Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

IJlst (Drylts)
(gemeente Wymbritseradiel)

Kleine stad, ontstaan in de 11de eeuw bij een knooppunt van waterwegen. De nederzetting kreeg in 1268 stadsrechten en ontwikkelde zich tot een markt- en handelsstad, maar werd in die zin aan het eind van de middeleeuwen overvleugeld door Sneek. IJlst bleef een centrum voor scheepsbouw en houtbewerking. De oudste bebouwing kwam tot stand als een langgerekt bebouwingslint aan weerszijden van de Ee; de onbebouwde achterterreinen werden begrensd door de Westelijke- en Oostelijke Dijgracht. In de 17de en 18de breidde IJlst zich voornamelijk aan de noordzijde uit langs

IJlst, Binnenstad vanuit het zuidoosten

de Geeuw en de Wymerts (nu Wijddraai). Na de Tweede Wereldoorlog kwamen aan de noord- en oostzijde nieuwe wijken tot stand. Het noordelijke einde van de Ee is in 1950 overkluisd. IJlst is een beschermd stadsgezicht.

De (Herv.) Mauritiuskerk (Eegracht 48) is een driezijdig gesloten zaalkerk met driezijdig gesloten dwarsarm, neoclassicistische ingangsomlijsting en een ongelede toren met ingesnoerde spits. De kerk werd gebouwd in 1830, de dwarsarm in 1868. In de toren hangt een door Petrus Overney gegoten klok (1700). De kerk heeft een gestuct interieur. Tot de inventaris behoren een preekstoel uit 1672 - gemerkt met de initialen A.F. - en een door L.J. en J. van Dam, deels met ouder pijpwerk gebouwd orgel uit 1833. De door Geert van Wou en Johan ter Stege gegoten Salvatorklok (1542) staat in een parkje op de hoek van de Stadslaan en de Wilhelminastraat.

De Doopsgez. kerk (Eegracht 28) is een van de rooilijn terug liggende, driezijdig gesloten zaalkerk uit 1857, voorzien van een klokgevel met gebogen fronton en een neoclassicistische ingangsomlijsting. Het ontwerp is van M. Molenaar. De kerk bevat een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1881). Aan weerszijden van de kerk staan eenlaags dienstgebouwen. De voorm. pastorie (Galamagracht 29) is een eclectisch middenganghuis uit 1871 met hoger opgaand middenrisaliet.

De (Geref.) Stadslaankerk (Stadslaan 10) is een eenbeukige, recht gesloten kruiskerk met lager ingangsportaal en daarnaast een ongelede toren met

[p. 176]

IJlst, (Geref.) Stadslaankerk

spits. De kerk verrees in 1910 naar een ontwerp in rationalistische stijl van A. Nauta. De kerk bevat een door Van Gruisen gebouwd orgel (1836), afkomstig uit de Herv. kerk te Jutrijp (overgebracht in 1911; gerestaureerd in 1984).

Het voorm. stadhuis (Galamagracht 49) is een blokvormig pand met hoger opgetrokken middenrisaliet, dakruiter, decoratieve kroonlijst en hoekpinakels, gebouwd in 1859 naar ontwerp van A. Breunissen Troost.

Scholen. De in 1878 gebouwde voorm. openbare lagere school (Galamagracht 48) vertoont neoclassicistische elementen. De school voor Geref. onderwijs (Galamagracht 68)

IJlst, Stadhuis

is een tweeklassige school uit 1914. De voorm. lagere school (achter Eegracht 28) is in 1926 gebouwd als een drieklassige school met T-vormige plattegrond.

Woonhuizen. Karakteristiek is de bebouwing langs de smalle Ee, met aan weerszijden naar beneden hellende tuinen ter plaatse van de voormalige kaden. De bebouwing van IJlst bestaat voornamelijk uit diepe eenlaags huizen met een hoofdzakelijk 18de- en 19de-eeuws karakter. De stad heeft enkele oudere huizen, zoals het uit 1669 daterende huis De Messingklopper (Eegracht 31). De rijk uitgevoerde trapgevel heeft laatmaniëristische elementen en een omlijste ingang met bovenlicht, geflankeerd door festoenen. Bij de restauratie van het huis in 1926, onder leiding van D. Meintema, is van elders een kleine houten schouw in Lodewijk XV-stijl overgebracht. Andere voorbeelden van 17de-eeuwse huizen zijn: Galamagracht 4, Eegracht 60, Eegracht 61, Uilenburg 12 en het tweelaags pand Eegracht 44. Uit 1755 dateert het diepe eenlaagspand Uilenburg 10, waarvan de klokgevel is versierd met dolfijnen als aanzetkrullen. Topgevels met aanzetkrullen hebben Uilenburg 18 (1779) en Uilenburg 19 (1784). Voorbeelden van eenvoudiger 18de-eeuwse huizen zijn Galamagracht 54, 74, 75 en 76 (met rijk interieur).

Uit circa 1860 dateert Eegracht 46, een eenlaags middenganghuis met schilddak en dakkapel. Uit dezelfde tijd is het door A. Breunissen Troost ontworpen eclectische huis Galamagracht 46, met hoger opgetrokken middenrisaliet met rondboogvormige bekroning. Het pand heeft een rijk interieur. Het vrijstaande eenlaags middenganghuis De Hemtun (Eegracht 104) uit 1867 heeft een neoclassicistische ingangsomlijsting en dakkapel. Vergelijkbaar is de ingangsomlijsting van het diepe eenlaags huis Galamagracht 40 uit circa 1870. Rond 1895 gebouwd is het huis Zevenpelsen 20, met afgeplat schilddak en een hoger opgetrokken middenrisaliet. Voorbeelden van eenvoudige 19de-eeuwse lijstgevels zijn te vinden bij: Uilenburg 8, Eegracht 39, Zevenpelsen 3, Zevenpelsen 8 (1871) en het tweelaags pand Zevenpelsen 7, met neoclassicistische

IJlst, Woonhuis De Messingklopper (1992)

ingangsomlijsting en een timpaan boven de kroonlijst.

Het rijtje twee-onder-één-kap-arbeiders-woningen Stadslaan 39-49 kwam rond 1910 tot stand. Uit dezelfde tijd dateert het woonhuis annex bakkerij Geeuwkade 1, met jugendstil-details in het winkelgedeelte. De diepe eenlaags huizen Stadslaan 21-23, Stadslaan 25, Geeuwkade 11 en Geeuwkade 12 zijn rond 1915 gebouwd; enkele hiervan hebben een driezijdige erker en een deels gepleisterde gevel. Geeuwkade 17 is een huis op samengestelde plattegrond, gebouwd in 1930 naar ontwerp van W.C. Groot. Zakelijk expressionistische vormen hebben Zevenpelsen 19 (1933), naar ontwerp van J.F. van Deventer, en Rûnom Sinne (Stadslaan 22; circa 1935), mogelijk naar ontwerp van F. Walinga.

De theekoepel aan de Geeuw (Popmawal 16) dateert uit circa 1860. De achtzijdige houten koepel heeft een ingezwenkte, iets overstekende kap.

De boerderij Ruterpolderwei 3 is een kop-hals-rompboerderij uit circa 1860 met onderkelderd voorhuis.

Bedrijfsgebouwen. De voorm. zuivelfabriek ‘De Hem’ (Nyesyl 25-27) is opgericht in 1901. De directeurswoning uit die tijd vertoont chaletstijl-elementen. Van de voorm. schaatsenfabriek ‘Nooitgedagt’ (Eegracht 12) - gesticht in 1865 door J.J. Nooitgedagt en uitgegroeid tot gereedschapsfabriek - resteren enkele

[p. 177]

IJlst, Windmolen De Rat (1993)

fabrieksgebouwen met vroege betonconstructies uit circa 1910. De voorm. schaatsenfabriek ‘Frisia’ (Uilenburg 1) is rond 1925 door de firma K.E. de Vries & Zn. gevestigd in een laat-19de-eeuwse pand, dat toen een nieuwe voorgevel met expressionistische elementen kreeg. De fabriek is tot 1993 in bedrijf geweest. Windmolen ‘De Rat’ (Sneekerpad 16), gelegen aan de Geeuw, is een achtkantige, met riet beklede, stellingmolen. De rechthoekige onderbouw gaat aan

Oosthem bij IJlst, (Herv.) Johanneskerk

weerszijden over in een langwerpige dubbele houten zaagloods op bakstenen poeren. De loodsen zijn voorzien van drie zaagramen en een sleephelling. De vóór 1680 gebouwde houtzaagmolen is in 1828 vanuit de Zaanstreek naar IJlst verplaatst. Na een periode van verval heeft men de molen tussen 1960 en 1978 weer bedrijfsvaardig gemaakt.

De Alg. begraafplaats (Kerkhofsteeg ong.) is ontstaan als kerkhof en na de verplaatsing van de kerk in 1830 in gebruik gebleven. De begraafplaats bevat een aantal interessante oude grafzerken, waaronder een vermoedelijk uit 1576 stemmende zerk met vroege-renaissancemotieven, twee grote wapenzerken uit 1670 en 1673 en een bijbelzerk voor ds. K. van der Beek († 1918).

Oosthem (Easthim). Dit terpdorp ten westen van IJlst is ontstaan in de middeleeuwen en ligt aan de Bolswardervaart. De (Herv.) Johanneskerk (Cingel 1) is een zaalkerk met smallere, driezijdige koorsluiting en een ingebouwde, gepleisterde toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. De in 1860 naar ontwerp van A. Breunissen Troost in neoclassicistische vormen gebouwde kerk verving een middeleeuwse voorganger. Tot de inventaris behoren een grafzerk voor de familie Bangama (1611) en een door W. van Gruisen gebouwd orgel (1838; gerestaureerd in 1958). De neoclassicistische pastorie (De Cingel 3) dateert is in 1866 gebouwd naar ontwerp van H.J. Jaarsma. De Geref. kerk (Nessenwei 28) is een driezijdig gesloten zaalkerk uit 1897, voorzien van een kleine houten geveltoren met ingesnoerde spits. Het door L. van Dam & Zn, gebouwde orgel (1840) is afkomstig uit de Doopsgez. kerk te Heerenveen (overgebracht in 1900). Het woonhuis De Clingel 5 is een waarschijnlijk rond 1880 als renteniershuis gebouwd eenlaags middenganghuis.