Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Akkrum
(gemeente Boarnsterhim)

Terpdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen. Gelegen aan de Boorne had het dorp de functie van overslagplaats en ontwikkelde het zich tot een streekdorp met lintbebouwing. In de 19de eeuw werd de gunstige ligging versterkt door de aanleg van de Overijsselse Straatweg (1827-'28) en de spoorlijn Leeuwarden-Zwolle (1868). In de 19de eeuw verdichtte de dorpsbebouwing zich en vanaf 1900 groeiden Akkrum en het oostelijker gelegen dorp Nes aan elkaar. Rijksweg N32, aangelegd rond 1960, veroorzaakte opnieuw een zekere scheiding tussen de twee dorpen. Na de Tweede Wereldoorlog is Akkrum sterk gegroeid, eerst aan de zuidzijde en vervolgens aan de noordzijde.

De Herv. kerk (Om e Toer 6) is een driezijdig gesloten zaalkerk, voorzien van een toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. De huidige kerk kwam in 1759 tot stand ter vervanging van een middeleeuwse voorganger. De toren verrees in 1882. Van de twee door Pieter Vermaten gegoten klokken (1698) is er één gescheurd en in de kerk opgesteld. Tot de inventaris behoren een overhuifde gesneden herenbank (17de eeuw), een preekstoel (1760) en een door J.A. Hillebrand gebouwde orgelkast (1821) met daarin een door P. van Oeckelen & Zn. vernieuwd orgel (1856). Verder heeft de kerk vier door Thomas en Tjalling Gonggrijp gebrandschilderde ramen met wapens (1760-'62; gereconstrueerd in 1940).

De klokkenstoel (Kleasterwei ong., Nes) op het verhoogd gelegen kerkhof van de in de 17de eeuw gesloopte kerk van Nes is een wit geschilderde houten klokkenstoel met helmdak. Erin hangt

Akkrum, Doopsgez. kerk

een door de gebroeders Van Bergen gegoten klok (1950).

De Doopsgez. kerk (Buorren 1) is een driezijdig gesloten zaalkerk, voorzien van een monumentale westgevel met dorische ingangspartij en een ronde koepeltoren. De neoclassicistische kerk werd in 1835 gebouwd naar ontwerp van J. Romein in samenwerking met zijn zoon Th.A. Romein. De kerk bevat een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1871). De pastorie (Dringelstrjitte 3) is een diep huis met lijstgevel uit circa 1890.

De kerk van de Geref. Gemeente (Korte Miente 24) is een eenvoudige recht gesloten zaalkerk uit circa 1930.

Akkrum, De Coopersburg

De Geref. kerk (Tsjerkebreed 3), een traditionele zaalkerk met boven de voorgevel een opgemetselde klokkenstoel, is in 1957 gebouwd naar ontwerp van S. Riddersma.

De Coopersburg (Ljouwerterdijk 6-48) werd in 1900-'01 gebouwd als tehuis voor minvermogende ouderen naar ontwerp van gemeentearchitect F.H. Hoekstra. Opdrachtgever was de naar Amerika geëmigreerde F.H. Kuipers, die zich daar als F. Cooper liet naturaliseren. Het complex bestaat uit een rij van tweeëntwintig kamerwoningen - elk met een eigen topgevel en erker - en in het midden een tweelaags hoofdgebouw met regentenkamer. De tuin is aangelegd naar ontwerp van G.W. Westra. Het waterreservoir voor de fontein in de vijver bevond zich in de torenvormige opbouw in het hoofdgebouw.

Akkrum, De Coopersburg, Mausoleum voor F. Cooper (1968)

[p. 67]

In de tuin staat het uit 1906 daterende mausoleum voor F. Cooper († 1904) en zijn vrouw A.F. de Graaff († 1878), ontworpen door J.H. Schröder in de Sezessions-variant van de jugendstil. Het bouwwerk is voorzien van portretmedaillons van Cooper en zijn vrouw. Welgelegen (Heechein 5-23) is een rij eenlaags woningen met hoog zadeldak en in het midden een risaliet met hoger tentdak. Dit complex werd in 1924-'28 gebouwd voor ongetrouwde dames en weduwen uit de nalatenschap van mevrouw Suster van der Vegt. Het ontwerp met expressionistische invloeden is van S. Hoekstra. Tot het complex behoort een bij de bouw reeds ter plaatse aanwezige achtkantige 18de-eeuwse koepel met koepeldak.

Het voorm. postkantoor (Kanadeeske Strjitte 8-10) is in 1884-'85 naar ontwerp van gemeentearchitect F.H. Hoekstra gebouwd en heeft tot 1969 als zodanig gefunctioneerd.

Woonhuizen. Uit 1850 dateert Flora (Ljouwerterdyk 4), een middenganghuis met verhoogd middendeel. Het middenganghuis Kanadeeske Strjitte 26 dateert uit circa 1880. In 1888 gebouwd als brugwachterwoning is Ljouwerterdyk 55. Rond 1890 bouwde men het middenganghuis Heechein 64, met ingangsomlijsting en forse dakkapel, het onderkelderde huis Galemaleane 26-28, met verhoogd middenrisaliet, en de arbeiderswoningen Sitadel 2-3, 4-11 en 12-19. Het diepe pand Heechein 4 heeft een lijstgevel uit circa 1900. In die tijd zijn ook het middenganghuis Kanadeeske Strjitte 28 en het blokvormige eenlaagshuis Ljouwerterdyk 17 (1901), met omlijst portiek en dakkapel, gebouwd. Jugendstil-details vertonen het blokvormige eenlaagshuis Boarnsterdyk 12 (circa 1905) en het eenlaagspand Ljouwerterdyk 13 (circa 1910). Eveneens rond 1910 opgetrokken zijn het eenlaagspand met een haakse uitbouw Kanadeeske Strjitte 30 en het vrijstaande, deels gepleisterde huis Blier Herne (Ljouwerterdyk 29). De voorm. brugwachterwoning Buorren 17, met twee haakse bouwdelen voorzien van klokgevels, en de eenlaagspanden Ljouwerterdyk 15 en Boarnsterdyk 38 kwamen rond 1915 tot

Akkrum, Woonhuis Ljouwerterdijk 13

stand. Rond 1930 opgetrokken zijn Koarte Miente 1-19, een reeks eenlaags huizen met hoge kap, en De Strippe 10-16 en 5-13, een reeks vrijstaande eenlaagshuizen met zakelijk expressionistische vormen.

Boerderijen. De kop-hals-rompboerderij Boarnsterdyk 76 is mogelijk ontstaan uit een oud-Fries langhuis. Het dwars geplaatste voorhuis draagt de jaartalankers ‘1776’. Voorbeelden van kop-halsrompboerderijen met onderkelderd voorhuis uit de tweede helft van de 19de eeuw zijn Leppedyk 52 en Meskenwier (Meskenwier 2; circa 1890); bij de laatste is het gepleisterde voorhuis in 1910 gewijzigd. De stelpboerderij Boarnsterdyk 78 dateert ook uit de tweede helft van de 19de eeuw. Aan de linkerzijde bevindt zich de melkkelder en op het erf staat een bakhuisje. Van de boerderij Heechein 25 resteert het rond 1875 gebouwde eclectische eenlaags woongedeelte met portiek en verhoogd middenrisaliet. Een dwars geplaatst voorhuis hebben de boerderij Kanadeeske Strjitte 16 (circa 1885) en de kop-rompboerderij Boarnsterdyk 130 (circa 1900). De rond 1915 gebouwde boerderij Bosk Plaets (Leppedyk 46) heeft een villa-achtig woongedeelte. De Elisabethhoeve (Ljouwerterdyk 71) is een kop-rompboerderij uit circa 1930, ontworpen door S. Hoekstra. De gelede boerderij Oude Schouw 2 dateert in zijn huidige vorm uit circa 1910, maar het dwars geplaatste voorhuis is laat-19de-eeuws.

De Polslootpoldermolen (U. Twijnstrawei 21) is een spinnenkopmolen met houten achtkantige onderbouw op gemetselde voet en een houten bovenhuis. Het bouwjaar van de tegenwoordige molen is niet bekend. Wel stond er in 1849 ter plaatse al een molen. De molen bemaalt de Polslootpolder. Het voorm. stationskoffiehuis (Galemaleane 32) is een eenlaags, thans wit geschilderd, pand uit circa 1870 met hoger opgetrokken middenrisaliet en zijrisaliet.

De voorm. zuivelfabriek (Boarnsterdyk 1, Nes) dateert uit 1897. De bijbehorende directeurswoning is een eenlaags blokvormig pand met omlijste ingang en dakkapel.

Pakhuizen. Het voorm. pakhuis Kanadeeske Strjitte 35 is rond 1900 gebouwd. Aan de Galemaleane staan de kaaspakhuizen Galemaleane 20-22 (circa 1910), Galemaleane 4 (circa 1915) en het blokvormige pakhuis Galemaleane 6 uit circa 1930 met het opschrift ‘Van Woerden's Kaasexport en Groothandel’.

De watertoren (Kleasterwei ong., Nes) is een ranke toren met een gepleisterde en gecanneleerde ronde schacht en een uitkragend fors betonnen vlakbodemreservoir. De in 1957 naar plannen van jhr. A.P. Wesselman van Helmond opgetrokken toren is identiek aan die van Sint Jacobiparochie.

Terherne (Terhorne). Dit dorp ten westen van Akkrum is in de middeleeuwen ontstaan op een zandopduiking. Het voorm. sluishuis (Sijl 7) is een gepleisterd en onderkelderd eenlaagspand dat mogelijk uit de 18de eeuw dateert. De in 1840 gebouwde boerderij Sijl 5 bestaat uit een eenlaags woongedeelte met aanbouw en een hoge houten schuur. De deels gecementeerde Doopsgez. kerk (Buorren 35) is een recht gesloten, onderkelderde zaalkerk uit 1864-'65. Het eclectische ontwerp - met opvallende ingangspartij met tudorboog - is van A. Breunissen Troost, die ook de kosterswoning annex pastorie (Buorren 33) ontwierp. Vóór de kerk staat een gedenkteken uit 1922 voor ds. H.G. Dornseiffer. De in 1874 gebouwde Herv. kerk (Buorren 46) is een driezijdig gesloten zaalkerk met een half ingebouwde toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Het eenlaags woonhuis Stripe 17, met hoger opgetrokken middenrisaliet, dateert uit circa 1885.