Monumenten in Nederland. Gelderland

Zoelen
(gemeente Buren)

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. Zoelen ontwikkelde zich tot een gestrekt esdorp met twee evenwijdige dorpswegen, de Achterstraat/Hogestraat en de Jeudestraat/Kerkstraat. Deze straten volgen het beloop van het verdwenen riviertje de Zoel.

Huis Soelen (Achterstraat 7). De oorsprong van dit kasteel gaat terug tot de 13de eeuw, maar de kern van het huidige gebouw dateert uit de 15de eeuw.

Zoelen, Huis Soelen

Het is een omgracht, tweebeukig huis met schilddaken en aan de voorzijde een vierkante toren met gedrongen, ingesnoerde spits. Dirk Vijgh liet het kasteel in 1574 in brand steken om het uit Spaanse handen te houden. Rond 1643 werd het in opdracht van Arndt Vijgh volledig hersteld, met gebruik van het 15de-eeuwse muurwerk en de kelders met ton- en troggewelven. De toren en de smalle uitbouwen aan de west- en oostzijde zijn toen toegevoegd. Een klokje met jaartal 1643 hangt in een klein klokkenhuis bij een van deze uitbouwen. In 1741 werd de interne structuur van het huis gewijzigd. In 1835 liet Johan Gijsbert Verstolk de huidige ingangsomlijsting aanbrengen. De toen ook aangebrachte bepleistering van het gebouw is in 1911 weer verwijderd. Bij de restauratie en verbouwing tot appartementen in 1975-'76, onder leiding van W.A. Heineman, kreeg het gebouw een 18de-eeuwse uitstraling door het aanbrengen van een kleine roedenverdeling in de ramen.

De voorburcht heeft een 15de-eeuws poortgebouw met restanten van arkeltorentjes; rond 1835 is het gebouw in neogotische vormen vergroot. De voorgevel bevat het wapen van het geslacht Verstolk, eigenaren van het huis tussen 1775 en 1845. Op de voorburcht staat een 16de-eeuwse, achtzijdige toren die waarschijnlijk als duiventoren heeft gefunctioneerd. Tegen de toren bevindt zich een gepleisterd, in opzet mogelijk vroeg-17de-eeuws, koetshuis. Het huis wordt omgeven door een park in Engelse landschapsstijl. In het noordelijke deel van het park ligt de hallenhuisboerderij Aldenhaag (Achterstraat 11), met een achterhuis uit 1743 en een dwars voorhuis uit 1827. De boerderij staat op de plaats van de verdwenen burcht ‘De Aldenhagen’, die vanaf 1572 tot het bezit van Huis Soelen behoorde.

De (Herv.) Stefanuskerk (Kerkstraat 2) is een gepleisterde driebeukige pseudobasiliek met recht gesloten koor en een toren van vier geledingen met ingesnoerde spits. De toren, die met uitzondering van de bovenste geleding met tufsteen is bekleed, dateert uit het midden van de 15de eeuw. Het koor en de aangebouwde sacristie kwamen in de tweede helft van de 15de eeuw tot stand, het schip kort voor 1545. Het interieur wordt gedekt door netgewelven (schip), kruisribgewelven (zijbeuken) en een houten tongewelf (koor). Tot de kerkinventaris behoren een doopvont (circa 1540), een preekstoel (1641), een herenbank (circa 1740) met de wapens van de families Pieck en Verstolk, en een door de firma Van Dam gebouwd orgel (1895). Onder het koor bevinden zich grafkelders van de familie Vijgh van Zoelen (eerste helft 17de eeuw) en de familie Pieck van Zoelen (18de eeuw). Verder bevat de kerk enkele 17de-eeuwse rouw-

[p. 352]

borden en een rouwbord voor Aart Johan Verstolk (†1789). De voorm pastorie (Kerkstraat 6) is een deftig herenhuis uit circa 1870.

De voorm. lagere school met onderwijzerswoning (Kerkstraat 8) is een tweebeukig pand met zadeldaken tussen topgevels, gebouwd in 1831 met drie klassen. Tussen 1913 en 1964 diende het pand als raadhuis, nu als dorpshuis.

Woonhuizen. Het gepleisterde neoclassicistische landhuis Huize Djoerang (Uiterdijk 62) dateert uit 1823; de torenvormige uitbreiding aan de achterzijde uit rond 1850. Vredelust (Uiterdijk 15) is een eclectisch eenlaags huis uit circa 1890. Het eenlaagspand Achterstraat 6 uit 1893 vertoont chaletstijl-elementen. Aannemer-timmerman H. van Tricht liet in 1900 de kleine villa Steenhuis Keelen (Achterstraat 1) bouwen naar een ontwerp met eclectische elementen.

Boerderijen. De meeste boerderijen in het dorp zijn van het type hallenhuis met dwars voorhuis. Veel van deze boerderijen hebben een (rieten) schilddak bij het voorhuis en aan de achterzijde een groot dakoverstek. Een 17de-eeuws voorbeeld is de gepleisterde boerderij Jeudestraat 24 met hoog rieten schilddak en onderkelderd voorhuis. De vroeg-19de-eeuwse boerderij Achterstraat 4 heeft een voorhuis met opkamer en hoog rieten schilddak. Midden-19de-eeuwse boerderijen zijn Kaarthof (Uiterdijk 11) - met 18de-eeuws zomerhuis - en Uiterdijk 13 (jaartalankers ‘1851’). Uit de tweede helft van de 19de eeuw stammen Jeudestraat 45 en Jeudestraat 47, met hooisteek aan de achterzijde. De laat-19de-eeuwse boerderij Sturenburg (Achterstraat 36) heeft een fors, gepleisterd voorhuis en een aangebouwde schuur (1893) en bakhuis. Op het erf staan een houten schuur, een houten theehuisje (1888) en een schuurberg. Uit circa 1900 dateren Retsestraat 1-3 en de voorm. boerderij Uiterdijk 76-78; de laatste heeft een villa-achtig voorhuis met torentje, opgetrokken met chaletstijl- en neorenaissance-elementen.

De windmolen ‘De Korenbloem’ (Molenstraat 2) is een 18de-eeuwse ronde stenen grondzeiler voorzien van een met riet gedekte houten kap. Bij de korenmolen staat het voorm. molenhuis (Molenstraat 4), een gepleisterde hallenhuisboerderij met dwars voorhuis uit circa 1880.