Monumenten in Nederland. Limburg

Born
(gemeente Sittard-Geleen)

Kleine stad, ontstaan in de vroege middeleeuwen bij een bron aan een kruispunt van interlokale wegen. Born (bron) bestond rond het midden van de 13de eeuw uit enkele huizen nabij het kasteel

Borgharen, Stuw- en sluiscomplex

Born, Kasteel Born, nederhof

en was omgeven door een gracht. Van 1400 tot 1794 was het Guliks gebied. In de periode 1850-1940 vond verdichting van de bebouwing plaats binnen de bestaande structuur. Van belang voor de ontwikkeling van Born van agrarische naar industriële kern was de opening van het Julianakanaal in 1935 en de komst van een grote autofabriek in 1968. Uitbreidingen werden hoofdzakelijk aan de noordzijde van de oude kern gerealiseerd.

Kasteel Born (Kasteelpark 38-42). Ter plaatse van een middeleeuwse voorganger liet Jan Arnold baron van Leerode in 1661 een classicistisch blokvormig huis met hoektorens bouwen. Het omgrachte kasteel, dat tot 1813 in bezit bleef van de familie De Leerode, brandde in 1930 geheel uit en verviel daarna tot ruïne. De nederhof op de voorburcht dateert uit de 18de eeuw. Oorspronkelijk waren er drie aaneengesloten vleugels, de zuidelijke met tiendschuur, koetshuis, paardenstal en timmerwerkplaats, de noordelijke met pachterwoning en stallen en de middenvleugel met stallen en schuren. Tussen 1723 en 1813 heeft men een deel van de middenvleugel afgebroken. De zuidelijke vleugel met de tiendschuur is in 1978 gerestaureerd. Naar ontwerp van P. Satijn en H.J. Palmen zijn in 1989-'90 de overige gebouwen op de voorburcht hersteld

[p. 89]

Born, St.-Hubertuskapel

en met een moderne middenvleugel als gemeentehuis in gebruik genomen. In het eveneens door een gracht omgeven kasteelpark, dat sinds 1969 is ingericht als dierenpark, bevindt zich een eenlaags tuinmanswoning uit 1784.

De R.K. St.-Martinuskerk (Bronstraat 2) is een driebeukige basilicale kerk voorzien van een toren van vier geledingen met naaldspits. Deze neogotische kerk verrees in 1906-'07 naar plannen van C.J.H. Franssen ter plaatse van een oudere voorganger. In de toren hangen een klok uit 1449 en een klok uit 1748. De door oorlogsgeweld zwaar beschadigde kerk werd kort na 1945 gerestaureerd. In 1959 heeft men het koor vervangen door een grotere oostpartij in neogotische vormen naar plannen van J. Franssen. De aardbevingsschade uit 1992 is in 1995 hersteld. Tot de inventaris behoren een wijwatervat (16de eeuw), een beeld van St. Barbara (16de eeuw) en een kruisbeeld (18de eeuw). Het Vermeulen-orgel (1950) staat op de oorspronkelijke orgeltribune uit 1906.

Het St.-Josephklooster (Bronstraat 9) is een tweelaags pand met kapel, gebouwd in 1936 in traditionalistische vormen.

Woonhuizen. Een van oorsprong 17de-eeuws huis is Städgen 6, dat is voorzien van een overkragende vakwerkverdieping op een bakstenen onderbouw. Kerkstraat 33 bevat mogelijk 17de-eeuwse delen op de verdieping. Mgr. Buckxstraat 14 is een voorm. pastoorswoning uit circa 1895. Kenmerkend zijn de hoger opgetrokken middenpartij met trapgevel, de hoekpilasters en het siermetselwerk onder de dakrand. Het uit 1906 daterende huis Mgr. Buckxstraat 8 heeft decoratief gepleisterde gevels en een afgeschuinde hoekpartij. Woonhuizen uit circa 1935 in traditionele vormen zijn Bronstraat 4, Molenstraat 1, Molenstraat 3, en Molenstraat 5-19, een complex dubbele woonhuizen naar plannen van woningvereniging ‘Ons Limburg’.

De St.-Hubertuskapel (Kapelweg ong.) is een veelhoekige wegkapel met klokvormig helmdak, gebouwd rond 1670 in opdracht van Johan Arnold van Leerode en gerestaureerd in 1957. Het altaarbeeld van St. Hubertus met hert is vervaardigd door G. Casteleyn (1957). Het sluiscomplex in het Julianakanaal (Sluisweg 1) bestaat uit een dubbele schachtsluis, aangelegd in 1934-'35 naar ontwerp van O. Reich. De twee betonnen heftorens zijn aan de bovenzijde verbonden door een betonnen brug, waarin zich de machinekamer bevindt. De uit 1938 daterende dienstwoningen (Sluisweg 23-27) zijn ontworpen door C.F. Egelie.