenrisaliet voorzien van een topgevel met neorenaissance-details

[p. 164]

Horst, Zuid-Ned. Kantfabriek

zijn: Herstraat 13 (circa 1895), Kerkstraat 34 (1905), naar plannen van A. Haegens, en de door J.M. Keijsers ontworpen huizen Loevestraat 28 (1904) en Hoofdstraat 27 (1908). Iets rijker uitgevoerd zijn de hoekpanden Meterikseweg 78 (1909) en Kloosterstraat 18 (1909), de laatste naar plannen van J.C. Duijf). Het in 1909 gebouwde huis Venloseweg 14-16 heeft een chalet-sierspant. Textielfabrikant T. Rutten liet in 1913 het forse herenhuis Villa Anna (Gasthuisstraat 14) bouwen naar een ontwerp met jugendstil-elementen van H. Seelen. Zakelijk-expressionistische vormen vertoont de in 1921 naar plannen van J. van Dullaart voor textielfabrikant J. Rutten gebouwde gepleisterde villa Weisterbeek (Herstraat 53). In dezelfde stijl uitgevoerd, maar met een rieten kap, zijn de villa's De Riethorst (Venloseweg 21; 1926), naar plannen van H.P.J. Duijf, en De Roskam (Herstraat 61; 1931), ontworpen door C.G. Geenen voor bierbrouwer J. Vullinghs. De villa Sonneheerdt (Venloseweg 9; circa 1950) is een goed voorbeeld van een naoorlogse villa in traditionalistische stijl.

Boerderijen. De 18de-eeuwse hallenhuisboerderij De Risselt (Gastendonkstraat 36) is gebouwd ter plaatse van een laat-middeleeuwse hofstede. In deze boerderij met dwars uitgebouwd woongedeelte (krukhuis) zijn oudere onderdelen verwerkt; het bedrijfsgedeelte heeft ankerbalkgebinten. Uit het midden van de 19de eeuw stamt de hallenhuisboerderij Gortmolenweg 19 met gepleisterd woongedeelte.

De voorm. brouwerij (Schoolstraat 1) is een gepleisterd pand uit circa 1850, waarvan de eclectische details boven de vensters dateren van rond 1900.

De voorm. Zuid-Ned. Kantfabriek (Americaanseweg 8), gesticht in 1928, verhuisde in 1930 naar de huidige plaats. Daar werd toen vóór een voorm. sigarenfabriek een nieuwe fabrieksruimte met woonhuis annex kantoor opgetrokken in rationalistische vormen naar plannen van H.P.J. Duijf.

Wegkapellen. De Risseltkapel (Gastendonkstraat 38) is een aan Maria gewijde, driezijdig gesloten wegkapel met gezwenkte gevel. Deze 18de-eeuwse kapel is in 1983 ingrijpend gerestaureerd. De St.-Jozefkapel (Herstraat 25b) is een rechthoekige neogotische wegkapel uit 1901 met kleine apsis en een voorgevel met pinakels.

De R.K. oude begraafplaats (bij Kloosterstraat 7) werd in 1847 gesticht als Alg. begraafplaats en in 1905 - op een kleine strook na - aan het R.K. kerkbestuur overgedragen. Op de in 1976 gesloten begraafplaats bevinden zich diverse interessante graftekens, waaronder die voor kerk- en gemeenteontvanger H. Jeurissen († 1884), voor kapelaan G.W. Willems († 1914), gemaakt door J. Comuth, en die voor burgemeester J.H.Th. Houba († 1918). Verder is er een grafsteen met engel, gemaakt in 1926 door P. Smeets & Co., voor M.G. Beckers († 1916) en G. Cuppen († 1929).

Melderslo. Dit dorp ten oosten van Horst werd eind 19de eeuw gesticht als heideontginning en kreeg begin 20ste eeuw een kleine dorpskern. De R.K. St.-Odakerk (Rector Mulderstraat 5) is een driebeukige kruiskerk naar ontwerp van A.J.N. Boosten, gebouwd in 1951-'52 ter vervanging van de in 1944 verwoeste kerk uit 1921. De kerk heeft een opvallende plattegrond door zijn rond gesloten koor rondom een ronde kruisingstoren en de naar het schip verdraaide kruisarmen (pijlvormig). De uit 1921 daterende pastorie (Rector Mulderstraat 5) is ontworpen door A.H. Martens. De voorm. openbare lagere school (Rector Mulderstraat 4) werd in 1917 gebouwd als een drieklassige gangschool met aangebouwde onderwijzerswoning naar plannen van C.J.H. Franssen. Het vanaf 1926 als R.K. school in gebruik zijnde gebouw is in 1987 tot woningen verbouwd. Het trafohuisje (Rector Mulderstraat ong.) is een blokvormig gebouwtje uit 1931 met plat dak en een klein verhoogd deel. Ten noordoosten van Melderslo staat het baanwachtershuis ‘Wachthuis 56’ (Swolgensedijk 21), een klein wit gepleisterd dwars pand met aanbouw, gebouwd in 1883 en verhoogd in 1907.