Monumenten in Nederland. Drenthe

Smilde
(gemeente Midden-Drenthe)

Langgerekt kanaaldorp, ontstaan rond 1770 na de aanleg van de Drentsche Hoofdvaart in 1767-'80, waardoor het

Smilde, Herv. kerk (1984)

noordelijk deel van het Smilderveen kon worden ontgonnen. Vanuit Assen werd langs het kanaal de nederzetting Kloosterveen gesticht, die later Smilde ging heten. De hier in 1780 gestichte kerk werd ook gebruikt door de inwoners van de vrijwel gelijktijdig vanuit Hijken langs het kanaal gestichte nederzetting Hijkersmilde. Met de stichting van Bovensmilde in de eerste helft van de 19de eeuw was nagenoeg het gehele gebied vergraven. Langs de Drentsche Hoofdvaart had zich een ononderbroken bebouwingslint gevormd van hoofdzakelijk boerderijen, landarbeiders- en vervenerswoningen. Smilde was omstreeks 1850 het grootste dorp. Het zwaartepunt van de dorpsbebouwing lag aan de oostzijde van de vaart. De in 1780 langs het kanaal aangelegde weg Meppel-Assen (verhard rond 1835) gaat ter hoogte van de Veenhoopsbrug over van de west- naar de oostoever. In de 19de eeuw vond een aanzienlijke verdichting van de bebouwing plaats met burgerwoningen, villa's en allerhande dorpsvoorzieningen. Daarnaast waren er industriële ontwikkelingen. In 1915-'16 werden door de Nederlandse Tramweg Maatschappij spoorlijnen aangelegd naar Assen en Meppel met een station in Hijkersmilde. Na de Tweede Wereldoorlog is Smilde aan de oostzijde verder uitgebreid.

[p. 185]

Smilde, Raadhuis (Villa Maria)

De Herv. kerk (Veenhoopsweg 13) is een achtkantige centraalbouw met tentdak en open lantaarn, gebouwd in 1780-'88 in Lodewijk XVI-stijl naar ontwerp van Abraham Martinus Sorg. De gevelhoeken worden geaccentueerd door geblokte pilasters. De vier toegangsdeuren zijn gevat in dorische omlijstingen in Lodewijk XVI-stijl. De gevels zijn voorzien van rondboognissen, waarin in twee lagen boven elkaar rechthoekige schuifvensters zijn geplaatst. In een nis bevindt zich een grote gedenksteen. De kerk is in 1963 gerestaureerd.

In het interieur wordt de koepel ondersteund door vier zuilen op hoog postament. De omgaande galerij is bereikbaar via twee gebogen trappen met een balusterhekwerk. Tot het rijke Lodewijk XVI-meubilair behoren een preekstoel met doophek en een herenbank waarboven het wapen van Drenthe. Het meubilair is in 1980 aangevuld met enkele banken uit de Eusebiuskerk te Arnhem. De kerk bevat een - mede dankzij een legaat van de familie Rebenscheidt - door P. van Oeckelen gebouwd orgel (1841, gerestaureerd in 1958).

Het raadhuis (Hoofdweg 24), ook wel ‘Villa Maria’ genoemd, is in 1893 voor Maria Jacoba Hoogerbrugge opgetrokken naar een ontwerp van P.J. Kramer als een villa in neorenaissancestijl. Na aankoop en verbouwing door de gemeente is het gebouw in 1931 als raadhuis in gebruik genomen. Tussen 1953 en 1961 heeft een interne verbouwing plaatsgevonden, waarbij een glasappliqué van J. Schoenaker uit Oldenzaal in het trappenhuis is geplaatst. Nadien zijn nog verschillende verbouwingen en aanpassingen uitgevoerd, zoals in 1989 de bouw van een achtervleugel naar plannen van H. Wouda en G. van der Schaaf. Voor het gebouw staat een ingetogen oorlogsmonument met vrouwenbeeld (circa 1955) van de hand van W. van Hoorn.

Woonhuizen. Het wit gepleisterde dwarshuis Assen-Rode (Tramweg 14), met schilddak, schuifvensters en omlijste ingang, is het restant van een groter huis, dat rond 1770 voor de familie Rebenscheidt is gebouwd. Toen het huis rond 1860 een agrarische functie kreeg, heeft men een met riet gedekte schuur aangebouwd. Naast het huis staat een grote houten bijschuur. Op het terrein achter het huis bevindt zich de graftombe van de familie Rebenscheidt, met spreuken en restanten van gebeeldhouwde reliëfs. Burgemeester N.E. Servatius liet in 1903 de forse villa Tramweg 65 bouwen. Dit pand in neorenaissance-stijl heeft tot 1931 als burgemeesterswoning gediend. Tramweg 71 is in 1905 gebouwd als koetsierswoning met schuur en stalling bij de naastgelegen woning van notaris Veenhoven (Tramweg 73). Het huis (nr. 71) met trapgevel in late neorenaissancestijl is opgetrokken in rode kalkzandsteen, afkomstig van de steenfabriek Albino te Hoogersmilde. Vaartweg 5 is een vrijstaand, wit gepleisterd middenganghuis met brede, hoger opgetrokken middenpartij, gebouwd in 1907 in eclectische vormen naar plannen van R. Offringa voor W. van Veen. De te Den Haag gevestigde N.V. Ontginning Smilde liet in 1912-'13 het landhuis Haegenaarskamp (Elzenlaan 11) bouwen voor directeur S.C. Korteweg. Het ontwerp van S. de Clercq vertoont

Smilde, Landhuis Haegenaarskamp

een combinatie van rationalistische en ‘Um 1800’-vormen. Nu is het gebouw in gebruik bij de geestelijke gezondheidszorg Drenthe. De kleine villa Veenhoopsweg 24 (circa 1910) is opgetrokken in verblendsteen met imitatievakwerk in de geveltop. De villa Hoofdweg 66 (circa 1915) is ontworpen met nieuw historiserende elementen. Voorbeelden van kleinere dorpshuizen zijn de voorm. brugwachterswoning Brugstraat 1 (circa 1905) en het in oorsprong 19de-eeuwse dwarshuis Tramweg 69, dat in 1916 het huidige aanzicht kreeg. Het stond bekend als café Homan en heeft ook als tramhalte gefungeerd.

Het voorm. logement ‘Nieuwe Veenhoop’ (Veenhoopsweg 48-59), een sober neoclassicistisch herenhuis uit 1856, diende tot 1873 ook als gemeentehuis. Het gebouw is in 1874 in gebruik genomen als Chr. lagere school met onderwijzerswoning, maar wacht thans op een andere bestemming.

De voorm. schutsluis ‘Molenwijk’ (Koningin Wilhelminalaan ong.) dateert uit circa 1875 en heeft een ovale kolk met gemetselde kadewanden. De sluisdeuren zijn verdwenen en de sluis doet nu dienst als stuw.

Begraafplaatsen. De rond 1830 gestichte Oude Alg. begraafplaats (A.M. Sorgstraat ong.) heeft drie verhoogde, omhekte grafrijen. De Alg. begraafplaats ‘Kerkenveld’ (Kerkhoflaan ong.), gesticht rond 1890, bezit een landschappelijke aanleg en een smeedijzeren toegangshek.

Hijkersmilde. Dit langgerekte veenkoloniale kanaaldorp ten zuiden van

[p. 186]

Hijkersmilde bij Smilde, Tramremise

Smilde is ontstaan in de tweede helft van de 18de eeuw. De voorm. marechausseekazerne (Rijksweg 85) heeft een tweelaags middengedeelte in eclectische stijl (circa 1860), geflankeerd door eenlaags vleugels van jonger datum. Het gebouw, dat voorheen bekend stond onder de naam ‘Nieuw Salverdt’, is van oorsprong een boerderij geweest, mogelijk van de familie Salverda uit Franeker. De rond 1910 opgetrokken forse krimpenboerderij Vaartweg 82 heeft een voorgevel met zoldervensters en omlijste ingang en een met riet gedekte schuur. De voorm. tramremise (Rijksweg 76) van de Nederlandsche Tramweg Maatschappij is gebouwd in 1915. Het langgerekte gebouw met late neorenaissance-detaillering bevatte oorspronkelijk ook een wachtkamer en loketruimte; nu is het een werkplaats met woonhuis. De bijbehorende woning (Rijksweg 77) is in dezelfde tijd en in dezelfde stijl gebouwd.