Monumenten in Nederland. Limburg

Brunssum

Dorp, ontstaan na ontginningen in de 11de eeuw aan de westelijke rand van de Brunssumerheide nabij het in 1386 voor het eerst vermelde Genhoes (afgebroken 1930). Tot ver in de 19de eeuw was Brunssum een bescheiden wegdorp met aan de zuidzijde het gehucht Rumpen. De aanleg van Staatsmijn Hendrik (1911-'16) en de westelijker gelegen Staatsmijn Emma (1908-'13) betekenden een grote impuls voor Brunssum. In de periode 1912-'27 kwamen verschillende mijnwerkerskoloniën tot stand, zoals Venweg en Langeberg en ten noorden van de Staatsmijn Hendrik de complexen Schuttersveld en De Egge. De cirkel rond de oude dorpskern werd gesloten door de woninggroepen Rozengaard en

Brunssum, R.K. St.-Vincentius á Paulokerk

't Heufke. Na de sluiting van de mijnen in 1973 zijn veel woningen gerenoveerd of vervangen door nieuwbouw. Van de tijdens de Eerste Wereldoorlog tot ontginning gebrachte bruinkoolmijn Brunahilde resteert de vijver in het Vijverpark. Sinds 1967 is in Brunssum het Navohoofdkwartier AFCENT (nu AFNORTH) gevestigd.

De voorm. abdij St. Benedictus en St.-Clemenskerk (Groeneweg 6) behoorden tot 1981 tot de gemeente Merkelbeek. Het oudste gedeelte van dit tot voor kort als bejaardenhuis in gebruik zijnde complex is de oude St.-Clemenskerk. Deze van oorsprong kleine eenbeukige romaanse kerk werd herbouwd in 1669, kreeg in 1722 het huidige koor en in 1746 de eenvoudige mergelstenen toren. Het interieur wordt gedekt door een vlakke houten zoldering (schip) en een deels gestukadoord plafond (koor). De kerk werd in 1879 gesloten nadat de nieuwe St.-Clemenskerk in Merkelbeek in gebruik was genomen. De kerk en de pastorie, die met een verdieping werd verhoogd, kregen een bestemming als klooster van de Liefdezusters van het Kostbaar Bloed. In 1886 vond een uitbreiding plaats. Van 1893 tot 1923 was het complex in bezit van de benedictijnen, die een neogotisch kloostergebouw en een kapel lieten bijbouwen. Het geheel werd verheven tot abdij. Verder lieten zij in 1899 een klein kerkhof aanleggen (Kloosterstraat, thans begraafplaats van de karmelieten). In 1923 verhuisden de benedictijnen naar Mamelis, daarna werd het klooster door de karmelieten bewoond. Na hun vertrek in 1968 volgde de verbouw van het complex tot bejaardentehuis, met de oude parochiekerk als huiskapel. De neogotische kapel heeft men in 1975 afgebroken.

Aan de noordzijde van de kerk ligt het oude kerkhof met neogotische ommuring en smeedijzeren hekwerken. Op het kerkhof bevindt zich het neogotisch grafmonument van mevrouw P.C.G. de Negri-Gilliodts († 1857) en haar echtgenoot Baron J.A. de Negri († 1870).

De Lourdesgrot uit 1887, met Mariabeeld en een ingemetseld stukje rots uit Lourdes, werd aangelegd voor de Liefdezusters van het Kostbaar Bloed en groeide uit tot een belangrijke pelgrimsplaats.

De R.K. St.-Vincentius á Paulokerk (bij Prins Hendriklaan 380) is een eenbeukige kerk met recht gesloten koor en een gedrongen westtoren met klokkenkoepel. Naar een door het rationalisme beïnvloed ontwerp van F.P.J. Peutz verrees deze kerk in 1924-'25 in opdracht van het Lazaristenconvent, waaraan de zielzorg in het toenmalige mijnwerkersrectoraat Rumpen was toevertrouwd. In verband met de ligging bij de Staatsmijn Hendrik werd een extra zware fundering toegepast om verzakkingen te voorkomen. In 1954 kreeg de kerk een kinderkapel (nu dagkapel) en na 1955 heeft men een rouwkapel toegevoegd. Voor de toren staat een groot Vincentiusbeeld (stichter van Lazaristenorde).

In het interieur bevinden zich schilderingen van Ch. Eyck (1928). Van zijn hand zijn ook vier gebrandschilderde ramen in de zijbeuken (1927) en het Vincentius-

[p. 92]

raam in de doopkapel. De moderne glazen zijn vervaardigd door E. Laudy en F. Slijpen (circa 1960). Tot de inventaris behoren kruiswegstaties van P. Killaars (1964) en een door Peutz ontworpen marmeren hoofdaltaar, uitgevoerd door de firma Laudy (1960). De pastorie (Prins Hendriklaan 380) dateert uit dezelfde tijd als de kerk.

De R.K. St.-Gregorius de Grotekerk (Kerkstraat 125) is een grote zaalkerk met halfronde apsis, torenachtige Mariakapel, uitgebouwde doopkapel en een vrijstaande betonnen toren met tentdak. Ter vervanging van een door mijnschade aangetaste koepelkerk uit 1918 kwam deze opvallende kerk met achthoekige vensters in 1961-'63 tot stand naar plannen van de Duitse architect G. Böhm, met C. Okhuysen als uitvoerend architect. In de toren hangt een door J.P. Perrin en Regnaud gegoten klok (1818). Tot de inventaris behoren een laat-gotisch doopvont (circa 1500; koperen deksel 1818) en het Müllerorgel uit 1857.

De voorm. pastorie (Kerkstraat 360) is een wit gepleisterde villa, die in 1909 zijn vorm kreeg met handhaving van een deel van de voorgevel van een voorganger uit 1737.

Overige kerken. De R.K.H. Familiekerk (Akerstraat 99) is een driebeukige kruiskerk in traditionalistische vormen, in 1951-'52 gebouwd naar een ontwerp van de toen al overleden A.J.N. Boosten. De R.K. kerk O.L. Vrouwe van Fatima (Lindestraat 40), een zaalkerk met inpandig voorportaal

Brunssum, R.K. St.-Gregorius de Grotekerk

en hoger koorgedeelte, werd in 1952-'53 gebouwd naar een traditionalistisch ontwerp van gemeente-architect J. Drummen. De in 1959-'60 naar plannen van A. Schwencke gebouwde moderne R.K. St.-Jozefkerk (St.-Gregoriuslaan 2) is een kruiskerk met betonskelet en geprefabriceerde houten dakconstructie.

De voorm. marechausseekazerne (Prins Hendriklaan 213-221) werd in 1914 opgetrokken in traditionalistische vormen, in aansluiting op de opzichterwoningen van de Staatsmijn Hendrik. De kazerne is later verbouwd tot een complex woonhuizen.

Het voorm. raadhuis (Lindeplein 2b) is een onderkelderd tweelaags pand met bordes en overhoeks geplaatste klokkentoren, gebouwd in 1919 in Nieuw-Historiserende stijl naar ontwerp van J. Bemelmans. De achteraanbouw dateert van 1921. De gevels zijn later wit gesausd. In 1952 en 1974 zijn interieurwijzigingen uitgevoerd.

Het voorm. Groene Kruisgebouw (Kloosterstraat 17) werd in 1934 gebouwd in functionalistische stijl naar ontwerp van J.L.M. Willems. Het deels gepleisterde pand heeft bij het trappenhuis een karakteristieke verticale vensterstrook.

Het postkantoor (Raadhuisstraat 13) kwam in 1938 tot stand in traditionalistische vormen naar plannen van J. de Bruin van de Rijksgebouwendienst. De voorgevel heeft rechts een topgevel met schouderstukken en links een licht risalerend gedeelte met entree en bordestrap.

De R.K. lagere school ‘Fatima’ (Essenstraat 1) werd rond 1950 gebouwd

Brunssum, Raadhuis

naar een ontwerp met functionalistische elementen van J. Drummen.

Woonhuizen. Het woonhuis Grachtstraat 9, bekend als het ‘gasthuis’, werd in 1781 gebouwd op de plaats waar van de 15de eeuw tot 1618 een gasthuis heeft gestaan. Verder zijn in Brunssum vooral 20ste-eeuwse huizen te vinden. De middenstandswoningen Kruisbergstraat 24-42 en Lijsterbesstraat 1-3 zijn in 1920 in traditionalistische stijl gebouwd naar ontwerp van gemeente-architect J. Drummen. Een tiental jaren later ontwierp hij in functionalistische stijl het gepleisterde dubbele woonhuis Kruisbergstraat 29-31 als woonhuis voor zichzelf en voor M. Beaujean, directeur gemeentewerken. Het pand ligt tegen de steil aflopende helling van de Kruisberg. Lindestraat 136 is een vrijstaande functionalistische villa, gebouwd rond 1935 voor de weduwe J. Rouschops-Hoven naar een ontwerp van J.L.M. Willems. Het echtpaar Mertens liet in 1933 het landhuis Merkelbeekerstraat 39 bouwen in traditionalistische vormen naar plannen van H. Linssen.

Mijnwerkerskoloniën. De verschillende mijnkoloniën van Brunssum zijn met veel groen aangelegd volgens de tuindorpgedachte. Opvallend is de hiërarchie in de bebouwing, waarbij de grotere woningen voor het hogere mijnpersoneel het dichtst bij de toegang tot het mijnterrein zijn gesitueerd. (Voor de grote mijnwerkerskolonie Treebeek, zie Treebeek).

[p. 93]

Brunssum, Woonhuis Kruisbergstraat 29-31

De eerste woningen werden in 1912-'15 gebouwd naar ontwerp van J.H.W. Leliman van het Bouwbureau der Staatsmijnen bij de toegang tot Staatsmijn Hendrik, te weten de ingenieurswoning Akerstraat 12 en de opzichterwoningen Akerstraat 5 en 8-10, alle met neorenaissance- en chaletstijl-details. Het pand Akerstraat 2-6 was een dubbele opzichterwoning annex winkel met hulppostkantoor en bovenwoning. Rond het Bodemplein liggen de woonen winkelpanden Bodemplein 1-9 en 2-6, de beambtenwoningen Bodemplein 8-26 en 11-29 en de opzichterwoningen Bodemplein 36-42. De woninggroep Haansberg (Haansberg/Tollisstraat e.o.) werd gebouwd 1917-'19.

Tussen 1915 en 1920 realiseerde de Woningvereniging Brunssum twee woningcomplexen naar plannen van J. Stuyt van het Technisch Bureau ‘Ons Limburg’. Het grote complex Rozengaard (Kasteelstraat, Heulenderstraat, Veldstraat e.o.) omvatte oorspronkelijk 260 woningen (nu nog 228) in 37 verschillende woningtypen met een duidelijk onderscheid tussen de gewone mijnwerkerswoningen en het blok van tien beambtenwoningen langs de Veldstraat. Dit bouwblok wordt aan beide zijden afgesloten door een risalerend bouwdeel met mansardedak. De grote woninggroep De Egge (Eggelaan e.o.) kwam tot stand in 1920. Het bouwbureau van de Staatsmijnen ontwierp de in 1918-'21 gerealiseerde woninggroep Schuttersveld (Vijverstraat, Schutterstraat, Parkstraat e.o.). Van de 421 woningen resteren

Brunssum, Ingenieurswoning Akerstraat 12

na de renovatie in de jaren zeventig van de 20ste eeuw 396 woningen. Oorspronkelijk waren er ook winkels binnen het plan opgenomen. De Stichting ‘Thuis Best’ liet in 1926 de 148 woningen van het complex 't Heufke (Heufkestraat, Sluiterdstraat e.o.) bouwen naar plannen van Technisch Bureau ‘Ons Limburg’. De twee winkelpanden zijn verdwenen. Bij een renovatie zijn de huizen aan de achterzijde uitgebreid. De in 1927-'29 door dezelfde stichting naar plannen van A.J.N. Boosten gebouwde wijk Langeberg-Venweg (Hazenkampstraat, Langeberglaan, Akerstraat, Venweg e.o.) bestaat uit 524 woningen en drie winkels en heeft verschillende pleintjes met groenvoorzieningen. Opvallend zijn: de variatie in baksteentinten, de vensterreeksen onder de dakrand en de gebroken schilddaken met doorgetrokken dakschilden.

Van 1927 dateren de beambtenwoningen Prins Hendriklaan 424-428. Ook in relatie met de mijnen kwamen de ingenieurswoning Wieënweg 2 (1938), naar ontwerp van het Bouwbureau der Staatsmijnen, en de ingenieurswoningen Wieënweg 36-66 (1941) tot stand, gerealiseerd naar plannen van J. Wielders voor de Staatsmijnen in Limburg. Deze traditionalistisch vorm gegeven panden zijn opgetrokken in veldbrandbaksteen en hebben gezwenkte gevels.

Het voorm. gezellenhuis (Prins Hendriklaan 233-235) bij de Staatsmijn Hendrik is een tweelaags bakstenen pand in zakelijk expressionistische vormentaal gebouwd circa 1925.

De voorm. watermolen ‘Brunssummermolen’ (Molenvaart 1) dateert in oorsprong uit circa 1500 en behoorde bij kasteel Genhoes. Blijkens een gedenksteen werd het molenwerk in 1866 ingrijpend vernieuwd in gietijzer. Rond 1920 heeft men het oude molengebouw opgenomen in een nieuw, langgerekt tweelaags pand. Het molenrad is verwijderd.

Boerderijen. De gesloten hoeve Onderste Hof (Groeneweg 10) draagt de jaartalankers ‘167.’ (1671) en ‘1686’. Het woongedeelte kreeg in 1848 het huidige aanzicht. Aan de binnenplaats bevinden zich een hardstenen deuromlijsting met opschrift en drie wapenstenen. Van het in de middeleeuwen op deze plaats gelegen verdedigbare huis Wijerhof, voor het eerst vermeld in 1381, liggen op de binnenplaats nog fundamentresten. De hoeve Renckenshuis (Merkelbeekerstraat 89) dateert in oorsprong van 1754, maar kreeg de huidige vorm rond 1850. De boerderij is tevens in gebruik geweest als kuiperij, café en uitspanning. Dorpstraat 10 en 12 zijn oorspronkelijk in 1794 (sluitsteen) als één hoeve met drie inrijpoorten gebouwd voor burgemeester Hendrik à Campo en nadien gesplitst. Het middendeel werd in 1807 verbouwd tot woonhuis, waarbij een poort werd dichtgemetseld. De linker inrijpoort geeft toegang tot het achterterrein.

Van de Staatsmijn Hendrik resteren op het terrein van het huidige Navo-hoofdkwartier (bij Akerstraat 5) de voorm. grote compressorhal, de locomotievenloods en de diningclubhall, alle uit de eerste helft van de 20ste eeuw. Bij de ingang staat een rad van één van de schachttorens.

[p. 94]

Parken. Het Vijverpark (Vijverlaan ong.) werd in 1937 door gemeentearchitect J.J. Drummen ontworpen ter plaatse van een in 1918-'20 ontgonnen bruinkoolveld. Het park is in 1950 gereorganiseerd door J. Bergmans. Het mijnwerkersmonument in de vorm van een kruisbeeld, geflankeerd door een mijnwerkersgezin werd in 1946 gemaakt door Ch. Vos. Bergmans leverde in 1951 ook het ontwerp voor het Schutterspark (Heidestraat ong.), dat in opdracht van de Staatsmijnen tot stand kwam als recreatiepark voor de wijk Schuttersveld.

De hardstenen grenspaal (bij Lindeplein 1) dateert van 1713 en herinnert aan het einde van de Spaanse successieoorlog. Aan de ene zijde is de Oostenrijkse adelaar weergegeven, aan de andere zijde de Hollandse leeuw.

De Britse oorlogsbegraafplaats (tegenover Heufstraat 14) werd rond 1950 aangelegd met memoriekapel en ‘Cross of Sacrifice’, waarschijnlijk naar plannen van Ph. Hepworth.