Monumenten in Nederland. Drenthe

Eelde-Paterswolde
(gemeente Tynaarlo)

Het esdorp Eelde is ontstaan in de vroege middeleeuwen op een uitloper van de hogere zandgronden van de Hondsrug. Reeds vroeg werd in het gebied een aantal versterkte huizen gebouwd, waaronder Luchtenburg, een ronde waterburcht (ten zuiden van Eelde) en Schelfhorst (ten noorden). Van beide resten nog slechts delen van de omgrachting. De kerk te Eelde wordt voor het eerst genoemd in 1139. Het aangrenzende wegdorp Paterswolde kwam in de late middeleeuwen tot ontwikkeling met de ontginning van de noordelijk gelegen laagvenen. In de 18de en 19de eeuw lieten, in hoofdzaak Groninger, notabelen verschillende landhuizen bouwen. Dit resulteerde in het midden van de 19de eeuw in een gordel van buitenplaatsen en landhuizen: Oosterbroek, Hoog-Hullen, Vosbergen, De Duinen, Lemferdinge, Vennebroek, De Braak, De Marsch en Westerbroek. Daarnaast verrezen nieuwe boerderijen, verschillende kwekerijen en - met name langs de Hoofdweg en de Groningerweg - ruime huizen en villa's. Na het aflopen van de vervening kregen het Paterswoldsemeer en het aansluitende Friesche Veen rond 1900 betekenis als watersportgebied. In de omgeving bouwde men diverse hotels en zomerwoningen. Van belang was verder de aanleg van de in 1931 opengestelde luchthaven Eelde (nu Airport Groningen/Eelde), met de in 1954 vanuit Gilze-Rijen overgeplaatste Rijksluchtvaartschool. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp uitgegroeid tot forensenplaats en zijn vooral aan de westzijde uitbreidingen tot stand gekomen. De landgoederengordel van Eelde-Paterswolde is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Hoofdweg 74, Eelde), oorspronkelijk gewijd aan O.L. Vrouwe en St. Gangulphus, is een eenbeukige kerk met een iets smaller, driezijdig gesloten koor en een dakruiter. De kerk dateert in zijn huidige vorm uit de 14de eeuw. Van de oudere, romaanse tufstenen kerk zijn restanten opgenomen in de west- en noordmuur. De hoge smalle rondboogvensters van het schip en de spitsboogvensters van het koor zijn voorzien van gepleisterde dagkanten en afzaten. De noord- en zuidgevel hebben een dichtgezette ingang. Onder de dakrand van het koor bevindt zich een rondboogfries. De grote steunberen zijn mogelijk aangebracht bij herstelwerk aan het koor in 1715. De kerk is in 1875 ingrijpend gerenoveerd en in 2000 gerestaureerd. Het schip wordt gedekt door een gewelfd houten stucplafond uit 1875. De houten overwelving van het koor is versierd met schilderingen in Lodewijk XIV-stijl, bestaande uit een allegorische voorstelling van leven en dood, vrouwenfiguren, putti en wapenschilden van voorname 18de-eeuwse Eelder families. De opdrachtgever van de schilderingen in 1715 was Sjuck Gerrold van Burmania, op dat moment eigenaar van het landgoed Oosterbroek. De huidige schilderingen zijn kopieën uit 1875 van de Groninger schilder G.H. Tiddens. Tot de inventaris behoren een maniëristische preekstoel (1621), een Avondmaalstafel (1631), enkele 17de- en 18de-eeuwse herenbanken - waaronder de mogelijk door Jan de Rijk vervaardigde Nijsinghbank met gesneden opzetstuk - en een door P. van Dam gebouwd orgel in een neogotische orgelkast (1907). De oudste

[p. 106]

Eelde-Paterswolde, Herv. kerk (1994)

grafzerk in de kerk dateert uit 1545 en draagt de wapens van de familie Sigers. De kosterij (Kosterijweg 6) is een langgerekt dwars pand met bedrijfsgedeelte, gebouwd omstreeks 1850. De pastorie (Kosterijweg 4) met overkragend dak dateert uit 1939.

Overige kerken. De R.K. kerk O.L. Vrouwe ten Hemelopneming (Nieuwe Akkers 18, Eelde) is een zaalkerk met klokkentoren, gebouwd in 1955-'56 in traditionalistische vormen naar plannen van P. Starmans toen het aantal rooms-katholieken in Eelde sterk toenam door de overplaatsing van de Rijksluchtvaartschool vanuit het overwegend katholieke Gilze-Rijen. Aan de achterzijde is de kerk verbonden met de pastorie of kosterswoning. De Geref. kerk (Hoofdweg 167, Paterswolde), een wederopbouwkerk uit 1960 naar plannen van E. en L.H. Reitsma, is een zaalkerk met plat dak en een met veldkeien beklede klokkentoren.

Het Nijsinghhuis (Hoofdweg 80, Eelde) werd blijkens jaartalankers in de zijgevel in 1654 gebouwd en was in gebruik als schultenhuis en later als raadhuis (tot circa 1938). Het tweebeukige dwarse pand heeft zadeldaken tussen topgevels en aan de voorzijde een classicistische halsgevel met zandstenen vleugelstukken en een houten pui met Lodewijk XV-snijwerk. Bij de restauratie in 1972-'73 zijn de smalle kloostervensters in de achterste beuk in hun oorspronkelijke staat hersteld. De vensters in de

Eelde-Paterswolde, Herv. kerk, interieur (1994)

voorste beuk herkregen hun vroeg-18de-eeuwse roedenverdeling, die in 1726 was gewijzigd. Het interieur bevat een gebeeldhouwde Lodewijk XV-schoorsteen met vroeg-18de-eeuws schilderstuk. Sinds 1983 zijn de wanden en plafonds van zeven vertrekken beschilderd door figuratief werkende kunstenaars, zoals Matthijs Röling, Wout Muller, Clary Mastenbroek, Olga Wiese en Pier Pander. In het Nijsinghhuis worden periodiek rondleidingen gehouden, sinds

Eelde-Paterswolde, R.K. kerk O.L. Vrouwe ten Hemelopneming

het deel uitmaakt van het museum voor figuratieve kunst ‘De Buitenplaats’ (Hoofdweg 76-80, Eelde), geopend in 1996. Dit museum bestaat verder uit een door architectenbureau Alberts en Van Huut in antroposofische stijl ontworpen kunstpaviljoen annex museumcafé (1996) en een museumtuin naar ontwerp van Copijn Groenadviseurs. De tuin omvat een slangenmuur, een appelhof met oude soorten appelbomen, een baroktuin met vijver en een organisch vormgegeven gedeelte met beeldentuin, platanen prieel en groen amfitheater. Het voorm. raadhuis (Burgemeester J.G. Legroweg 14, Paterswolde) is gebouwd in 1938-'39 in traditionalistische stijl naar ontwerp van J. Boelens, in samenwerking met gemeente-architect H. Hofstee. Het hoofdgebouw heeft een dakruiter, een geveltop met wijzerplaat en een balkon boven een omlijste ingangspartij. In de frontmuur van de dubbele bordestrap herinnert een gevelsteen aan de schenking van de klok van het raadhuis door de inwoners van de gemeente Eelde, als blijk van waardering voor het werk van burgemeester J.G. Legro. De glas-in-loodramen in het trappenhuis zijn gesigneerd door J.

[p. 107]

Eelde-Paterswolde, Het Nijsinghhuis, kunstpaviljoen

Wijkmans. Bij een verbouwing in 1980 heeft men de aangrenzende voorm. conciërgewoning ingericht tot kantoor en aan de achterzijde een eenlaags uitbreiding in bijpassende stijl gebouwd. De tuinaanleg met grote vijverpartij voor het gebouw is ontworpen door J. Vroom jr. Sinds de gemeentelijke herindeling in 1998 heeft het gebouw niet langer de functie van raadhuis.

Scholen. De openbare lagere school ‘Basisschool Paterswolde’ (Groningerweg 8) is in 1903 gebouwd als een vijfklassige gangschool met uitgebouwd portaal en bijbehorende onderwijzerswoning (Groningerweg 6). Het gymnastieklokaal (Bähler Boermalaan 6) dateert uit circa 1925 en is uitgevoerd in zakelijk-expressionistische stijl. De in 1929 opgetrokken openbare lagere school ‘Paterswolde-Centrum’ (Schoollaan 18) is een middengangschool in sobere expressionistische vormen. De voorm. lagere tuinbouwschool (Schoollaan 16), gebouwd in 1935 in traditionalistische vormen, is tot 1969 als zodanig in gebruik geweest.

Lemferdinge (Lemferdingerlaan 2, Paterswolde). Buitenplaats met restanten van een formele en een landschappelijke aanleg met vijver. Ook resteert een deel van de omgrachting van de begin 19de eeuw gesloopte havezate. De geschiedenis van Lemferdinge gaat terug tot 1447. Jean Baptiste Dumonceau, bevelhebber van het Bataafse leger in het noorden, kocht het goed in 1797 en liet de grachten grotendeels dempen en de formele tuinen opnieuw aanleggen en uitbreiden

Eelde-Paterswolde, Raadhuis

in landschappelijke stijl. Verder liet hij in 1811 de bouwvallige havezate afbreken, evenals één van de twee bijbehorende bouwhuizen. Het resterende bouwhuis werd, vermoedelijk met gebruik van afbraakmateriaal, tot woning verbouwd. Het huidige, wit gepleisterde eenlaagspand met schilddak en dakkapellen heeft door verbouwingen een hoofdzakelijk 19de-eeuws karakter en is in 1997 gerestaureerd. In het interieur bevindt zich in de keuken een beschildering in art décostijl. Sinds 1983 is het bouwhuis eigendom van de Bähler-Boerma Stichting Lemferdinge, genoemd naar de laatste bewoners. De Duinen (Lemferdingerlaan 6, Paterswolde). Buitenplaats met een landschappelijk aangelegd parkbos met verschillende tuinbeelden. De Duinen behoorde in de Franse tijd tot Lemferdinge en is daarna afgesplitst. Generaal Dumonceau liet zijn soldaten de grote vijver graven als onderdeel van de nieuwe landschappelijke aanleg van zowel Lemferdinge als De Duinen. Een

Eelde-Paterswolde, Huis Vennebroek, koetshuis en boerenschuur

gedeelte van het goed is later nog afgescheiden als begraafplaats (ingang Vosbergerlaan). Het oorspronkelijke huis werd circa 1750 afgebroken. Het huidige buitenhuis is een gepleisterd dwars pand met hoger opgetrokken middenpartij, gebouwd rond 1820 in opdracht van H.C. Reinders, apotheker te Groningen, en eind 19de eeuw verbouwd tot het huidige aanzicht. Het interieur bevat neoclassicistische stucornamenten en een later ingebrachte gesneden trap. De aangebouwde stalling is een ouder, oorspronkelijk vrijstaand pand. Bij het goed behoort boerderij ‘De Duinen’ (Lemferdingerlaan 7), een wit gepleisterde hallenhuisboerderij uit 1859 met licht ingezwenkt zadeldak.

Vennebroek (Hoofdweg 255, Paterswolde). Deze buitenplaats heeft als kern een neoclassicistisch buitenhuis

[p. 108]

Eelde-Paterswolde, Huis Vosbergen met park- en tuinaanleg

uit 1848, gebouwd in opdracht van J.H. van Iddekinge (gevelsteen) op de plaats van een ouder 17de-eeuws huis. Bij de restauratie in 1913, in opdracht van P.A. Camphuis, zijn de opgemetselde dakkapel en het door R.E.O. Linneman vervaardigde gebrandschilderde glas-in-loodraam in de gang aangebracht. De serre tegen de zuidgevel kwam in 1936 tot stand in opdracht van F.P.J. Camphuis.

In de symmetrisch aangelegde voortuin bevinden zich diverse antieke sculpturen en brokstukken. Aan het begin van de oprijlanen staan twee vroeg-20ste-eeuwse toegangspoorten met gemetselde hekpijlers, beide voorzien van een steen met de bouwdatum en de naam van de opdrachtgever, P.A. Camphuis. De ‘Pottenpoort’ is in 1913 opgericht ter vervanging van een oudere poort en is in verband met een verlegging van de Hoofdweg in 1939 in oostelijke richting verplaatst. De in 18de-eeuwse stijl uitgevoerde vazen op de hekpijlers zijn vermoedelijk reproducties van twee oorspronkelijke vazen die in de 19de eeuw zijn verkocht aan het paleis 't Loo te Apeldoorn. De ‘Leeuwenpoort’ dateert uit 1915 en heeft schilddragende leeuwen op de hekpijlers. Verder bevinden zich op het terrein een gepleisterd koetshuis met rieten schilddak, voorzien van een ventilatiekanaal, en een gepleisterde boerenschuur met overstekend zadeldak op gesneden schoren. Beide zijn gebouwd rond 1915 en hebben een op de jugendstil en het rationalisme geïnspireerde detaillering.

Oosterbroek (Oosterbroek 5, Eelde). Buitenplaats met restanten van een formele en een landschappelijke aanleg. In de vroege 17de eeuw was Steven Horenkens eigenaar van het goed met een omgracht huis, dat toen bekend stond als de Borchstee. Via vererving kwam het in bezit van W. Hora Siccama, die de oude havezate in 1836 liet afbreken. Iets westelijker kwam een neoclassicistisch landhuis tot stand, dat in 1922 afbrandde. Kort daarna verrees in opdracht van E.J.A. Timmerman het huidige gepleisterde, laat-eclectische buitenhuis met souterrain en inzwenkend, afgeplat schilddak. Van het 19de-eeuwse huis resteren het souterrain en de stoep; de oorspronkelijke zijvleugels zijn niet opnieuw opgetrokken. Nadien is de vensterindeling in de zuidgevel gewijzigd. Naast het huis, dat momenteel als kantoor in gebruik is, staat een tot kantoorruimte verbouwd koetshuisje uit 1831.

De toegang tot het omringende park wordt gemarkeerd door een hekwerk met gemetselde hekpijlers, met daarop de tekst ‘Havezathe Oosterbroek’. In het park bevinden zich rudimenten van het in de 18de eeuw in opdracht van Tonco

[p. 109]

Modderman aangelegde stelsel van lanen en van het sterrenbos. Ook van de wijzigingen in landschappelijke stijl, uitgevoerd naar plannen van L.P. Roodbaard voor W. Hora Siccama, bleven diverse elementen behouden, zoals de slingerende vijver achter het huis. De heuvel die in de 18de eeuw in de as van het oude huis lag, heeft Roodbaard gebruikt als zichtbeëindiging, gezien vanuit de voorzijde van het 19de-eeuwse huis. Op deze uitzichtheuvel stond oorspronkelijk een theekoepel. Eind 19de eeuw is een gedeelte van het goed afgescheiden voor de bouw van het Huis Hoog Hullen voor de zonen van W. Hora Siccama. Verspreid op het grondgebied van Oosterbroek bevinden zich enkele gecamoufleerde bunkers, restanten van een Duits legerkamp uit 1940.

Overige landhuizen. Het Huis Westerbroek (Hooiweg 214, Paterswolde) is een neoclassicistisch middenganghuis, mogelijk gebouwd in 1842 voor J.H. Vos van Rijswijk. Het huis is geruime tijd witgepleisterd geweest. Bij een recente restauratie is het baksteenkleurig geschilderd. Het huis is tegen een heuvel gebouwd. Het souterrain is daardoor alleen toegankelijk aan de achterzijde. Rond het huis ligt een landschappelijk aangelegde tuin met grote vijver en aan de wegzijde een smeedijzeren hekwerk. Van het afgebroken huis Rozenburg resteert de voorm. tuinmanswoning (Hoofdweg 259, Paterswolde) uit 1846, een wit geschilderd diep pand met houten geveltopomlijsting. Het pand kreeg het huidige aanzicht bij een verbouwing in 1910-'11. Huis De Marsch (Hooiweg 198, Paterswolde) is een eclectisch middenganghuis, gebouwd in 1867-'68 voor W.J. Hesselink. Vanaf 1910 is het huis als boerderij in gebruik geweest. De daartoe aangebouwde veestalling is na brand in 1985 niet herbouwd. De landschappelijk aangelegde tuin bevat onder meer een vijver en lanen met beuken en eiken. Huis Hoog Hullen (Oosterbroek 1, Eelde) is een tweebeukig herenhuis met zadeldaken tussen trapgevels, uitgevoerd in vroege neorenaissance-vormen. Een gevelsteen memoreert de bouw in 1878 in opdracht van de jonkheren F., H. en W.R. Hora Siccama. Hun vader, W. Hora Siccama, bewoonde het nabijgelegen Huis Oosterbroek. Na

Eelde-Paterswolde, Huis Vosbergen

verkoop is het gebouw in 1971 naar plannen van architectenbureau J. Boelens N.V. verbouwd en uitgebreid met moderne vleugels. Het gepleisterde huis Vosbergen (Vosbergerlaan 35, Eelde) is tot stand gekomen door verbouw van een oorspronkelijk waarschijnlijk rond 1815 in opdracht van H.C. Reinders gebouwde boerderij. Mej. W.B. Groeneveld uit Groningen liet in 1893 het voorhuis van de boerderij verbouwen tot zomerhuis en de schuur in oostelijke richting verlengen. Na haar huwelijk met J.S. Kraus in 1896 volgden opnieuw verbouwingen en in 1917 werd het geheel tot woonhuis ingericht. Aan een verbouwing in 1925 herinnert een gevelsteen met het opschrift: ‘J.S.K./W.B.K.G. 1925’. Het echtpaar Kraus-Groeneveld ligt op het terrein begraven. Het parkbos met vijvers en rododendrongroepen is aangelegd tussen 1890 en 1909 naar plannen van J. Vroom sr. De Braak (Hoofdweg 268, Paterswolde), van oorsprong een laat-17de-eeuwse buitenplaats, is thans een openbaar toegankelijk park met hertenkamp, doolhof en wandelbos met vijvers. De familie Hesseling liet tuinarchitect L.P. Roodbaard in 1827 een Engelse landschapstuin met vijvers ontwerpen. In opdracht van J.E. Scholten werd het verwaarloosde buitenhuis in 1889 afgebroken en het goed ingericht als publieke verpozingtuin met een doolhof en inmiddels voor het merendeel verdwenen rustieke bruggetjes, kettingbrug, berceau en verschillende tuinkoepels, waaronder een theekoepel op de plek van het huis. Het toegangshek, met gemetselde hekpijlers in neorenaissancestijl, dateert uit circa 1895.

Woonhuizen. Het wit gepleisterde eclectische middenganghuis Hoofdweg 86 (Eelde) dateert uit circa 1885 en heeft een hoger opgetrokken middenpartij met balkon en fronton. Hoofdweg 274 (Paterswolde) is een villa met aangebouwd koetshuis, in 1892 gebouwd voor Meta Penaat. Tot 1984 droeg het pand de naam van de eerste eigenares: Villa Meta. De in chaletstijl uitgevoerde villa heeft een ingezwenkt schilddak en een risalerende ingangspartij met balkon en topgevel. De serre aan de zuidgevel is vermoedelijk rond 1915 aangebouwd. In 1984 is het pand verbouwd in opdracht van S. Daan naar ontwerp van G. Daan. De landschappelijk aangelegde tuin dateert uit de bouwtijd. Het middenganghuis De Woldhorst (Groningerweg 5, Paterswolde,), met hoger opgetrokken middenpartij met portiek en balkon, is in 1911 gebouwd in neorenaissance-vormen.

Naar een jugendstil-ontwerp van G. Nijhuis kwam in 1907 de Villa Java (Hoofdweg 232, Paterswolde) tot stand voor de Groningse koffie- en theefabrikant K. Tiktak. Karakteristiek zijn het inpandig portiek met glas-in-loodvensters, de (thans dichtgezette) loggia en de decoratieve gevelbetimmering. Het bijbehorende koetshuis is tot afzonderlijk woonhuis annex galerie verbouwd. Voor P.A. Camphuis ontwierp G. Nijhuis de in 1909-'10 in witte en rode kalkzandsteen opgetrokken villa Weltevreden (Frieselaan 4, Paterswolde), voorzien van jugendstil-elementen en een als uitkijktoren uitgevoerde dakruiter. Andere voorbeelden van jugendstil-villa's te Paterswolde zijn Villa Nova (Novastraat 7) en Frisia (Groningerweg 22). De laatstgenoemde, in 1910 voor D.E. Meindersma gebouwde, villa heeft gedeeltelijk bepleisterde gevels, een opvallende hoekvensterpartij en een uitkragend erkertje. Het interieur bevat een jugendstil-reliëf in de hal en geglazuurde tegeltjes met hanekopmotief in de serre. In Eelde staan de villa's Hoofdweg 118 (circa 1910) met jugendstil-detaillering en gedeeltelijk gepleisterde gevels, en Hoofdweg 70-72 (circa 1915) met gekleurd siermetselwerk.

In zakelijk-expressionistische stijl rond 1930 gebouwd is Hoofdweg 203 (Paterswolde). Dit huis met gebroken kap heeft de ingang in de middenpartij en glas-in-loodvensters in het trappen-

[p. 110]

huis. Een traditionalistische vormgeving vertoont het uit circa 1935 daterende huis De Kamp (Hoofdweg 133, Eelde) met ingezwenkt, overstekend schilddak en een brede luifel. Het huis Elsburger Onland (Groningerweg 40b, Paterswolde) is in 1937-'38 in functionalistische stijl gebouwd naar ontwerp van J.W.C. Boks als logeerhuis voor bioloog prof. J.C. Schoute. Dit boven een sloot op betonnen pilaren rustende eenlaagspand heeft wit geverfde bakstenen gevels, stalen vensters, een dakterras en een licht gebogen kapvorm. De pui van de woonkamer is gewijzigd.

Boerderijen. De 19de-eeuwse herberg-boerderij Hoofdweg 90 (Eelde) diende van 1851 tot 1896 ook als raadhuis en is thans als café-restaurant in gebruik. Het complex bestaat uit een met riet gedekte schuur en een woonhuis met blokbepleistering en (dichtgezette) veranda met ranke gietijzeren kolommen. Voorbeelden van boerderijen in Eelde met een villa-achtig woonhuis zijn Esweg 27-27a (circa 1910) en Hoofdweg 31 (1915); de laatste met een woonhuisgedeelte in chaletstijl. In Eelderwolde, ten noorden van Eelde, ligt de kop-rompboerderij Groningerweg 72 met een rond 1915 opgetrokken dwars voorhuis voorzien van een late neorenaissance-detaillering.

Het voorm. tolhuis (Burgemeester J.G. Legroweg 60, Eelde), met rieten zadeldak en geschulpte windveren, is volgens het gevelsteentje gebouwd in 1877. De topgevel aan de voorzijde bevat halfronde zoldervensters.

De Alg. begraafplaats (Kerkhoflaan ong.) heeft enkele interessante graftekens, waaronder de grafsteen voor de familie Kamphuis in de vorm van een ionisch pilaster (circa 1914) en een bronzen beeld in de vorm van een treurende vrouw (circa 1930) voor de familie Stoffer-Holtier.