Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Dronrijp (Dronryp)
(gemeente Menaldumadeel)

Terpdorp ontstaan enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling op een kwelderwal. De agrarische nederzetting kwam tot ontwikkeling ter plaatse van de huidige Tsjerkebuorren. Na de aanleg van de trekvaart Leeuwarden-Harlingen (1507) ontwikkelde zich bij de kruising van de vaart met de weg over de kwelderwal een tweede kern - de Brêgebuorren - met overwegend een handels-, ambachts- en logementfunctie. In de nabijheid van het dorp lagen verschillende stinzen en buitenplaatsen, waarvan de Schatzenburg behouden is gebleven. Aan de in 1863 ten zuiden van het dorp aangelegde spoorlijn Leeuwarden-Harlingen kreeg Dronrijp eerst een halteplaats en in 1868 een station. Rond 1870 werd het haventje bij de kerk gedempt. De vanouds door Skilpaed, Hearewei en Buurster opvaart verbonden dorpskernen groeiden in de tweede helft van de 19de en het begin van de 20ste eeuw aan elkaar. Langs de trekvaart vestigden zich verschillende fabrieken. In 1903 ontstond een zuivelwerktuigenfabriek aan de Alddyk. De trekvaart is in 1940 gedempt. Ten zuiden van het dorp groef men in 1953 het Van Harinxmakanaal. Na de Tweede Wereldoorlog is Dronrijp vooral aan de noordoostzijde uitgebreid, met name ten behoeve van forensen van en naar Leeuwarden. Dronrijp is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Tsjerkebuorren 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Salvius, is een eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor, aangebouwde consistoriekamer en een toren van twee geledingen met traptoren en een achtkantige bovenbouw met opengewerkte bekroning. Van de oorspronkelijke romaanse kerk resteert een gedeelte in de noordmuur van het schip. In 1504 is de romaanse kerk tot de huidige kerk verbouwd. Koor en schip hebben elk een classicistisch ingangsportaal met een fronton (1650) van Bentheimer zandsteen. Bij de kooringang zijn

Dronrijp, Herv. kerk

drie deugden afgebeeld - in het midden Caritas - en bij de zuidingang van het schip een gevleugeld doodshoofd tussen obelisken. Naast die ingang herinnert een gedenksteen aan de in Dronrijp geboren sterrenkundige Eise Eisinga. De toren met laat-gotische details verrees in 1544. In de toren hangt onder meer een door Geert van Wou gegoten klok (1493). Het kerkinterieur wordt gedekt door een houten tongewelf. Tot de 17de-eeuwse inventaris behoren een houten koorafsluiting, een preekstoel met doophek, enkele overhuifde herenbanken - waaronder een driedelige bank uit 1631 met de wapens van de families Burmania en Cammingha - en een door Arnold en Tobias Bader gebouwd orgel (1653; gewijzigd in 1918 door Bakker & Timmenga).

Rond de kerk ligt een verhoogd kerkhof omgeven door een 19de-eeuws giet- en smeedijzeren hekwerk op een oudere keermuur. De gecanneleerde hekpalen van de toegang worden bekroond door vergulde vazen met agaven. Op het kerkhof bevindt zich onder meer een grafteken in de vorm van een afgeknotte zuil voor Geertje Antonides († 1895).

De R.K. Maria Geboortekerk (Dûbelestreek 14) is een driebeukige basilikale kerk voorzien van een slanke toren van twee geledingen met steunberen, balustrade en een met zink beklede houten lantaarn. Aan de achterzijde bevindt zich een sacristie over de volle breedte van de kerk. De kerk werd in 1839 in neoclassicistische stijl gebouwd naar ontwerp van A. van der Moer. Bij de verlenging van het schip in 1939 is een nieuwe voorgevel met toren opgetrokken in de stijl van het traditionalisme, naar ontwerp van J.M. van Hardeveld. Eén van steunberen van de toren bevat de ‘eerste steen’ uit 1839. Op de voorgevel van de toren is een Mariabeeld door M. Hoffer geplaatst.

Het wit gepleisterde, neoclassicistische interieur wordt gedekt door een vlak plafond. Tot de 19de-eeuwse inventaris behoren een neogotisch altaar met schilderstuk en geschilderde kruiswegstaties van O. de Boer, enkele heiligenbeelden van J.P. Maas Loos en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1882) in een rijk versierde orgelkast in Lodewijk XVI-stijl.

[p. 118]

Dronrijp, Gasthuis Vredenhof (1990)

Achter de kerk ligt het kerkhof met een 19de-eeuws hekwerk, een kruisigingbeeld en enkele pastoorsgraven. De huidige pastorie (Dûbelestreek 16) is in 1939 gebouwd naar ontwerp van J.M. van Hardeveld in de stijl van het traditionalisme. Het parochiehuis (Dübelestreek 12) is rond 1900 gebouwd met neorenaissance-elementen.

Geref. kerken. In 1908 opgetrokken is de Geref. kerk Rehoboth (Hearewei 15), een T-vormige kerk met geveltorentje en aan de achterzijde een aangebouwde consistorie. Naast de kerk staan de pastorie (Hearewei 17) en de voorm. Geref. lagere school (Hobbemasingel 1), een tweeklassig schoolgebouw uit 1907. De voorm. Geref. kerk Interye (Pouldyk 2) is een door steunberen gelede zaalkerk met portaal uit circa 1925.

Het gasthuis ‘Vredenhof’ (Dûbelestreek 19-29) is in 1745 als vrouwengasthuis gesticht door Agnes Alida Huber, eigenares van het huis Schatzenburg. De oorspronkelijke rij eenkamerwoningen is in 1845 verdubbeld. De twee wit geschilderde beuken hebben elk een lang zadeldak met dakkapellen en aan de straatzijde een klokgevel met aanzetkrullen en aan de achterzijde een tuitgevel. De rug-aanrug geplaatste eenkamerwoningen zijn bij een recente verbouwing samengetrokken. In de jaren 1872-'76 is het gasthuis uitgebreid met een door C.S. Reitsma ontworpen rij woningen (It Heech 6-40). Dit sobere neoclassicistische bouwblok bevatte oorspronkelijk negen tweekamerwoningen - gebouwd in drie fasen van steeds drie woningen - en is in 1980 intern verbouwd.

Het voorm. kantongerecht (Tsjerkebuorren 12) is een onderkelderd, laat-18de-eeuws neoclassicistisch pand met middenrisaliet en hoekpilasters. De omlijste ingang is voorzien van zijlichten en een hardstenen stoep met smeedijzeren leuning.

Scholen. De voorm. openbare lagere school (Hobbemasingel 17) is in 1878 opgetrokken als een tweebeukig schoolgebouw met zes lokalen. De R.K. lagere St.-Radbodusschool (It Heech 9) is een middengangschool uit 1921 op H-vormige plattegrond. Het hoger opgetrokken middenrisaliet van de voorgevel heeft een portiek met natuurstenen zuiltjes en daarboven een tegeltableau met naam en bouwjaar van de school.

Woonhuizen. In de zijgevel van het huis Skilpaed 28 (circa 1900) bevindt zich de maniëristische stichtingssteen van de drie in 1608 gebouwde armenwoningen die hier oorspronkelijk stonden. Het dwarse huis Tichelwurk 11-12 heeft een classicistische ingangsomlijsting en een zadeldak tussen topgevels.

Dronrijp, Woonhuis Hearewei 31

De noordgevel is versierd met 17de-eeuwse gebeeldhouwde ionische kapitelen boven hoekpilasters, festoenen en een gevelsteen met 1731. De zuidgevel bevat twee cartouches met inscriptie en een grote gevelsteen met de voorstelling van twee (afscheid nemende) mannen bij een boot. Het diepe huis Brêgebuorren 9 uit 1732 heeft een classicistische deuromlijsting, een kroonlijst met gesneden consoles en een dakkapel met pilasters en rondbogig fronton. Het in 1744 gebouwde diepe pand Tsjerkebuorren 13 is het geboortehuis van de sterrenkundige Eise Eisinga. Rond 1750 is het dwarse huis Skilpaed 32-34 gebouwd ter huisvesting van de vroedmeester en geneesheer. Boven de ingang bevindt zich een smalle klokgevel met natuurstenen aanzetkrullen en bekroning. Brêgebuorren 5 is een dwars huis met een ingangspartij uit circa 1780. Het forse herenhuis Dûbelestreek 2 heeft op de verdieping een houten erker, van waaruit men zicht had op de nu gedeeltelijk gedempte trekvaart. Het laat-18de-eeuwse huis is het geboortehuis van de schilder Lourens Alma Tadema (1836-1912). Laat-18de-eeuws in opzet is ook Tsjerkebuorren 42, opgetrokken in gele Friese steen en voorzien van een smalle Vlaamse topgevel. Karakteristieke voorbeelden van eclectische middenganghuizen zijn Hearewei 29 (circa 1875), gebouwd op het omgrachte terrein van de voorm. Osinga State, en Hearewei 35 (1875), gebouwd als predikantswoning bij de Herv. kerk. In 1938 is de veranda van dit laatste pand veranderd in een serre. Het in neorenaissance-vormen opgetrokken huis Brêgebuorren 4 (circa 1895) is voorzien van siermetselwerk in rode steen en gepleisterde ornamenten.

W. Sinnema heeft in 1905 de rentenierswoning Hearewei 31 laten bouwen naar een ontwerp in neorenaissance-stijl van S. Feikema. Naast het huis staat een schuur met kleine veestalling en voeropslag (circa 1915). De rond 1915 gebouwde villa Aurelia (Brêgebuorren 6) is een karakteristiek voorbeeld van een villa met jugendstil-invloeden. Voorbeelden van vroeg-20ste-eeuwse burgerwoonhuizen zijn het in witte kalkzandsteen opgetrokken dubbele pand Hearewei 11-13 (rond 1915) en het dubbele huis

[p. 119]

Dronrijp, Landhuis Schatzenburg

Holpaed 17-19 (circa 1920) met de voor die tijd kenmerkende gedeeltelijke bepleistering van de gevels.

Boerderijen. De boerderij Heechpaed 2 heeft een voorhuis met zadeldak tussen topgevels uit 1769; het schuurgedeelte is van jongere datum. De op een omgracht terrein gelegen Hobbemastate (Hobbemasingel 8) is een laat-18de-eeuwse kop-hals-rompboerderij. Het onderkelderde voorhuis heeft in de zijgevel een omlijste ingang met daarvoor een forse stoep voorzien van twee schilddragende leeuwtjes. Ook de kophals-rompboerderij Holpaed 18 heeft een onderkelderd voorhuis met zadeldak tussen topgevels en een ingang met bordestrap in de zijgevel. De voorgevel bevat een gevelsteen met initialen en het jaartal ‘1813’. De Dottingastate (Haerewei 159) is een boerderij met dwars geplaatst voorhuis in eclectische stijl, voorzien van een hoger opgetrokken middenrisaliet. Het bouwjaar 1873 is in de dakpannen ingelegd. Rechts van de boerderij staat een schuur. Ten zuiden van Dronrijp staat Hommemastate (Keimptilsterdyk 2), een kop-hals-rompboerderij met een onderkelderd voorhuis met zadeldak tussen topgevels uit 1824.

Horeca. De wit gepleisterde herberg De Posthoorn (Brêgebuorren 10) is een van oorsprong 18de-eeuws classicistisch pand met kroonlijst en een ingangsomlijsting met ionische pilasters. d'Herbergh (Brêgebuorren 12) is rond

Dronrijp, Landhuis Schatzenburg, plattegrond bel-etage

1860 ter plaatse van een voorganger gebouwd. Dit tweelaags pand heeft afgeronde gevelhoeken.

De voorm. werktuigenfabriek (Alddyk 6) is in 1903 gebouwd in opdracht van P. Statema en R. Kuiken als zuivelwerktuigenfabriek, kort daarna ‘NV Werktuigenfabriek Friesland’ geheten. Vanaf 1908 is de fabriek door R. Kuiken voortgezet als kurkplatenfabriek. Het drielaags fabriekspand heeft een plat dak, een smallere voorbouw en boven de getoogde gietijzeren vensters aanzet- en sluitstenen van gele steen.

Schatzenburg (Eastryp 2). Dit landhuis ten noorden van Dronrijp werd in 1725 gebouwd in opdracht van Hermanus Huber en zijn echtgenote Elisabeth de Hertoghe voor hun oudste zoon Ulrich Joan Huber. Naar ontwerp van Wybe Saagman verrees een eenlaags landhuis met gepleisterd souterrain en een omlopend, afgeplat schilddak met vier hoekschoorstenen. De middenrisaliet heeft een smalle topgevel in Lodewijk XIV-stijl met gebeeldhouwde vazen en de familiewapens Huber-de Hertoghe. Het beeldhouwwerk van exterieur en interieur is vervaardigd door Jacob Sijdsma.

Het in 1999-2000 gerestaureerde huis ligt op een vergraven terp, waar tot 1725 de 16de-eeuwse boerderij ‘Brandsma Zate’ stond. Een in 1698 op het erf van de boerderij opgetrokken zomerverblijf werd verbouwd tot het nog bestaande koetshuis. Het aanvankelijk geometrisch aangelegde park kreeg in de tweede helft van de 19de eeuw een landschappelijke aanleg, mogelijk naar ontwerp van L.P. Roodbaard. Op de hekpijlers van het toegangshek staat het jaartal ‘1698’.

Poldermolens. In de omgeving van Dronrijp staan enkele achtkantige grondzeilers op veldmuren, al dan niet voorzien van een vijzel. De rond 1850 gebouwde en met riet gedekte molen De Puollen (Puoldyk 31) bemaalde de voormalige Oosterpolder, thans het bemalingsgebied De Puollen. Blijkens de gevelsteen met het opschrift Y.R. Keestra is de met riet gedekte molen Kingmatille (bij Keimptilsterdyk 10) in 1870 gebouwd. Men heeft deze molen in 1987 naar de huidige plaats overgebracht. De laatste restauratie is in 1991 uitgevoerd. Voor de bemaling van de polder Sikma zorgde De Hatzumermolen (bij Keimptilsterdyk 2), die volgens de gevelsteen is gebouwd in 1878 voor N.J. Osinga. Bij de restauratie in 1989 is de met hout beklede molen grotendeels vernieuwd.

De Herv. kerk van Schingen (Skingen) (Buorren 29), gelegen op een terp ten westen van Dronrijp, is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een half ingebouwde toren van drie geledingen met overhoekse steunberen en een ingesnoerde naaldspits. De kerk met neogotische details werd rond 1900 gebouwd ter plaatse van een voorganger. De gevelsteen boven de toreningang is onleesbaar geworden. De kerk bevat een neoclassicistische preekstoel.