Warns
(gemeente Nijefurd)
Langgerekt dorp, ontstaan in de middeleeuwen op de hoger gelegen keileemgronden van Gaasterland. Via de Warnservaart stond Warns in verbinding met de Zuiderzee. Warns heeft twee gescheiden dorpskernen (Warnser Noordburen en Warnser Zuidburen).
De Herv. kerk (Buorren 37), oorspronkelijk gewijd aan St. Martinus, is een driezijdig gesloten zaalkerk met een ongelede toren van twee geledingen met ingesnoerde spits. De tufstenen toren verrees in de 12de eeuw en kreeg in 1729 de huidige spits. In de toren hangen een klok uit 1523 en een door Claes Noorden en Jan Albert de Grave gegoten klok (1710). De huidige kerk kwam in 1682 tot stand, met aan de zuidzijde een classicistische ingangsomlijsting. Tot de inventaris behoren een preekstoel met doophek (17de eeuw), vier herenbanken met hoge rugschotten (circa 1700), waarvan twee met gesneden wapens, en een door de firma Dekker gebouwd orgel (circa 1920). De pastorie (Buorren 26) dateert grotendeels uit circa 1925.
De Doopsgez. kerk ('t Noard 23) is een recht gesloten zaalkerk uit 1877, die in 1949 van een nieuwe voorgevel en dakruiter met spits is voorzien. De pastorie (Mennistepaed 1) is rond 1930 gebouwd naar ontwerp van U. Visser.
De Geref. kerk (Buorren 23) is een driezijdig gesloten zaalkerk uit 1892 voorzien van een houten geveltoren met spits. De pastorie (Buorren 25) dateert uit circa 1915.
De R.K. St.-Odulphuskapel (Boppelâns 19) is een kleine recht gesloten kapel, gebouwd in 1948-'49 naar een traditionalistisch ontwerp van A. Witteveen.
De voorm. openbare lagere school (Buorren 10) is een in 1904 gebouwde gangschool voorzien van tot topgevels opgetrokken hoekrisalieten met chaletstijl-kenmerken.
Woonhuizen. In enkele in de loop van de tijd zeer gewijzigde panden bevinden zich restanten van 17de-eeuwse zogeheten commandeurswoningen, zoals 't Noard 41, 42, 50-52, Op 'e Wâl 23, 25-27, Reade Wei 4-6, 8, Kampenspaed 4 en 21. De 17de-eeuwse commandeurswoning Op 'e Wâl 19a bevat 16de-eeuwse fragmenten van de voorm. Onze Lieve Vrouwekapel. De commandeurswoning 't Noard 36 is eind 18de eeuw verbouwd tot voorhuis van een boerderij. Voorbeelden van jongere dwarse eenlaags huizen in het dorp zijn 't Sou 40 (circa 1880), 't Sou 26 (circa 1910) en 't Sou 49, een arbeiderswoning-koemelkerij met schuren (1904 en 1910). De voorm. onderwijzerswoning Himmelhumerdijk 5 (circa 1900) heeft een uitgebouwd en tot topgevel opgetrokken gedeelte. Expressionistische details vertonen 't Sou 24 (circa 1925) en 't Noard 38 (circa 1930); zakelijk-expressionistische kenmerken heeft Aqua Terra (Himmelumerdijk 4) uit 1930. Van de voorm. zuivelfabriek (Boppelâns 9-13), opgericht in 1899, resteren bouwdelen uit diverse periodes, waaronder de directeurswoning en de schoorsteen.
De klokkenstoel van Scharl (Skarl) (Skarl 9), gelegen ten zuidwesten van Warns op een verhoogd rond kerkhof, is een houten klokkenstoel uit 1898 met metalen helmdak.
Hemelum (Himmelum). Dit esdorp ten oosten van Warns is ontstaan in de middeleeuwen op de rand van het hoger gelegen Gaasterland. De (Herv.) Nicolaaskerk (De Klaster 2) is een driezijdig gesloten zaalkerk met transept en een ingebouwde toren met ingesnoerde spits. De in oorsprong uit 1668 daterende kerk is in 1816 gewijzigd en in 1896 vernieuwd. De kerk bevat een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1843). De voorm. Geref. kerk (Buorren 18) is een driezijdig gesloten zaalkerk uit 1889. De voorm. pastorie (Buorren 16) is in 1928 gebouwd. Boerderijen. De 19de-eeuwse keuterij Nijbuorren 21 heeft een zeer hoge, met hout beklede schuur. Nijbuorren 23 is een kop-hals-rompboerderij met een villa-achtig voorhuis uit circa 1925. Woonhuizen. De eenlaags woonhuizen Buorren 10 en Buorren 20 dateren uit circa 1910. Rond 1930 gebouwd zijn Hegewei 29 en het woon- en winkelpand Hegewei 9. De voorm. zuivelfabriek (Buorren 31) is een wit geschilderde gebouw uit 1906. De bijbehorende directeurswoning (Buorren 33) dateert uit 1933.
Auteursrechtelijk beschermd