Ee (Ie)
(gemeente Dongeradeel)
Terpdorp met radiale structuur, ontstaan enkele eeuwen voor het begin van onze jaartelling op een kwelderwal. Zowel het voetpad om het kerkhof (Omgong) als de wat onregelmatige ringweg om de voet van de terp (Uniastrjitte, Achterwei) zijn goed bewaard gebleven. Ee is een beschermd dorpsgezicht.
De Herv. kerk (Omgong 1), vermoedelijk oorspronkelijk gewijd aan St. Gangulfus, is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een half ingebouwde toren met ingesnoerde spits. Het schip verrees in het tweede kwart van de 13de eeuw en heeft aan de noordzijde enkele romano-gotische vensters met kraalprofielen en daarboven een rij in baksteen geboetseerde maskerconsoles. De kap dateert van een verhoging van de kerk in het tweede kwart van de 16de eeuw. De oorspronkelijke koepelgewelven zijn daarbij verwijderd. In 1808 heeft men de koorsluiting vernieuwd. De huidige neoclassicistische toren met vleugelmuren verrees in 1869. De kerk is gerestaureerd in 1957.
Tot de inventaris behoren drie dubbele herenbanken (17de en 18de eeuw), negen ruitvormige rouwborden (17de eeuw) en een door K.F. Ozinga vervaardigde preekstoel (1867). Verder bevat de kerk een gotische zerk voor Teet Humalda († 1494), een zerk in vroege renaissance-vormen voor Bets van Humalda († 1560), een maniëristische zerk voor Frans van Humalda († 1627) en een marmeren epitaaf in maniëristische vormen voor Snelliger Meckema († 1627); de putti van dat epitaaf zijn 18de-eeuws. De pastorie (Stienfeksterwei 7) is in 1834 gebouwd en rond 1905 verbouwd.
De Geref. kerk (Stienfeksterwei 15) is een in 1919 gebouwde, driezijdig gesloten zaalkerk met lage dwarsbeuk en geveltoren. In de sluiting opgenomen zijn de consistoriekamer (onder) en een lokaal (boven). De kerk bevat een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1911-'12).
Woonhuizen. In opzet mogelijk nog 18de-eeuws is het dwarse eenlaagspand
Humaldawei 13. Vergelijkbaar, maar vroeg-19de-eeuws is
Grutte Loane 9. Een diepe variant is het huis
Grutte Loane 11, met in de nokgevelanker de datering ‘1804’. Het dwarse huis
Omgong 4, met souterrain en beletage, werd rond 1840 gebouwd. Uit circa 1870 dateert het neoclassicistische middenganghuis
Grutte Loane 2.
Ee, Boerderij Unia Zathe
Het van gemetselde versieringen voorziene huis
Uniastrjitte 24 kwam rond 1905 tot stand.
Boerderijen. Laat-18de-eeuws is de kleine boerderij Lytse Loane 16. De grote kop-hals-rompboerderij Unia Zathe (Omgong 7-8) is met het schuurdeel - voorzien van de jaartalankers ‘1818’ - naar de ringweg gericht. Het muurwerk aan die zijde wordt echter geleed door vier, mogelijk 17de-eeuwse, dorische pilasters. Van de uit 1796 daterende boerderij Tibsterwei 3 zijn alleen de kop en hals bewaard gebleven. Een dwarsgeplaatst voorhuis heeft de boerderij Omgong 11 uit circa 1860.
Oostrum (Eastrum). Terpdorp met radiale structuur, gelegen ten westen van Ee. De terp is rond 1900 deels afgegraven. De Herv. kerk (Terpleane 11), oorspronkelijk gewijd aan St. Nicolaas, is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een zware zadeldaktoren van twee geledingen. De toren verrees in de 13de eeuw. Erin hangt een door Henricus Kokenbacker gegoten klok (1457). De huidige gotische kerk, met geheel gesloten noordwand, kwam rond 1500 tot stand. Bij de restauratie in 1974, onder leiding van P.B. Offringa, zijn de in 1676 bij de toren aangebrachte steunberen weggehaald en de in de 18de eeuw bij de kerk verwijderde steunberen gereconstrueerd. De kerkkap is aan de zuidzijde gedekt met onder- en bovenpannen. Het interieur heeft een houten tongewelf uit 1821. In 1974 zijn drie mogelijk 16de-eeuwse muurschilderingen met voorstellingen van kerken gevonden. Tot de inventaris behoren vier ruitvormige rouwborden (1645), een door Tjeerd Dirks met snijwerk van Dirk Embderveld vervaardigde preekstoel (1768) en een rond 1800 gebouwd orgel
Auteursrechtelijk beschermd