Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Sloten (Sleat)
(gemeente Gaasterlân-Sleat)

Sloten, Binnenstad vanuit het zuiden

Kleine stad, ontstaan in de 13de eeuw bij de kruising van de Ee en de handelsweg van Stavoren naar Drenthe en Duitsland. Sloten kreeg mogelijk stadsrechten in 1384, maar in ieder geval vóór 1426. De oudste bebouwing kwam tot ontwikkeling langs Het Diep. De 13de-eeuwse omwalling werd in opdracht van Karel V grotendeels geslecht in 1531. In 1581 begon men met de aanleg van een nieuwe omwalling, bestaande uit drie bastions aan de westzijde. Dit sloot aan op het over gebleven deel van de bemuurde wallen met daarin drie kleine muurtorens. Verder werden twee landpoorten en twee waterpoorten gebouwd. Tussen 1850 en 1861 sloopte men de landpoorten en groef men de omwalling deels af. De historische stadsstructuur en het grachtprofiel met brede kades van Het Diep is goed bewaard gebleven. Na de Tweede Wereldoorlog kwam aan de oostzijde een kleine woonwijk tot stand en aan de zuidzijde een jachthaven. In 1957 werd aan de noordzijde van de stad een rondweg (Rûnwei) aangelegd. Sloten is een beschermd stadsgezicht.

De Herv. kerk (Heerenwal 52) is een vijfzijdig gesloten zaalkerk met classicistische ingangsomlijsting en een houten dakruiter met ingesnoerde spits. De kerk werd in 1647 gebouwd op de fundamenten van de St.-Janskapel. In de in 1843 vernieuwde dakruiter hangen een mogelijk 14de-eeuwse klok en een door Petrus Overney gegoten klok (1681). Bij de restauratie in 1969-'71, onder leiding van J.J.M. Vegter, heeft men de in de 19de eeuw gesloopte consistorie met klokgevel herbouwd.

Het kerkinterieur wordt gedekt door een tongewelf met trekbalken, waarvan de sleutelstukken zijn versierd met monstermaskers, acanthusbladeren en allegorische figuren. Tot de midden-17de-eeuwse inventaris behoren een classicistische preekstoel, het doophek en een herenbank van de familie Oosterzee (burgemeesters van Sloten). Verder bevat de kerk een overhuifde en gemarmerde herenbank van de familie Poutsma (1853). In de door Jan Harmensz. Kamp gebouwde orgelkast (circa 1712) bevindt zich een door A. van Gruisen gebouwd orgel (1786) waarin delen van het vroeg-18de-eeuwse pijpwerk zijn hergebruikt.

De R.K. St.-Fredericuskerk

[p. 276]

Sloten, R.K. St.-Fredericuskerk

(Kapelstreek 223) is een recht gesloten zaalkerk met lager portaal en aan de zuidzijde een ongelede zadeldaktoren. Ter plaatse van een voorganger uit 1818 kwam de huidige kerk in 1933 tot stand in traditionalistische vormen naar plannen van A. Witteveen. De kerk is in 1994 gerestaureerd. Het interieur wordt gedekt door een spitsboog gewelf. De kerk bevat door J.M. Ydema geschilderde kruiswegstaties. De voorm. pastorie (Kapelstreek 222) is eveneens in 1933 naar ontwerp van A. Witteveen in traditionalistische stijl gebouwd. Een gevelsteen uit 1698 verwijst naar een schuitenmakerij.

De Geref. kerk (Schoolstraat 105) is een recht gesloten zaalkerk met dakruiter, gebouwd rond 1930 met traditionalistische invloeden. De kerk heeft een oudere, smallere achteraanbouw.

Verdedigingswerken. Als onderdelen van de stadsomwalling zijn in 1581 de Snekerwaterpoort (bij Kapelstreek 223) en de Lemsterwaterpoort (bij Bolwerk Zuidzijde 81) gebouwd. Na diverse verbouwingen of vernieuwingen, onder meer in 1759 en 1821, zijn beide waterpoorten in 1918 gerestaureerd. Ze zijn opgetrokken in gele baksteen en vormen een brug (of pijp) over Het Diep, met aan de veldzijde een korfboogvormige doorgang en aan de landzijde een rondboogdoorgang. Beide poorten zijn voorzien van een in zandsteen uitgevoerd stadswapen. Bij de Lemsterpoort is tussen de water- en de landdoorgang een klein cachot gemaakt. Restanten van de omwalling zijn nog zichtbaar aan de noord- en zuidzijde van de stad. Op het bolwerk bij de Lemsterwaterpoort staat een windmolen (Bolwerk Zuidzijde

Sloten, Woonhuis Heerenwal 53

81). Deze in 1755 gebouwde achtkantige stellingkorenmolen heeft een bakstenen voet, een met riet gedekte houten kap en romp en een door verticale stijlen gedragen stelling. De molen is in 1992-'94 gerestaureerd.

Het voorm. stadhuis (Heerenwal 48) is een tweelaags dwarspand met zadeldak tussen zijtopgevels en een haakse achtervleugel. Voor een mogelijk oudere kern kwam in 1759 een voorbouw tot stand met pronkrisaliet in Lodewijk XV-stijl, afgesloten door een segmentvormig fronton. De voorm. raadzaal op de verdieping heeft een Lodewijk XVI-interieur, dat mogelijk dateert uit 1791, toen door stucwerker Logeman het sierstucwerk - met onder meer het stadswapen en verbeeldingen van de vier seizoenen - werd vernieuwd.

De voorm. stadswaag (Dubbelstraat 214) heeft een rond 1870 aangebrachte neoclassicistische lijstgevel met daarachter een mogelijk 17de-eeuwse kern.

Woonhuizen. De aaneengesloten bebouwing aan weerszijden van Het Diep bestaat voornamelijk uit diepe huizen met daartussen gangen, osendroppen. Het voorname tweebeukige huis Heerenwal 53 is voorzien van maniëristische trapgevels. Het tweelaags rechter gedeelte werd blijkens de jaartalankers in 1610 gebouwd, mogelijk in opdracht van burgemeester Epeus Oos-

[p. 277]

terzee. De ingangsomlijsting met gebogen fronton heeft men in 1671 aangebracht. Het linker gedeelte met souterrain en bel-étage kwam in hetzelfde jaar tot stand, waarschijnlijk voor burgemeester Cyprianus Bruynsma. Vanaf 1790 diende het pand als pastorie tot de restauratie in 1971, onder leiding van J.J.M. Vegter. Het interieur van het oudste gedeelte bezit uit de bouwtijd een plafondschildering en een bedstede. Van elders afkomstig zijn een 17de-eeuws poortje en een laat-18de-eeuwse betimmering in een combinatie van Lodewijk XV- en XVI-vormen. Andere voorbeelden van 17de-eeuwse panden zijn het huis Voorstreek 118 met een gerestaureerde trapgevel uit 1644 en met onderkelderde opkamer, en Heerenwal 58 en Dubbelstraat 213 met trapgevels met toppilaster. Eenvoudiger 17de-eeuwse diepe eenlaags huizen zijn Voorstreek 111, met de jaartalankers ‘1691’, en Heerenwal 54, met de jaartalankers ‘1694’ en de datering ‘Anno 1789’.

De 18de-eeuwse diepe eenlaags huizen hebben veelal klokgevels met gedecoreerde deklijsten, aanzetkrullen en bekroning, zoals: Lindengracht 8 (1731), Voorstreek 114 (1750), met opvallend grote decoratieve bekroning, Voorstreek 115 (circa 1750) en het hoekpand Heerenwal 46 (1764) met gezwenkte bekroning. Het laatste pand heeft een interieur in Lodewijk XVI-stijl met verwijzingen naar een boterhandelaar als opdrachtgever. Gepleisterde voorbeelden zijn: Lindengracht 17 (1775) met gezwenkte bekroning en het dubbelpand 't Botervat (Heerenwal 61; 1776). Het eenlaagspand Heerenwal 60 uit 1767 was mogelijk tevens een boterpakhuis, gezien de gevelsteen met een gekroond botervat. Het in 1776 gebouwde dwarse huis Lindengracht 16 heeft een bakstenen dakkapel met natuurstenen beeldhouwwerk in Lodewijk XV-stijl, afkomstig van een huis uit Lemmer. Eenvoudige 18de-eeuwse eenlaags huizen met kroonlijst en dakkapel zijn: Heerenwal 59, Voorstreek 119 en Voorstreek 109.

Uit de eerste helft van de 19de eeuw dateren het diepe eenlaagspand Lindengracht 13, met topgevel en nokanker ‘1825’, en de panden met gepleisterde lijstgevels van Lindengracht 15 en Lindengracht 11 (circa 1850). In dezelfde periode werd de gevel van het in de kern 17de-eeuwse diepe huis Voorstreek 116 gewijzigd in een neoclassicistische lijstgevel. Uit circa 1880 dateert het eenlaags woon- en winkelpand Koestraat 45; het dwarse eenlaags huis Baanweg 156-158 stamt uit circa 1890. Schoolstraat 137-138 is een eenlaags dubbel woonhuis met speklagen, gebouwd rond 1900. Het hoekpand Dubbelstraat 136 uit 1927 vertoont expressionistische invloeden.

Sloten, Boerderij Spanjaardsdijk 25

Boerderijen. Binnen de stadsomwalling staan enkele voorm. stadsboerderijen, zoals het 18de-eeuwse, onderkelderde pand Bolwerk Zuidzijde 87, met gereconstrueerde houten schuur, de kop-rompboerderij Baanweg 96, met melkkelder onder het woongedeelte, en de boerderij Achterom 103, waarvan alleen het woongedeelte is behouden. Buiten de omwalling staat de in 1881 naar ontwerp van H. Luiking gebouwde eclectische stelpboerderij Spanjaardsdijk 25 met melkkelder. Een onderkelderd voorhuis hebben de kop-rompboerderijen Wijckelerweg 179 (1879) en Wijkelerweg 171 (1897), met bakhuis.

De voorm. herberg ‘De Zeven Wouden’ (Voorstreek 120) is een breed dwars huis met forse dakkapel, dat waarschijnlijk begin 19de eeuw de huidige vorm heeft gekregen.

Het trafohuisje (Haverkamp ong.) dateert uit circa 1930 en vertoont expressionistische invloeden.