Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Tzummarum (Tsjummearum)
(gemeente Franekeradeel)

Terpdorp, ontstaan in de 8ste eeuw op een kwelderwal. Visserij was in het verleden een belangrijke bron van inkomsten voor de bewoners van het nabij de Waddenzee gelegen dorp. In de tweede helft van de 19de eeuw ontwikkelde Tzummarum zich als streekdorp langs de in 1861 aangelegde weg naar Minnertsga. Vóór die tijd waren de vaart tussen de beide dorpen en de oude zeedijk de belangrijkste verbindingen. Tzummarum kreeg een station aan de in 1901 aangelegde lijn Leeuwarden-Stiens-Harlingen, bij de afsplitsing naar Franeker. Bij het station, aan de noordoostzijde van het dorp, ontstond enige bebouwing.

De Herv. kerk (Tsjerkepaed 1) is een kruiskerk met recht gesloten koor, aangebouwde consistoriekamer, ondiep transept en een forse toren van vier geledingen met ingesnoerde spits. De laatgotische toren met spits- en korfboognissen verrees begin 16de eeuw en kreeg in 1876 de huidige spits ter vervanging van een zadeldak. In de toren hangt een door Geert van Wou II en Johan ter Steghe gegoten klok (1531). In 1876 kwam naar ontwerp van H.R. Stoett ook de huidige kerk met neogotische vormen tot stand ter vervanging van de middeleeuwse voorganger. De grote vensters in de kopgevels van de transeptarmen zijn in 1951 dichtgezet. Opvallend is het neogotische ingangsportaal met rijk gestucte omlijsting aan de zuidzijde van de kerk.

Het interieur wordt gedekt door een tongewelf, dat schuil gaat achter een verlaagd plafond, dat bij een inwendige verbouwing in 1951 is aangebracht. Tot de inventaris uit de bouwtijd behoren de preekstoel, kerkenraadbanken en psalmborden in neogotische stijl, deuren en een wandbetimmering met neorenaissance-detaillering en het door L. van Dam & Zn. gebouwde orgel (1877). Rond de kerk ligt een verhoogd kerkhof met baarhuisje. Het hekwerk met drie toegangen uit 1876, is eveneens ontworpen door H.R. Stoett.

De Geref. kerk (Buorren 33) is een achtzijdige kerk uit 1924, voorzien van een uitgebouwd ingangsportaal en expressionistische details. De pastorie

[p. 297]

(Buorren 35) en de kosterswoning (Buorren 29) zijn beide rond 1910 opgetrokken in lichte kalkzandsteen met een jugendstil-detaillering.

Het voorm. raadhuis annex café ‘Het Wapen van Barradeel’ (Buorren 32), een blokvormig neoclassicistisch pand met verhoogde middenpartij uit circa 1860, heeft tot 1903 als raadhuis dienst gedaan. Nu is het een café-restaurant.

Woonhuizen. Uit de 18de eeuw stamt het onderkelderde dwarse huis Buorren 70 met zadeldak tussen topgevels. De lange voorgevel bevat een trap naar de kelder en een trap naar de voordeur. In de kern mogelijk ook 18de-eeuws zijn de diepe huizen Buorren 44 en Buorren 71, beide met zadeldak tussen topgevels, bekroond door een schoorsteen, en voorzien van een 19de-eeuwse bepleistering. Van de 19de-eeuwse diepe huizen Buorren 55, 57 en 61, is de laatste voorzien van een geprofileerde kroonlijst en een dakkapel met pilasters. Buorren 61 vormt samen met Formanje 1 en 2 een complex van voor- en achterwoningen.

De voorm. zuivelfabriek (Kleasterwei 8) werd gesticht in 1888. De twee fabriekshallen, met zadeldaken tussen deels gepleisterde tuitgevels en verbonden door een eenlaags bouwdeel met plat dak, dateren uit circa 1910. Uit dezelfde tijd is de directeurswoning (Kleasterwei 8), een gepleisterde villa met jugendstil-detaillering.

Het voorm. station (Stasjonswei 1) is een langgerekt eenlaagspand in late neorenaissance-stijl met een iets uitspringend

Tzummarum, Geref. kerk met pastorie en kosterswoning

middendeel aan de perronzijde. Het werd in 1901 opgetrokken als haltegebouw eerste klasse van de Noord-Friesche Locaalspoorwegmaatschappij aan de spoorlijn Leeuwarden-Stiens-Harlingen (opgeheven in 1936). De oorspronkelijke indeling met twee wachtkamers en woonhuis is behouden. Naast het station staat het retiradegebouw met werkplaats (1903); de houten werkplaats is uitgevoerd in chaletstijl. Ter hoogte van Kleasterwei 5 ligt over de Tzummarumervaart een ijzeren spoorbrug uit 1901.

Boerderijen. In de omgeving van Tzummarum liggen enkele interessante boerderijen. De kop-hals-rompboerderij Synaeda State (Sinaedawei 23) staat op een omgracht terrein. Het wit geschilderde woonhuis met zadeldak tussen topgevels heeft in de voorgevel een gevelsteen met het jaartal ‘1683’. Uit de 19de eeuw dateren de kop-hals-rompboerderijen Roordemaleane 10, met een in het midden onderkelderd lang voorhuis, en Roordemalaene 25 (1882) met een kelder aan de voorzijde van de schuur. De Harkemastate (Haornestreek 31) is een boerderij van het hoekplaatstype. Het wit gepleisterde dwarse woongedeelte is vroeg-19de-eeuws en uitgevoerd in neoclassicistisch stijl met een omlijste ingang en decoratief snijraam.

Firdgum (Furdgum). Terpdorp ten noordoosten van Tzummarum. De op een verhoogd kerkhof gelegen kerktoren (Camstrawei 7) van de in 1794 gesloopte middeleeuwse kerk, oorspronkelijk gewijd aan St. Nicolaas, dateert uit de 13de eeuw. De zadeldaktoren van drie geledingen is in 1922 gerestaureerd naar plannen van G.J. Veenstra. Daarbij zijn de oorspronkelijke geveltoppen vernieuwd en voorzien van een klimmend boogfries naar voorbeeld van een oude afbeelding. In 1986 heeft een algehele restauratie plaatsgehad. In de toren hangt een klok (1481) gegoten door Warnerus. De kop-hals-rompboerderij ‘Camstrastate’ (Camstrawei 1) heeft een wit geschilderd blokvormig woonhuis, dat delen bevat van de oude Camstrastate, zoals een onderkelderd vertrek met een 16de-eeuwse schouw. De voorm. openbare lagere school (bij Camstrawei 20) is rond 1900 gebouwd als een tweeklassige gangschool. In dezelfde tijd bouwde men de bijbehorende onderwijzerswoning (Camstrawei 20) en enkele arbeiderswoningen langs de Camstrawei en de Hearewei.