Monumenten in Nederland. Drenthe

Emmen

Dorp met een stedelijk karakter, ontstaan op de oostflank van de Hondsrug langs de weg van Coevorden naar Groningen. Het esdorp Emmen wordt voor het eerst in 1137 genoemd in verband met een aldaar gelegen herenhof van de bisschop van Utrecht. Die hof werd begin 14de eeuw opgeheven. Emmen, dat eind 12de eeuw een zelfstandige parochie werd, was het centrale kerkdorp van enkele middeleeuwse dochternederzettingen: Westenesch, Angelslo, Zuidbarge en Weerdinge. De ontwikkeling bleef bescheiden. Van de brinkachtige ruimten van het dorp resteert enkel de kerkbrink (Markt). Tot in de vroege 19de eeuw was het oostelijker gelegen kerkdorp Roswinkel groter, maar door zijn centrale ligging werd Emmen het bestuurlijk centrum van de nieuwe gemeente. In 1906 kreeg Emmen een tramverbindingen met Hoogeveen, Dedemsvaart en in 1907 met Ter Apel. Belangrijker was de aanleg van de spoorlijn van Zwolle, via Emmen, naar Stadskanaal (1905) door de Noord-Ooster Lokaal Spoorwegmaatschappij (NOLS). Na 1963 werd Emmen eindstation. Tussen dorp en station ontstond een eerste uitbreidingswijk, in de jaren twintig gevolgd door bebouwing van de zone tussen het spoor en het bosgebied Emmerdennen, dat sinds 1918 onder beheer van Staatsbosbeheer valt.

[p. 113]

Emmen, Herv. kerk

Na de Tweede Wereldoorlog werd de economisch zwakke Drentse zuidoosthoek uitgeroepen tot ontwikkelingsgebied. In 1949 stichtte de AKU aan de zuidzijde van Emmen de Enkalonfabriek voor nylongarens, in 1953 gevolgd door de Deense Danlon-fabriek voor nylonkousen. Kort hierop volgden vestigingen van de metaalfabrieken Drentha (1954), Honeywell (1964) en Draka (1970). Met de komst van de industrie steeg de vraag naar woonhuizen. Vanwege de wens tot behoud van de landschappelijk belangrijke Emmeresch en Emmerdennen werden de naoorlogse nieuwbouwwijken Emmermeer, Angelslo, Emmerhout, Bargeres en Rietlanden op enige afstand van het dorpscentrum gebouwd. De buitenwijken van Emmen hebben de dorpen Zuidbarge, Noordbarge en Westenesch voor een belangrijk deel ingesloten, maar de dorpskernen zijn nog wel herkenbaar. De ontwikkeling tot verzorgingscentrum voor de regio heeft als gevolg gehad dat in de dorpskern veel oude bebouwing plaats heeft moeten maken voor een meer stedelijke ontwikkeling.

De Herv. kerk (Schoolstraat 5), oorspronkelijk gewijd aan Maria, is een kruiskerk voorzien van een forse toren met achtkantige lantaarn en gedrongen spits. De romaanse toren stamt uit het einde van de 12de eeuw en heeft een onderbouw van behakte zwerfstenen. De bakstenen opbouw wordt geleed door een zone van langwerpige spaarvelden, telkens afgesloten door gekoppelde rondboogjes. De toren werd rond 1456 verhoogd. In 1855-'56 heeft men de torenspits vervangen door de huidige bekroning en de toren gepleisterd. In 1907 werd de bepleistering verwijderd en werd de toren, met uitzondering van de noordzijde, ommetseld. Bij de restauratie in 1972-'76 is de spits vernieuwd. In de toren hangt een in 1877 door de gebroeders Van Bergen hergoten klok uit 1456. De middeleeuwse kerk heeft men in 1855-'56 gesloopt en vervangen door het huidige gebouw in neoclassicistische vormen met pilasters, spitsboogvensters en gepleisterde plint.

Het gepleisterde kerkinterieur wordt gedekt door een gestukadoord houten tongewelf met trekstangen en een omlopende kooflijst. Het interieur is gerestaureerd in 1964-'65. Tot de inventaris

Emmen, Synagoge, interieur (1984)

behoren een doopvont van Bentheimer zandsteen (eerste helft 13de eeuw), drie 17de-eeuwse grafzerken en een door R. Meijer gebouwd orgel (1872-'73).

De synagoge (Julianastraat 27) is een recht gesloten zaalgebouw uit 1878 met een gepleisterde voorgevel voorzien van spitsboogvensters. In 1909 heeft men een vierde travee toegevoegd. Het in 1993 gerestaureerde gebouw is de enige nog in gebruik zijnde synagoge in Drenthe. Het interieur bevat een ark, biema en banken uit de bouwtijd; het balkon dateert van de uitbreiding in 1909.

De (Geref.) Zuiderkerk (Wilhelminastraat 13) is een kruiskerk met aangebouwde consistoriekamer en een geveltoren met slanke spits, gebouwd in 1922 naar plannen van J.H. van der Veen.

De Herv. kerk Kapelstraat 28, een zaalkerk met terugliggende, terzijde staande toren met tentdak, is gebouwd in 1923 met traditionalistische details naar plannen van J. en Th. Stuivinga. De kerk is in 1951 vergroot en bevat een door de firma Verschueren gebouwd orgel (1961).

[p. 114]

Emmen, R.K. St.-Pauluskerk

Overige kerken. De R.K. St.-Pauluskerk (Meerstraat 2) is een basilicale kerk met narthex en doopkapel, gebouwd in 1948-'49 naar ontwerp van J. van Dongen. De gebrandschilderde ramen zijn vervaardigd door J.O.C. ten Horn. Soberder, maar vergelijkbaar in opzet, is de R.K. kerk St. Franciscus van Assisi (Boslaan 70), een moderne kerk zonder toren uit 1952 naar plannen van P. Starmans. Een opvallende vormgeving, met in beton uitgevoerde vensters en dakrand, heeft de door H. Eldering ontworpen (Geref.) Ichtuskerk (Walstraat 21) uit 1954. De Doopsgez. kerk (Prinsenlaan 82), een eenvoudige zaalkerk onder asymmetrisch zadeldak, kwam in 1961 tot stand naar plannen van IJ.S. Dijkstra. De Geref. kerk ‘De Voorhof’ (Statenweg 2) is een kubusvormige kerk met vrijstaande klokkentoren, gebouwd rond 1970 naar ontwerp van W. van der Kuilen.

Het kantongerecht (Hoofdstraat 6) is een wit gepleisterd eenlaags gebouw uit circa 1840 met overstekend schilddak en houten zuilenportiek.

Het postkantoor (Hoofdstraat 10) kwam rond 1910 tot stand naar ontwerp van rijksbouwmeester C.H. Peters in een vormgeving waarin chaletstijl-elementen en neogotische details zijn gecombineerd.

Scholen. De voorm. Rijks Landbouw Winterschool (Boslaan 3) is een fors tweelaags gebouw met middenrisaliet uit 1917. Een traditionalistische vormgeving heeft de openbare lagere school (Nassaulaan 1), een kubusvormige

Emmen, Kantongerecht

tweelaags gebouw uit circa 1920. De (Chr.) Dennenschool (Oude Roswinkelerweg 25), een L-vormige school uit circa 1930, is eveneens traditionalistisch van vorm, maar heeft voor die tijd moderne, stalen ramen. Het drielaags gebouw van de Technische school (Stationsstraat 77) kwam in 1933 tot stand naar plannen van M. de Vries. De oorspronkelijk stalen ramen zijn hier recent vervangen.

Boerderijen. Van de oude boerderijen in de dorpskern resteert enkel Marktplein 7-9, een hallenhuisboerderij met langsdeel uit 1864. Tegenwoordig herbergt dit pand de VVV. Vergelijkbare 19de-eeuwse boerderijen, maar dan met een terugliggende achterbaander, zijn Noordeind 21 en Noordeind 47.

Woonhuizen. De rond 1910 voor de coöperatieve stoomzuivelfabriek opgetrokken arbeiderswoningen Westenesscherstraat 9-10 hebben hoefijzerbogen op de verdieping. Met late jugendstil- en chaletstijl-elementen uitgevoerd is de door T. Timmerman ontworpen woning Anna Jacoba (Stationsstraat 79) uit 1919. Soberder van vorm is Boslaan 16 (circa 1918), de woning voor de boswachter van de Emmerdennen. Expressionistische baksteendetails vertoont de villa Stationsstraat 65 (circa 1925). In de jaren dertig verrezen in Emmen enkele ruime villa's. Een goed voorbeeld is de villa Eikenhorst (Molenkamp 12), die in 1934 in opdracht van J.M. Blokhorst is ontworpen in zakelijk-expressionistische vormen door D. Jansen en C. Bos. Andere voorbeelden uit die tijd zijn: Minister Kanstraat 30 en 48, Molenkamp 6-7 en 13 en Veenkampenweg 4. Een goed voorbeeld van een traditionalistisch vorm gegeven villa - maar met destijds moderne stalen ramen - is Stationsstraat 55 (circa 1938).

Woonwijken. De snelle en grootschalige industrialisatie van Emmen na de Tweede Wereldoorlog maakte uitbreiding van het woningbestand nodig. In 1949 begon men met de bouw van een eerste nieuwbouwwijk, Emmermeer, ten noorden van Emmen, op basis van een door J.W. Verdenius al in 1939 gemaakt uitbreidingsplan. In 1951 werd de stedenbouwkundige Z. Naber aangetrokken om in samenwerking met de gemeentearchitecten T. Strikwerda en Y. Dijkstra de uitbreiding een meer planmatig karakter te geven. De uitbreidingswijk werd in 1960 op grond van hun plannen voltooid. Vooral rond de Varenkamp en de Valtherzandweg (architect T. Strikwerda) verrezen aardige voorbeelden van goed gedetailleerde woningen. Een volgende uitbreiding werd op enige afstand van Emmen gepland, aan de oostzijde van de Emmerdennen, omdat men het landschappelijk belangrijke Emmeresch en Emmerdennen wilde behouden. Naber ontwikkelde hier een plan voor een ‘dubbelstad’ die in het zuiden verbinding kreeg met het industrieterrein aldaar. Nabers opvolger, F. Zantvoort, maakte vervolgens een plan om de ‘dubbelstad’ uit te laten groeien tot een U-vormig stadsplan. Planoloog N.A. de Boer voerde dit plan uit in samenwerking met A.J.M. de Jong. De wijk Angelslo ontstond (1958-'68). Gebaseerd op de

[p. 115]

Emmen, Woonhuis Anna Jacoba

principes van het functionalisme was deze wijk lange tijd één van de belangrijkste Nederlandse voorbeelden van een ‘open groene stad’, met een centrale wijkweg en loodrecht daarop doodlopende buurtstraten met getrapte verkaveling. De architecten van de woningen waren T. Strikwerda, A.A. Oosterman en J.J. Sterenberg. In de meer noordelijk gelegen uitbreidingswijk Emmerhout (1961-'74) borduurde De Boer later op deze principes voort met de aanleg van woonerven. Het door A.J.M. de Jong ontwikkelde stedenbouwkundig plan voor het ten westen van het industrieterrein gelegen Bargeres (1967-'83), omvatte een doorgaande ontsluitingsweg en woonbrinken. Zuidelijk hiervan verrees de wijk Rietlanden (1977-'96).

Winkels. Uit het begin van de 20ste eeuw dateren enkele woon- en winkelpanden, zoals Hoofdstraat 110-112 (circa 1905). De van jugendstil-detaille-ring voorziene winkels Hoofdstraat 75-77 en Hoofdstraat 106 kwamen rond 1910 tot stand. Expressionistische, en functionalistische details heeft het winkelpand Hoofdstraat 115 (circa 1930). Uit dezelfde tijd, maar meer traditionalistisch van vorm en met een uitgebouwd winkeldeel, is Wilhelminastraat 6.

Horeca. Het voorm. Café Kooiker (Hoofdstraat 53) - nu winkel - is een fors pand met een voor de jugendstil typerend materiaalgebruik. Café Groothuis (Stationsstraat 75) werd rond 1910 gebouwd, en kreeg rond 1930 zijn huidige voorgevel in zakelijk-expressionistische vormen. Geheel in zakelijk-expressionistische vormen uitgevoerd is het voorm. hotel-restaurant Boslaan 135 (circa 1925).

De muziektent (Marktplein ong.) is een achtkantig gebouwtje met een rieten dak uit circa 1930, gefundeerd op veldkeien.

Het Noorder Dierenpark (Hoofdstraat 18) is ontstaan als hobby van de notariszoon W.S.J. Oosting, getrouwd met tuinarchitecte T. Bosma. In 1935 werd het door haar ontworpen park geopend. De bezoeker bereikte het dierenpark via een pad tussen de destijds gebouwde notariswoning Hoofdstraat 22 en de dokterswoning Hoofdstraat 24. In 1971 werd het dierenpark vergroot en verbouwd naar plannen van J. Rensen, die behalve directeur van het park ook architect was. Verdere verbouwingen volgden in 1995, waarbij twee buurhuizen bij het park werden getrokken. In de eerste plaats 't Hospershuis (Hoofdstraat 24), de eerder genoemde dokterswoning van J.R. Hospers uit 1934 naar een ontwerp in functionalistische vormen van J. Kruger. In de tweede plaats de villa Hoofdstraat 26, gebouwd rond 1935 in zakelijk-expressionistische vormen voor R. Zegering Hadders naar plannen van D. Jansen en B. Bos.

Het station (Spoorstraat 6) is een langwerpig eenlaags gebouw met een iets losgehouden dak, gebouwd in 1965 naar plannen van C. Douma ter plaatse van een voorganger uit 1903. Het mozaïek in de hal onder de loketten is van K. Wuisman.

De Topografische dienst (Hunenbaan 5) is een modern gebouw in

Emmen, Woonhuizen Molenkamp 6-7

high-tech stijl met lichtblauwe gevelbekleding, gebouwd in 1979-'84 naar plannen van J.D. Peereboom Voller.

Begraafplaatsen. De oude Alg. begraafplaats (Wilhelminastraat ong.), gesticht rond 1830, bevat enkele 19de-eeuwse grafrijzerken en ook een marmeren zuil op postament voor W.J. Joling († 1911). Op de Alg. begraafplaats (Kerkhoflaan ong.) bevindt zich onder meer een marmeren stèle voor H.M. Bos († 1928).

Hunebedden. In een kring rond Emmen liggen acht hunebedden. Twee daarvan liggen aan de westzijde van het dorp. Het op de Schimmeres gelegen hunebed D43 (Noordeind ong.) is van een afwijkend type. Dit zogeheten langgraf bestaat uit twee grafkelders met afzonderlijke ingang, gelegen binnen een langgerekte heuvel afgezet met stenen. Het in 1913 en 1960 onderzochte en in 1997 gerestaureerde graf bestaat uit negentien draag-, vijf dek- en vier poortstenen. Het ten noorden hiervan gelegen hunebed D41 (Odoornerweg ong.) had bij de ontdekking in 1809 nog een intacte dekheuvel. Het heeft nooit poortzijstenen gehad. Het momenteel uit acht draag- en vier dekstenen bestaande graf is in 1960 onderzocht en gerestaureerd. In het Valtherbos ten noorden van Emmen ligt een groep van drie - eveneens in 1960 gerestaureerde - hunebedden. Het hunebed D38 (noord) is het grootste en bestaat uit tien draag- en twee dekstenen. Het hunebed D39 (zuidwest) heeft nog zes draagstenen en één deksteen. Uit onderzoek in 1925 en

[p. 116]

Emmen, Hunebed D43

1984 is gebleken dat de oorspronkelijke dekheuvel in twee fasen werd opgeworpen. De verdwenen dekheuvel van hunebed D40 (zuidoost), dat nog vier draag- en twee dekstenen heeft, moet blijkens onderzoek in 1987 in drie fasen zijn aangelegd.

Aan de oostkant van Emmen bevindt zich in de Emmerdennen het grote hunebed D45 (nabij de Boslaan) met nu nog twintig draag- en zes dekstenen. De steenkrans is bij de restauratie in 1957 gedeeltelijk gereconstrueerd en bestaat uit dertien stenen. Verder oostelijk liggen midden in de wijk Angelslo twee hunebedden. Het hunebed D46 (Fokkingeslag ong.) met tien draag- en vier dekstenen en het hunebed D47 (Haselackers ong.) met eveneens tien draagstenen. Beide hunebedden zijn in 1960 en 1977 gerestaureerd. De drie dekstenen van hunebed D47 zijn bij de laatste restauratie aangevuld met twee van elders afkomstige dekstenen.

De Emmerschans (Rondweg ong.) werd in de 18de eeuw - mogelijk oorspronkelijk in 1594 - ten oosten van Emmen aangelegd ter verdediging van de door de venen naar Emmer-Compascuum lopende Emmerdijk. De huidige omgrachte rechthoekige redoute met afgeschuinde hoeken is rond 1800 tot stand gekomen en is in 1961 gerestaureerd.

Westenesch. Dit esdorp ten westen van Emmen is ontstaan in de vroege middeleeuwen als dochternederzetting van Emmen. Vooral in de 19de eeuw is het uitgegroeid tot een lineaire esrandnederzetting met twee brinken. Westenesch is een beschermd dorpsgezicht met enkele interessante boerderijen. De dubbele hallenhuisboerderij Westenesscherstraat 87-88 heeft een 18de-eeuwse oorsprong. Tegen het kopse eind van het woongedeelte van de langsdeelboerderij aan de westzijde werd eind 18de eeuw een kleinere dwarsdeelboerderij gebouwd. De ingang van dit gedeelte is voorzien van een empire-bovenlicht. De in aanleg 18de-eeuwse hallenhuisboerderij Heirweg 4 kreeg in 1895 een fors dwars voorhuis. Opvallend is het schilddak met Draaisma de Vries-pannen. Voorbeelden van midden-19de-eeuwse boerderijen zijn: Heirweg 6, Westenesscherstraat 96-97 (1860) en Westenesscherstraat 64. De boerderij Westenesscherstraat 50 kreeg in 1915 in opdracht van J. Horring een dwars voorhuis met eclectische details naar ontwerp van J. Daanje. Aan de westzijde van de Emmeres liggen twee hunebedden. Op particulier terrein ligt hunebed D44 (Westenesscherstraat ong.) dat thans bestaat uit drie draagstenen en één deksteen. Het hunebed is in 1961 onderzocht en gerestaureerd. Ten noorden van Westenesch ligt in het Landschapsbos het hunebed D42 (Schietbaanweg ong.) met twaalf draag- en vier dekstenen; oorspronkelijk was het ruim twee maal zo groot. Het hunebed is in 1960 onderzocht en gerestaureerd. De erin gewortelde eik draagt bij aan de schilderachtigheid van het geheel.

Zuidbarge. Dit esdorp met twee brinken, gelegen ten zuiden van Emmen, is ontstaan in de late middeleeuwen als dochternederzetting van Emmen. Sinds 1858 wordt het aan de west- en zuidzijde omsloten door het Oranjekanaal. Ten zuidwesten daarvan is eind 20ste eeuw de Emmense uitbreidingswijk Rietlanden gebouwd. Interessante midden-19de-eeuwse

[p. 117]

Westenesch bij Emmen, Boerderij Heirweg 4 (1980)

boerderijen zijn Halvemaanweg 3, een hallenhuisboerderij met aan de achterzijde een schuur met versieringen van geknoopt stro, de ‘Jan Arend Hoeve’ (Rietlandenstraat 53; 1853), Rietlandenstraat 76 (circa 1855) en Rietlandenstraat 26 (1863). De windmolen ‘Zeldenrust’ (Oranjekanaal N.Z. 4) is een met riet gedekte achtkantige stellingmolen met stenen onderbouw. De molen - oorspronkelijk een oliemolen - is in 1857 in opdracht van R. Oosting overgebracht naar zijn huidige plaats om als korenmolen te gaan dienen. De in 1927 verbouwde molen is na stormschade in 1974 gerestaureerd.

Noordbarge bij Emmen, Woon- en winkelpand Oude Zuidbargerstraat 6

Noordbarge. Dit esdorp met enkele brinken, gelegen ten westen van Emmen, is ontstaan in de 19de eeuw als dochternederzetting van Zuidbarge. Sinds 1858 wordt het aan de westzijde begrensd door het Oranjekanaal. Bij de brug over het kanaal werd rond 1900 een zuivelfabriek gevestigd. Aan de zuidzijde van het dorp is tussen 1967 en 1983 de Emmense uitbreidingswijk Bargeres gebouwd.

Interessante boerderijen zijn de 19de-eeuwse dwars geplaatste hallenhuisboerderij Noordbargerstraat 56, de krimpenboerderij ‘Cloeckshof’ (Noordbargerstraat 88; 1901), met zaadzoldervensters en een aangebouwde kamer, en de vergelijkbare, voor H. Scholten gebouwde boerderij Noordbargerstraat 55 (1912) met opvallende baksteendecoraties. Het woon- en winkelpand Oude Zuid-bargerstraat 6 kwam in 1920 tot stand naar plannen van H. Scholten voor M. de Jong. Het bedrijfsgedeelte gaat met een krimp over in een iets smaller en hoger voorhuis met winkel- en woongedeelte.

Barger-Oosterveld. Dit wegdorp ten oosten van Emmen is eind 19de eeuw ontstaan aan de oostrand van het Smeulveen. Voor de overwegend katholieke veenarbeiders verrees in 1905-'06 de R.K. St.-Gerardus Majellakerk (Splitting 142), toen een torenloze eenbeukige neogotische kerk met driezijdig gesloten koor naar ontwerp van H. Kroes. Naar plannen van J.Th.J. Cuypers en P. Cuypers jr. werd de kerk in 1922-'23 naar het westen vergroot en uitgebreid tot een driebeukige opzet. De met dwarskappen uitgevoerde zijbeuken zijn op veldkeien gefundeerd. Het huidige ingangsportiek en de Mariakapel zijn uit dezelfde tijd. In de kerk bevinden zich onder meer neogotische altaren uit de bouwtijd, schilderingen door J. Ydema (1938) en gebrandschilderde ramen naar ontwerp van H.A. de Vos. Achter de kerk bevindt zich een in 1922 gesticht kerkhof. Van het gelijktijdig ontstane processiepark resteren enkele in veldkeien opgebouwde beeldnissen. De naastgelegen R.K. lagere school ‘St.-Gerardusschool’ (Splitting 144-146) is een zesklassige, L-vormige school uit circa 1930.